Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1994

[p. 177]

Juryadviezen en toespraken

[p. 179]

Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs 1993
Dankwoord door Anna Enquist

Allen die hier aanwezig zijn dank ik oprecht voor hun belangstelling: mijn familie, vrienden van vroeger en later, en de mensen uit de letterkundige wereld die ik de afgelopen jaren heb leren kennen. De Maatschappij en vooral de jury ben ik erkentelijk voor deze aanmoedigingsprijs. Sinds ik vernam dat ik deze prijs zou krijgen, heb ik een derde dichtbundel geproduceerd (die volgende week uitkomt) en ook nog een complete roman (die komende zomer zal verschijnen). Dus dat met die aanmoediging is wel gelukt.

Ik dank Fay Lovsky en haar muzikanten voor hun optreden. Fay is de eerste componist die een tekst van mij op muziek heeft gezet: een bijzondere ervaring!

Ik dank Theo Sontrop voor zijn woorden. Zonder Theo waren we hier niet, want hij is de man die mijn gedichten ontdekte en die, als een verstandige verloskundige de geboorte van de bekroonde bundel heeft begeleid. Ik stel het buitengewoon op prijs dat hij, na zijn terugtreden uit het actieve uitgeversleven, zijn belangstelling voor mijn werk blijft tonen en dat hij hier vanmiddag het woord heeft willen voeren.

Ik heb begrepen dat je in een dankwoord mag zeggen wat je wilt en heb besloten om het over mijn dichterschap te hebben, omdat het daar vanmiddag toch over gaat.

Toen ik een aantal jaren geleden van een passieve, vraatzuchtige lezer een enthousiaste schrijver werd, wist ik niet veel te antwoorden als men mij vroeg: ‘Tot welke stroming behoort u?’, ‘Waarom schrijft u eigenlijk?’, ‘Wat is uw poëtica??’ Ik achtte mijzelf een hardwerkende huisvrouw met een gezin en een baan en wilde over mijn eventuele positie in de literatuur niet nadenken. Nu ligt er een klein stapeltje bundels, een juryrapport; er klinkt een lezing over ‘mijn werk’ en een getoonzet gedicht - ik kan er niet meer omheen dat ik schrijver ben. Het onder ogen zien van deze waarheid veroorzaakte een poëtische en ontwijkende reactie: het gedicht ‘Poëtica’:

[p. 180]

Poëtica

 

Wij denken dat wij de waarheid

 

tot op het bot naderen als wij

 

gedichten maken. Wij smijten

 

het mes op het aanrecht, rennen

 

het huis uit, glijden het bos in.

 

 

 

Het hoofd vult zich met blad rood

 

blad groen blad oker. De waarheid

 

is dat wij denken aan stinkend

 

loof en losse stiksels. De waarheid

 

blaast ons ijskoud tegen de wangen.

Zo schieten we niet op. Ik ben huisvrouw en moeder. In het juryrapport word ik geprezen omdat ik over ‘het gezin’ schrijf. Ik acht dat zelf een motivische kwestie (de kindergedichten vormen een motief waarin het onderliggende thema, bijvoorbeeld van protest tegen het verlies, tot uitdrukking komt) en wil niet graag als Mevrouw Hoeksteen van de dichtkunst de geschiedenis ingaan. Hoe dan wel? Ik was ook, en ben dat nog steeds, psychotherapeut en analytica en ben niet de enige dichter die zich met ziekte bezighoudt: Vasalis, Kopland, Faverey, Tellegen - er is een hele groep dichters uit de wereld van de gezondheidszorg en ik zou het een eer vinden om daarbij te horen.

Nu komen mij de woorden van Gerrit Komrij in gedachten. Hij sprak zich in een interview met de HP ongeveer als volgt uit: ‘Al die dichtende pastoors en psychiaters, laat ze toch ophouden! Niemand vraagt ze erom! Als je nou werkelijk iets moet verdienen omdat je van het dichten niet leven kan, kies dan een bezigheid die het dichten niet bijt, zoals vertalen van of schrijven over andermans werk.’ Kennelijk gaat Komrij ervan uit dat psychiatrisch en psychotherapeutisch werk zich niet schadeloos laat combineren met het schrijven van eigen teksten (ik distantieer me nu even van de dominees en priesters), en kritische arbeid of vertaalwerk wèl. Mijn ervaring is echter compleet hiermee in tegenspraak en het nadenken erover leerde mij iets over de achtergronden van mijn poëzie. Immers: als ik poëzie van anderen lees of probeer een gedicht te vertalen, werkt dat verstommend op mijn eigen stem en duurt het een tijdje voor ik die heb hervonden. Dit verschijnsel doet zich niet voor als ik mijn dagelijks werk als

[p. 181]

psychotherapeut uitoefen. Dat bijt mijn dichterschap niet en ik vroeg me af of er misschien zelfs overeenkomsten tussen beide activiteiten zijn aan te wijzen.

Het doel van psychotherapie is: de patiënt in contact brengen met zijn ongeweten en verborgen gevoelens, zodat het overzicht over de binnenwereld vergroot wordt en het denken minder wordt geremd door angst en schaamte. Omdat er woorden worden gevonden voor gevoelens die dreigend onder de oppervlakte aanwezig waren, kunnen deze gevoelens gehanteerd en beheerst worden en ontstaat er een besef van vrijheid. Wat chaotisch, overspoelend en onzegbaar was, krijgt een naam en daarmee een plaats in het denken. Zo kunnen onuitsprekelijke zaken geïntegreerd worden en kan men zich datgene toeëigenen waar men eerst zo bang voor was.

