Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1996

[p. 180]

Henriette Roland Holst-prijs 1996
Dankwoord door Inez van Dullemen

Geachte aanwezigen,

Ik ben vereerd en blij dat de Commissie van Voordracht mijn boek Het land van rood en zwart heeft willen bekronen, niet het minst omdat de prijs de naam van een eminente vrouw draagt. Het aardige is dat ik Henriette Roland Holst nog gekend heb, ontmoet is beter uitgedrukt want ik kan niet ouder dan acht jaar geweest zijn. Mijn moeder, de nu vergeten schrijfster Jo de Wit, was bevriend met de familie Roland Holst en nam mij eens mee naar haar huis. Wat ik mij van haar herinner is een fragiele oude dame met een diep verzonken peilende blik. Toen wist ik nog niet welke persoon er achter die verzonken blik schuilging. Pas later ontdekte ik haar vurige geest en haar rusteloos onderzoekend brein. Ik moet een tiener geweest zijn toen ik Opwaartse Wegen las en vervolgens de biografie van Rosa Luxemburg, een verwante geest van Henriette, een hartstochtelijke marxiste zoals zijzelf, maar een die haar idealisme met de dood moest bekopen.

Die biografie werd voor mij aanleiding om in Berlijn op zoek te gaan naar de plek waar ooit het lichaam van de vermoorde Rosa in het Landwehrkanal was aangespoeld. Alles wat ik ontdekken kon was een in de kademuur gemetseld roestig naamplaatje. Het leek alsof de geschiedenis het leven en de dood van Rosa Luxemburg had willen ontkennen, uitwissen.

Twee jaar geleden stond ik opnieuw op die beruchte plek bij het Landwehrkanal, maar nu lagen daar twee ijzeren staven in het water, half onder het oppervlak en half daarboven uitstekend. De combinatie van vloeiend water en ijzersterk materiaal leek mij een treffend monument voor de vrouwelijke en tegelijk onbuigzame Rosa. Ik bezit een fotootje waarop Henriette en Rosa samen staan afgebeeld. De foto is verbleekt en zo lijkt het of die strijdvaardige en schijnbaar breekbare figuurtjes verdwijnen in de mist van het verleden.

Jean-Paul Sartre heeft ooit gezegd: ‘Ik heb mijn pen altijd als mijn wapen beschouwd...’ Ook die twee marxistische vrouwen slepen hun pen om die als wapen te gebruiken. Zij hadden een droom, zij koesterden de hoop dat ideaal en realiteit zouden kunnen samengaan, dat droom en

[p. 181]

daad samengesmolten zouden kunnen worden, omgesmolten tot een bruikbaarder wapen dan dat van haat en geweld, een wapen dat op een menselijker manier gehanteerd zou kunnen worden om zo een leefbaarder wereld te doen ontstaan.

Ook Trudi Blom, de hoofdpersoon van mijn Land van rood en zwart, hoort thuis in die rij van strijdvaardige vrouwen. Trudi, een generatie jonger dan Rosa Luxemburg, kwam als een Zwitserse domineesdochter ter wereld. Maar ze was nog geen achttien toen zij de benarde sfeer van haar geboortedorp ontvluchtte om zich aan te sluiten bij de Socialistische Jeugdbeweging. Een merkwaardige carrière begon. Haar vader, de dominee, wilde haar nooit meer zien omdat zij in een broek rondliep, zich met de politiek bemoeide en soms zelfs in een politiecel werd ingesloten. Het deerde haar niet. In de dertiger jaren vertrok zij naar Duitsland om actie te voeren tegen het opkomend nazisme. Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog was zij genoopt te vluchten en wist zij via een Frans interneringskamp op een oude vrachtschuit naar Mexico te ontkomen.

