Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1993

[p. 158]

Henriette Roland Holst-prijs 1993
Rapport van de commissie van voordracht

De maatschappelijke verhoudingen van de laatste jaren vormen klaarblijkelijk geen vruchtbare voedingsbodem voor geëngageerde literatuur. De jury vond slechts een handvol kandidaten voor de Henriette Roland Holst-prijs 1993, hoewel de periode waarin het te bekronen werk geschreven moet zijn, zes jaar omvat (1987-1992) en de criteria waaraan het dient te voldoen elastisch genoeg zijn: sociale bewogenheid en literair niveau.

Speculerend over een verklaring voor het beperkte aanbod kan men de niet solidaire, calculerende burger ten tonele voeren, wiens optreden verband houdt met het failliet van de politieke heilsleer die in het verleden ook zoveel schrijvende aanhangers wist te bezielen. Het volstaat hier te verwijzen naar de naamgeefster van de prijs die vandaag wordt uitgereikt.

In de huidige situatie zijn er geen grote politieke idealen, waarmee schrijvers zich kunnen vereenzelvigen. Veeleer is scepsis geboden tegenover de machthebbers, zowel van vandaag als van morgen, en de taal die zij gebruiken. Het is moeilijk onder deze omstandigheden niet tot onverschilligheid te vervallen of zich de rol aan te meten van verzuurde cynicus.

Lieve Joris heeft deze klippen behendig ontweken in haar boek De melancholieke revolutie, het in 1990 verschenen verslag van haar belevenissen in Hongarije in de periode tussen zomer 1989 en lente 1990. Het siert de schrijfster dat haar engagement in tweeërlei opzicht bescheiden is. Zij dringt haar westerse gedachtenwereld niet op aan haar Hongaarse omgeving en laat zich evenmin meesleuren door deze of gene politieke stroming, al verhult zij niet waar haar sympathieën liggen. Zij is zich ervan bewust deel uit te maken van wat zij het ‘circus van westerlingen’ noemt, dat door Oost-Europa trekt ‘op zoek naar nieuws, sporen van verandering, economische buitenkansjes’ (p. 20). Haar waarnemingen zijn daardoor niet onverdacht, wat op grappige wijze blijkt tijdens een tocht naar Roemenië, waar het bewind van Ceaucescu omver is geworpen. Vanuit haar hotelkamer ziet Lieve Joris twee mannen, die al voortlopend een derde moeizaam overeind houden. Zou hij door een sluipschutter zijn gewond? De Oosteuropese werkelijkheid is prozaïscher: de drie strompelaars zijn gewoon dronken. De beperkingen van haar optiek brengen de schrijfster ten slotte tot het besef dat zij ‘nog niets, maar dan ook niets weet’. ‘Nooit

[p. 159]

zal ik kunnen bevatten wat deze mensen hebben meegemaakt’, voegt zij eraan toe (p. 243). Veelbetekenend zijn ook de slotzinnen van het boek. Na een verkiezingsnederlaag van de s.d.s., de partij waarmee de schrijfster sympathiseert, houdt een van de leidende figuren haar voor: ‘Wees blij dat jij dit alleen van de buitenkant ziet. Wij voelen het vanbinnen.’

Lieve Joris is geen auteur die haar ervaringen in den vreemde louter gebruikt om haar eigen ziels- en denkprocessen te beschrijven. Haar opstelling wordt nooit afstandelijk of kil, naar ook blijkt uit een vroeger reisverslag als Terug naar Kongo (1987). Haar betrokkenheid is onmiskenbaar en daarbij speelt de persoon aan wie De melancholieke revolutie is opgedragen, de Poolse levensgezel van de schrijfster, een onnadrukkelijke, maar vitale rol. Op de eerste bladzijde bedenkt zij dat zij misschien wel namens hem op reis is gegaan.

Maar ook zichzelf neemt zij mee. Een documentaire over de stalinistische terreur in Hongarije roept herinneringen op aan de b.r.t.-programma's van Maurice de Wilde over collaboratie in de Tweede Wereldoorlog, waar haar vader naar placht te kijken. En een overnachting op het Hongaarse platteland doet haar terugdenken aan het huis van haar grootmoeder.

Zoals de persoonlijke inzet van Lieve Joris van meet af aan duidelijk is, wordt ook het literaire element terstond geïntroduceerd. De stem en het werk van Györgi Konrád hebben haar nieuwsgierig gemaakt naar Hongarije. Daar aangekomen zal zij meer auteurs leren kennen. De schrijfster Lieve Joris ontmoet de lezer op zijn beurt in haar eigen boek. Zij bedient zich van een heldere, onopgesmukte stijl, waarin modieuze terminologie weldadig afwezig is. Haar reisverslag wordt gekenmerkt door een bijna terloops, maar doeltreffend gebruik van literaire procédés. De compositie van het boek, ontleend aan de opeenvolging van de jaargetijden, is daar een voorbeeld van. Voorts toont de schrijfster dat zij een scherp oog heeft voor schijnbaar onschuldige, maar bij nader toezien met symboliek geladen details. Zo vertelt zij de levensgeschiedenis van een communistische leraar, die zich tijdens de opstand van 1956 schuil moet houden en later gedwongen wordt zijn dorp te ontvluchten. Na zijn pensionering wordt hij vlinderverzamelaar. Lieve Joris beschrijft hem als volgt: ‘De wanden van zijn kamer zijn behangen met vlinders, vol trots laat hij ze zien. Dan staat hij stil, hij wil iets zeggen, maar lijkt te aarzelen. ‘Het is vreemd,’ zegt hij ineens, ‘mijn liefde voor vlinders leidt me ertoe ze te doden.’ ’ (p. 50). De schrijfster laat haar lezers het een en ander te raden over en

[p. 160]

daardoor zijn de symbolische elementen die zij in haar relaas verwerkt uiterst effectief. Zij moeten zelf het verband leggen tussen het bericht van de executie van Ceaucescu en de uitnodiging het slachten van een varken bij te wonen, en op eigen kracht de beschrijving van een op hol geslagen paard associëren met de moeilijk te beteugelen krachten die na de val van het communisme zijn vrijgekomen.

Lieve Joris geeft in De melancholieke revolutie een indringend beeld van een geschonden land, dat tastend zoekt naar nieuwe perspectieven. Zij beweegt zich daarbij, zoals zij zelf eens heeft gezegd, in de ijle zone tussen de culturen, waar zij door haar bewonderde auteurs als Naipaul en Kapuciski aantreft. Zij poogt de geijkte handelwijze van de journalisten te vermijden, omdat zij zoekt, in de woorden van de Hongaarse schrijver Peter Nadás, naar de kleine gebeurtenissen die de grote geschiedenis haar logica verlenen. Daarbij maakt zij een trefzeker gebruik van literaire middelen.

Het zal duidelijk zijn geworden dat de hoge toon die zo menigmaal te beluisteren valt in het werk van Henriette Roland Holst wel moet ontbreken in een boek dat ook nog de titel draagt: De melancholieke revolutie. Desondanks aarzelt de jury niet dit werk van Lieve Joris voor te dragen voor bekroning met de Henriette Roland Holst-prijs 1993.

Pim Lukkenaer
Monika van Paemel
Gerard Raat

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft in zijn vergadering van 15 maart 1993 besloten de voordracht van de Commissie te volgen en de Henriette Roland Holst-prijs toe te kennen aan Lieve Joris voor haar boek De melancholieke revolutie.