Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1996

[p. 167]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1996
Dankwoord door Wessel te Gussinklo

Geachte aanwezigen, vrienden, familie, bekenden,

Twee mensen die ik mijn vrienden zou willen noemen mis ik hier en op dit moment zeer. Ik mis de onvolprezen mr. K.L. Poll, zonder wiens hulp en steun in barre tijden ik hier waarschijnlijk met zou staan. Ik mis mijn vriend en redacteur Wouter Donath Tieges.

Geachte aanwezigen: ik wilde in plaats van een gelegenheidstoespraak een hoofdstuk voorlezen uit niet mijn volgende, maar mijn daarop volgende boek. Het gaat over wat ik in de literatuur belangrijk vind en over teksten die ik bewonder. Het is in zekere zin een hommage aan een andere schrijver - als dat ooit in oprechtheid kan is het nu wel, maar het is vooral een hommage aan de literatuur.

Tussen bladzijde 55 en bladzijde 59 van zijn fraaie hoewel wat gekunstelde roman Twee vrouwen, beschrijft Harry Mulisch het bezoek van de vrouwelijke hoofdfiguur aan haar oude moeder in een chique verpleeginrichting. Ze heeft een haarzelf verbazende, maar haar toch ook als heel gewoon voorkomende verhouding met een andere vrouw (een verhouding die zijzelf niet als lesbisch ziet - zoals iedereen belangrijke dingen die hem overkomen als uniek, en niet in een rubriek onder te brengen beschouwt). Maar al met al is die relatie natuurlijk lesbisch of homoseksueel - wat je maar wilt- en zal door haar oude moeder net als door ieder ander als zodanig beoordeeld worden. De moeder mag de vriendin dus niet zien (waarom een moeder, oud en bijna dood en ook nog van een andere generatie, verontrusten).

Tot zover niets bijzonders. En het vervolg is ook gewoon. Haar moeder constateert dat ze er beter uitziet; is ze gelukkig? En zoals een conventionele moeder bij een dochter past - vrouwen zijn gelukkig door liefde - vraagt ze: ‘Heb je een vriend’? Nee dus. Maar de vrouw antwoordt bevestigend en houdt zich verder op de vlakte: het soort vriend; beroep; leeftijd enz. Ook hier niets bijzonders; dat weten we allemaal wel, hoe voortreffelijk ook beschreven. Daarna volgt een adembenemende passage: het soort voltreffers waar Mulisch in grossiert en die zijn voor Nederland unieke schrijversschap bepalen. ‘Ik wist dat ze al haar twijfels had’, schrijft hij. ‘Misschien wordt de navelstreng tussen een moeder en haar kind nooit

[p. 168]

echt verbroken. Toen ik voor het eerst met een jongen naar bed was geweest, ik was zeventien, en de volgende ochtend aan het ontbijt kwam, nam mijn vader zijn bril af, maakte een lichte buiging en zei: Goedemorgen. Hij zette zijn bril weer op en las verder in zijn krant. Maar mijn moeder bleef mij aankijken en zei niets. Ik vluchtte voorwaarts: Waarom kijk je me zo aan, de ochtendzon scheen op het roze ontbijtservies - en toen brak zij een kopje. Mijn vader zette zijn bril weer af en keek verwonderd naar de scherven op haar bord. Misschien bestond haar begrip uit niets anders dan juist uit het breken van dat kopje, misschien was het niet het gevolg van iets, van een gedachte of een vermoeden, maar zat het begrip alleen in haar lichaam, in de hand waarmee ze het kopje had losgelaten.’ Niet alleen wantrouwen, een vaag voorbehoud, is er bij de moeder over de nieuwe relatie van haar dochter - daar begint het wel mee: ‘Ik wist dat ze al haar twijfels had’ - dit wantrouwen, dat besef je meteen, zal doorschieten naar zekerheden - al is er geen enkele feitelijke aanleiding voor wantrouwen, laat staan voor zekerheden. Maar nog minder was dat het geval, nog minder feiten waren er die houvast boden in de ontbijtkamer toen ze zeventien was: en toch, als in een flits, is het weten er: ‘misschien wordt de navelstreng tussen een moeder en haar kind nooit echt verbroken’ (nu, misschien niet; maar we weten niets, wij vermoeden: en ook Mulisch bij monde van zijn hoofdfiguur weet het niet. Misschien...)