‘Het leven is een heerlijk en gevaarlijk avontuur, heerlijk omdat het gevaarlijk is...’: woorden die mij uit de biografie van Rosa Luxemburg zijn bijgebleven, maar die ook uit Trudi's mond hadden kunnen komen. Omdat zij, als refugiée in Mexico, een eed had moeten afleggen dat zij zich nooit meer met politiek zou inlaten zocht zij een ander avontuurlijk levensdoel. Al spoedig raakte zij geïntrigeerd door de Maya-indianen en trok zij als eerste blanke vrouw het ondoordringbare regenwoud van Chiapas binnen. Wat bewoog haar? Vrouwelijke ontdekkingsreizigers hebben altijd een andere instelling gehad dan hun mannelijke collega's, ze gingen niet op zoek naar macht of roem, ze waren niet geïnteresseerd in verovering of bekering. Ze zochten iets anders. Allereerst vrijheid voor zichzelf nadat zij eeuwen binnen conventies opgesloten hadden gezeten. In het Victoriaanse tijdperk reisde een hele meute van die dames naar de woestijn of het oerwoud, gekleed in lange rokken en corsetten, met rijglaarsjes aan en hoeden op het hoofd. Maar behalve vrijheid zochten zij bovenal de ontmoeting met de andere mens, met een vreemde cultuur, een andere manier van denken. Ook Trudi ontmoette de andere mens: de Maya's die in het uiterste zuiden van Mexico leefden en met wie zij een levenslange hechte band van genegenheid aanknoopte. Moge-

[p. 182]

lijk heeft zij ook - na haar ervaringen in nazi-Duitsland - de onschuldige mens gezocht en meende zij in het regenwoud een laatste scherf van het paradijs te hebben gevonden.

In tegenstelling tot Sartre gebruikte Trudi niet zozeer haar pen: haar wapen werd de camera. In haar hacienda waren de muren behangen met obsederende zwart-witfoto's van planten, dieren en indianen in hun oorspronkelijke schoonheid, maar allengs veranderden deze van karakter en begonnen het verhaal te vertellen van een nachtmerrie. De Maya's in hun authentieke witte hemdjurken tekenden zich steeds vaker af tegen een decor van kaalslag en de rookwolken van branden. Met haar foto's heeft Trudi de wereld wakker willen schudden door te laten zien welk een ramp zich daar in die uithoek van Mexico voltrok. Aanvankelijk had ook zij een droom: zij hoopte een deel van het regenwoud en de Maya's die daarin woonden van de ondergang te kunnen redden. Toen zij oud was geworden begreep zij dat ze de strijd verloren had. Zij beschouwde zichzelf als een verliezer. Alleen die foto's heeft zij achtergelaten.

In de tijd dat ik bij haar op de hacienda woonde kreeg ik eens de sleutel van een deur die toegang gaf tot het zoldercomplex. Daar - te midden van door stof bedekte expeditiespullen zoals hangmatten, zadels, kisten, tenten en medicijndozen - werd ik geconfronteerd met haar antieke Rolleighflex camera. Die stond daar op zijn statief als een driebenig persoon en fixeerde mij met zijn naakte zwarte oog. Dit gaf me een schok. In dat onpeilbare oog turend besefte ik dat ik naar Trudi's alter ego keek, haar medestrijder en tegelijkertijd haar beul. Zij moest een haat-liefdeverhouding gehad hebben met dat apparaat. Steeds had het haar het oerwoud in gedreven, had het haar gedwongen te getuigen. In de laatste periode fotografeerde zij enkel nog omgehakte, zwart geblakerde bomen.

Schrijven is dikwijls een zwaar en eenzaam beroep, maar het biedt een voordeel: het verleidt je telkens weer unieke zijpaden in te slaan. Zonder mijn pen zou ik nooit het voorrecht hebben gehad de Koningin van de Selva, zoals Trudi genoemd werd, te ontmoeten, de oude koningin van een verdwijnend rijk. Zonder mijn pen zou ik nooit het land van rood en zwart betreden hebben. De titel van mijn boek: Het land van rood en zwart is ontleend aan de Maya-mythologie en is de benaming van een oord waarheen diegenen onder de afgestorvenen gingen die tijdens hun leven enige wijsheid hadden verworven, het vormde een tussenhemel. Voor mij persoonlijk betekent de titel daarnaast: het land van vuur en as.