Met deze kenschets van mijn vak heb ik tevens mijn dichterschap beschreven. De verschillen tussen beide activiteiten zijn secundair: als ik psychotherapeut ben, zijn de criteria volgens welke ik mijn woorden kies gelegen in de patiënt; ik verdiep me in zijn problematiek en pas mijn vocabulair daarbij aan. Als ik gedichten schrijf, kies ik mijn eigen onderwerpen en zijn de criteria literair en esthetisch van aard. Primair is de overeenkomst: als dichter dwing ik mijzelf om dwingende en storende zaken in taal te vangen. Zodoende bedwing ik de chaos.

Het bevreemdt mij dan ook dat beide bezigheden een zo verschillende waardering ten deel valt. Voor het dichten krijg ik een prijs en bijvoorbeeld een verzoek van het ministerie van w.v.c. voor publikatie van een gedicht in hun agenda, omdat ik daarin zo mooi het gevoel van een moeder tegenover haar zoon verwoord. Hetzelfde ministerie van w.v.c. stuurt mij, als psychotherapeut, een missive waarin staat dat het maar eens uit moet zijn met die langdurige inzichtgevende behandelingen - het aantal sessies dat zij nog financieren wordt drastisch teruggebracht en er moet maar eens zwart op wit aangetoond worden dat mensen opknappen van het inzicht in hun gevoelsleven. Enerzijds waardering en bewondering, anderzijds achterdocht en nauwverholen minachting, van hetzelfde ministerie, over dezelfde activiteit, terechtkomend op hetzelfde bureau! Maar dit terzijde.

Ik ben me ervan bewust dat ik met mijn pleidooi voor het therapeutisch dichten een gewaagde en misschien naïeve uitspraak doe. Het is een ideosyncratische uitspraak: zo werkt het bij mij, vooralsnog. Ik wil het hermetisme liever ontsluiten dan bevorderen en voel me niet in staat om louter

[p. 182]

vanuit de taal te dichten, hoe groot mijn respect en sympathie ook is voor sommige van mijn hermetische collega's.

Ter illustratie van het therapeutisch dichtproces wil ik een gedicht voorlezen uit Jachtscènes. Het gaat over pianospelen. Ik heb dat jarenlang met hartstocht en inzet gedaan en ben daar zelfs in gediplomeerd. Toen het handhaven van een professioneel niveau niet meer mogelijk was omdat de tijd volliep met andere bezigheden, heb ik de piano gesloten en zat ik al snel daarna gedichten te schrijven. Het niet meer spelen was een knagend en verdrietig gemis waar ik niet over praten kon. Pas na verloop van jaren kon ik mezelf zover krijgen er coherent over na te denken en het volgende gedicht te maken:

Dit is de pianist. Zijn denken komt te laat,
vooruitzien is een veel te dunne draad die
wat er uit zijn motoriek ontstaat niet dragen
kan. Verbaasd ontvangt hij onvoorzien bericht
uit het archief van vlees dat zijn getrainde
lichaam is: de geur van kleuterhaar, kind
op zijn schoot, tussen zijn armen, toverhuis,
het zuchten bij de oplossing van het akkoord.

Alle sonates en hoe zij verworven zijn verbergen
zich in donkerrode stellingen van zenuw, spier
en brein. De archivaris speelt niet meer, verloor
de sleutel tot zijn eigenste domein. Hij zet zich
aan de omgekeerde godentaak: verbeten, sprakeloos
vervangt hij het vervallend vlees door ongenadig
woord. Beklaag hem niet, hij maakt van taal een
grafsteen voor hetgeen hij zo gelukkig heeft gehoord.

Heeft het geholpen? Ja en nee: precies zoals dat bij de psychotherapie het geval is. Nee: want het gemis gaat niet over, ja: want de bozige onrust erover is tot rust gekomen. Ik ben een pianist geworden die niet meer speelt en daar van tijd tot tijd verdriet over heeft. Zo werkt het dus bij mij, de poëzie.

Ik ben aan het einde van mijn dankwoord gekomen. Ik heb een prijs ge-

[p. 183]

kregen. Als dit geen literatuur was maar sport, dan zou er nu een verslaggever een microfoon onder mijn neus duwen: ‘Wat ging er door je heen?’ Om deze vraag te beantwoorden lees ik u tot slot het volgende gedicht voor.

Men vraagt haar naar de stand
van de geluksmeter. Waar die hangt.
En of het leven door het scheppen
zinvol? Beleefdheid bruist haar de
bek uit; opgelaten en verpletterd door
geluk, die molensteen, beaamt zij alles.

Het winkelwagentje recht tussen
de schappen duwen, in het juiste
tempo; de post openen. De sleutel
het slot in krijgen, zo niet, waarom.
Leg uit dat een doelpaal geen doel
maar slechts paal is, voor de radio.

Of aan jezelf: dit zijn mijn enige
benen, hierop gaat het naar de
eindstreep, waarachter geen eeuwig
clubhuis. Vrager en bevraagde
spreken hun talen, zij roepen in
mijn enige hoofd en verstaan niets.

Ik dank u.