Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1994

[p. 184]

Frans Kellendonk-prijs 1993
Rapport van de commissie van voordracht

De jury die de vererende opdracht had het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te adviseren met betrekking tot de verlening van de eerste Frans Kellendonk-prijs, heeft eerst de reglementen goed bestudeerd. Daaruit kwam naar voren dat het te bekronen werk aan de volgende eisen dient te voldoen: het moet heel goed geschreven zijn en het moet blijk geven van intellectuele onafhankelijkheid en een oorspronkelijke visie op maatschappelijke problematiek.

De auteur zou bovendien de veertigjarige leeftijd nog niet bereikt moeten hebben - deze preferentie hangt natuurlijk daarmee samen dat toen Frans Kellendonk overleed, een rijk oeuvre nalatend, hij nauwelijks negenendertig jaar oud was.

De jury moest dus op zoek gaan naar een hoogwaardig oeuvre-in-wording met een maatschappelijke problematiek. Het aantal jonge auteurs dat daarop kan bogen, bleek niet bijzonder groot. Binnen deze categorie sprong er voor de jury één kandidaat uit: de Antwerpse schrijfster Kristien Hemmerechts (geboren 1955), die in enkele jaren tijd een indrukwekkende reeks romans en verhalenbundels van grote kwaliteit heeft gepubliceerd.

Hoewel deze fictionele teksten zeer verschillend van omvang en van onderwerp zijn, is er toch een duidelijke eenheid in te ontdekken. Hemmerechts' stijl is sober, nuchter, zakelijk, hier en daar ironisch: hij doet Nederlandse lezers (en de jury bestond uit drie zulke lezers) eerder aan Elsschot dan aan Boon of Claus denken. Met haar stadgenoot heeft zij gemeen dat zij in haar proza veel verzwijgt, de lezer activeert om open plekken in te vullen. In zijn bespreking van Hemmerechts' debuut Een zuil van zout (1987) heeft de Vlaamse criticus Jos Borré op een andere verwantschap gewezen: die met Jean Rhys, over wier werk zij haar dissertatie had geschreven (Leuven 1986). In het algemeen kan men wel veronderstellen dat Hemmerechts, universitair angliste, zich zal hebben laten inspireren door een aantal grote Engelse schrijfsters van de eerste helft van onze eeuw.

Hoe dit ook zij, Hemmerechts heeft een herkenbare eigen stijl ontwikkeld die voortreffelijk getypeerd kan worden met de titel van haar eerste verhalenbundel: Weerberichten (1988).

[p. 185]

Er is sprake van een spanning tussen deze nuchtere schrijftrant en een emotionele inhoud, want het gaat in Hemmerechts' romans en verhalen vaak om aangrijpende en zeker in het leven van de hoofdpersonen ingrijpende gebeurtenissen. Kenmerkend voor haar personages is dat zij geen greep krijgen op hun situatie, geen patronen weten te doorbreken of knellende banden (huwelijk, familie) kunnen slaken. Anna en Laura, bijvoorbeeld, de hoofdfiguren in respectievelijk Een zuil van zout en Brede heupen (1989), worden door gebrek aan assertiviteit volledig gedomineerd in hun relatie met mannen. Tegenover vrouwen uit hun omgeving die initiatief nemen en zelf hun levensloop lijken te bepalen, staan ze vol ontzag: zij komen niet verder dan een berustend aanvaarden van wat hun overkomt.

De reizen die Anna en Laura maken - vanouds symbolen van de poging een eigen identiteit te verwerven - leveren dan ook niets op. Ook in haar tot dusverre laatste roman, Wit zand (1993), komt die vruchteloze reis als motief voor. Het betreft hier de tocht naar een merkwaardig hotel aan de Frans-Vlaamse kust dat een soort onderwereld symboliseert. Van een psychische wedergeboorte is echter noch voor de mannelijke, noch voor de vrouwelijke hoofdpersonen sprake. (In steeds mindere mate kan men overigens in Hemmerechts' romans en verhalen van hoofdpersonen spreken.)

Zo zijn er meer motieven te noemen die in dit oeuvre steeds weer opduiken (het water bijvoorbeeld, met z'n ambivalente betekenis) en het daarmee die genoemde eenheid bezorgen. Dat wil niet zeggen dat er in dit werk geen ontwikkeling zou hebben plaatsgevonden. Die valt ook aan te tonen en wel in de verhaal- en compositietechniek: Zonder grenzen (1991) en Wit zand zijn door hun perspectiefwisselingen en flash-backs gecompliceerder dan het meer lineaire Een zuil van zout.

Het is op grond van de hier geschetste kwaliteiten dat de jury zonder aarzeling en eenstemmig het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde adviseert de Kellendonk-prijs 1993 te verlenen aan Kristien Hemmerechts.

Ton Anbeek
G.L. Durlacher
Rudi van der Paardt, voorzitter

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft in zijn vergadering van september 1993 besloten de voordracht van de Commissie te volgen en de Frans Kellendonk-prijs toe te kennen aan Kristien Hemmerechts.