[p. 183]

Op een dag ben ik met Trudi het oerwoud in getrokken. Aanvankelijk wilde zij niet met mij mee, zij kon de aanblik van het verwoeste regenwoud niet meer verdragen. Zij was toen al diep in de tachtig en zeer ontgoocheld; ondanks de vele eerbewijzen die zij had ontvangen voor haar foto's en haar acties, ging de houtkap gewoon door.

Maar uiteindelijk won haar verlangen om haar oude vriend ChanK'in voor een laatste keer te ontmoeten het van haar tegenzin. ChanK'in was een priester, de enige die de offerdiensten voor zijn goden nog in ere hield, een ingewijde die de oeroude rituelen nog kende. Hij zou geen opvolger hebben, want zijn zonen waren gekerstend.

Samen met een gids vertrokken we in een krakkemikkige terreinauto, Trudi op de voorbank onder een grote panamahoed. Soms zong ze een liedje, soms biggelde er een traan langs haar neus. Zelden herkende zij de plekken waar zij vroeger te paard langs moest zijn getrokken, want alles was veranderd. Nu was er erosie, en witte koeien graasden te midden van zwart geblakerde staketsels van bomen. Hoe verder we het resterende oerwoud binnendrongen hoe dikker de zwavelkleurige rook van branden om ons heen hing, boomskeletten en vuur schiepen een atmosfeer die aan concentratiekampen deed denken.

Uiteindelijk bereikten wij de nederzetting van haar geliefde Maya's. Trudi had daar nog altijd een eigen kookhut en een afdak om onder te slapen. Ik herinner me hoe de hoogbejaarde vrouw op een boomstam ging zitten en hoe ineens het bamboeriet uiteenweek om haar vriend ChanK'in door te laten. Hij naderde haar op blote voeten en met een lange stok in zijn hand, hij zette zich naast haar en hun gezichten wendden zich naar elkaar toe. Ze hadden elkaar meer dan een halve eeuw gekend.

Trudi zei: Ik hoop dat ik dood zal gaan voordat jij doodgaat, want zonder jou zal het leven geen betekenis meer hebben... En hij boog zich naar haar - ze leken twee koerende duiven - en zei: Ik hoop dat ik dood zal gaan voordat jij doodgaat want zonder jou zal het leven geen betekenis meer hebben...

Van hem geloofde ik die uitspraak niet helemaal want hij had - zo oud als hij was - nog diverse vrouwen en veel kinderen en kleinkinderen. Maar Trudi was alleen. Ik keek naar die twee mensen. Mensen uit totaal verschillende culturen en voortgekomen uit andere spirituele werelden, waren hier door een grillig lot samengebracht.

Haar wens is vervuld, zij is als eerste doodgegaan. Of hij nog leeft weet ik niet, maar wanneer hij doodgaat wordt er een boek gesloten.

[p. 184]

De Henriette Roland Holst-prijs treft mij daarom zo bijzonder omdat die mede de sociale bewogenheid van een schrijver honoreert. Engagement en sociale betrokkenheid zijn tegenwoordig niet in de mode, zelfs lijkt het of er een verdacht luchtje aan hangt. Nu zijn het vooral relatieproblemen die in de belangstelling staan, de lezer gluurt liever door het sleutelgat om te zien welke hebbelijkheden en défauts zijn buurman heeft.

Boven de eerste recensie die Het land van rood en zwart kreeg stond in vette letters: ‘Krokodillentranen van over de oceaan’. Het werd me duidelijk dat een roman over een excentrieke oude vrouw die haar leven had ingezet voor een handjevol oerwoudindianen en regenwoudbomen niet de goedkeuring van deze recensent kon wegdragen.

Ik wil eindigen met de woorden van Goethe: Verandering in de wereld is te danken aan de onaangepasten en de dwazen.

En daarom denk ik dat vrouwen zoals Trudi Blom als desem zijn in het brood van onze samenleving.