Het grootse van deze passage is dat de moeder niet begint te tieren; vol verwijten in tranen uitbarst: want over dat soort reacties hebben we al zo vaak gelezen: kleren verscheuren, vuisten heffen, noem maar op - of andere staaltjes van treffende moederliefde; droom over verongelukkend kind in ander land; foto's die op het ultieme moment van ramp of ongeluk omvallen enz. enz. Je hoort zoiets of je leest het en je neemt het voor kennisgeving aan - het leven is vol raadsels en geheimen: zoiets kan waar zijn, zoiets kan ook niet waar zijn; maar het treft noch overtuigt, want meestal wordt het te spectaculair, te dramatisch gebracht (zoals ook wondergenezingen te absoluut zijn: blinden die op honderd meter afstand een vlieg op een muur zien; lammen die dansend hun krukken wegwerpen; Maria- en Jezusverschijningen; stemmen uit wolken... Je gelooft het of je gelooft het niet. En meestal geloof je het niet. Het is al zo vaak verteld en je kent de werkelijkheid, je weet hoe je al die wonderen en verschijningen moet inschatten. Hier vinden routineuze en liefdeloze uitvergrotingen plaats; hier wordt plomp iets verabsoluteerd dat misschien, misschien... maar dat nooit plaats heeft op de wijze zoals zíj zeggen). Maar op

[p. 169]

deze bladzijden van Mulisch wordt met de oorspronkelijke frisheid - en ook met alle dubbelzinnigheid en fijnzinnige onhelderheid die zo'n voorval heeft - en noodzakelijkerwijs moet hebben - een gebeurtenis, een coincidentie beschreven die in de handen van de grote platmakers tot het groteske absolutisme van moederlijke visioenen met daad en al, en vurige wanhoop vergroofd zou zijn.

Het tekent Mulisch' grootheid dat hij het aandurft zo'n in wezen haast kitscherig voorval te beschrijven - al is het natuurlijk wel zijn soort repertoire - en dat hij er tegelijkertijd in slaagt dat zo dubbelzinnig, zo terughoudend en toch zo verbluffend evocatief te beschrijven - als een openbaring: niet alleen aan de moeder maar ook aan de lezer. De moeder kijkt alleen maar - de vader kijkt zelfs niet -: het kijken is veelbetekenend. Waar kijkt de moeder naar? Mulisch laat dat in het midden. Maar de vrouwelijke hoofdfiguur is zeventien en net ontmaagd: een mijlpaal in een vrouwenleven bij vrijwel alle culturen - en in de tijd waarin het voorval speelt, jaren vijftig, ook in de onze. Heeft de dochter daardoor een bepaald soort houding? - een mijlpaal is een mijlpaal en gaat ook aan de bereiker daarvan niet voorbij -; een bepaalde blik op zichzelf; een soort verzonkenheid en zelfbeschouwing - want plotseling is er een dimensie aan het bestaan (vooral het bestaan met een lichaam tussen andere lichamen) toegevoegd: niet alleen om te lopen, te eten, te kleden is het lichaam; maar, als het ware achter de rug van dat alledaagse gebruik vandaan verschijnt het lichaam ook nog als een wonder, als een verrukking, verrukkend als vorm, als lichaam op zichzelf. Heeft ze daardoor iets wankelends? (ik weet geen beter woord); een heimelijke opgetogenheid en toch afwezigheid: of is er iets als een ander gewicht; een ander ritme in haar aanwezigheid gekomen? - zeg ik voorzichtig - omdat ze zichzelf anders ziet, om zo te zeggen met een tweede blik, en daardoor ook zelf anders zichtbaar wordt, en moeders, zoals de legende gaat, zien dat onmiddellijk. Of die andere legende: vrouwen krijgen een nieuwe blik in hun ogen na de ontmaagding. Of nog één: ze krijgen lachkussentjes onder hun ogen die ze daarvoor niet hadden - en ook dat zien moeders natuurlijk. ‘Waarom kijk je me zo aan?’

Maar Mulisch laat zich ook hierover niet uit - en gelukkig maar; want hierna schrijft hij: ‘En toen brak ze een kopje...’ en dan staat er: ‘Misschien bestond haar begrip uit niets anders dan juist uit het breken van dat kopje. - Zoiets kleins, zoiets onbelangrijks: een kopje dat losgelaten wordt door een moeder die - misschien, misschien, - iets vermoedt; misschien in

[p. 170]

een flits iets ziet en weet - niets dramatisch, geen grootse en veelbetekenende emoties. Een kopje breekt - dat is alles - en een moment bevriest het gebeuren, staat alles stil, opent zich een diepte, wordt iedereen uit het automatische voortglijden van routineuze ochtendhandelingen geworpen. Maar het is onduidelijk door wat precies: de ontmaagding? het plotselinge weten van de moeder? Het blijft dubbelzinnig, het blijft onuitgesproken. Een gebeuren vol raadselachtige zinvolheid.

‘Misschien was het niet het gevolg van iets, van een gedachte of een vermoeden, maar zat het begrip alleen in haar lichaam, in de hand waarmee ze het kopje had losgelaten’, schrijft Mulisch.

Nog kleiner is het dus, en daardoor nog volmaakter: de moeder weet misschien niet eens dát ze het weet... Misschien is het uitsluitend de dochter die anders is, dromeriger, onzekerder, wellicht uit haar evenwicht en is die kleine verschuiving in haarzelf net voldoende om een evenwicht, een balans in die volstrekt routineuze ingesleten geen aandacht vergende ochtendhandelingen te verstoren, en haar moeder aan te steken met haar verwarring of verandering, of wat dan ook - de onbekende sfeer (zoals een wesp in een auto alle routinehandelingen van de rijder ontregelt - al is dat natuurlijk veel grover en krachtdadiger). Is dat het weten waarvan de moeder zelf niet op de hoogte is? ‘Misschien’, moet ik zeggen: zoals ook de hele passage van Mulisch uit misschiens is opgebouwd: nergens plompe zekerheden. Maar in die twijfels, in dat voorbehoud, in het suggereren en weer gedeeltelijk terugnemen van mogelijkheden, en in de perfecte veelzeggende selectie daarvan, toont Mulisch zijn grootheid als schrijver: het is gezien in zijn veelvormigheid; het is ‘waar’ terwijl het toch niet echt waar is, althans geen feit, geen zekerheid - de schrijver zegt het al - zoals niets in het leven, de werkelijkheid, het bestaan, helemaal waar kan zijn, behalve het abstracte of het concrete: de rest is interpretatie (al deze begrippen nadrukkelijk tussen aanhalingstekens) maar dat op een nieuwe en verrassende wijze zichtbaar maakt, en een moment een diepte van samenhangen en verwevenheden belicht. Het is mogelijk dat moeders dit soort dingen voelen, maar zeker is het niet - zoals niets zeker is. Maar Mulisch laat als nieuw door het onverwachte en verrassende van de beelden die hij gebruikt - de details en ook de subtiele dubbelzinnigheid van zijn benadering - overtuigend de mogelijkheid dat het waar is, dat het bestaat, zien, en daarmee de suggestieve, de onuitgesproken en onuitspreekbare samenhangen die er zijn. Dit is de kracht van

[p. 171]

kunst. Dit is het waar kunst, literatuur vooral, over dient te gaan. Dit is, om een term van de psycholoog Maslov te gebruiken, een literaire topervaring.

Het zal u niet verbazen dat op dit hoofdstuk 1 hoofdstuk 2 volgt, en daarna 3 en 4 enz.; gewijd aan andere teksten van andere schrijvers die ik bewonder, en ook enige theoretische en filosofische beschouwingen over wat ik belangrijk vind in de literatuur en waarom literatuur belangrijk is. Dit allemaal voorlezen zou echter te ver voeren. Ik dank u voor uw aandacht.