Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1991

[p. 185]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 1991
Rapport van de commissie van voordracht

‘Stijl is een argument’, schreef H.A. Gomperts. De stijl van wetenschapsfilosoof Jaap van Heerden vormt een van de sterke argumenten om hem voor te dragen voor de toekenning van de Wijnaendts Francken-prijs 1991. Zijn essays over de filosofische en psychologische kanten van zelfbedrog, het perfectionisme, het geweten der dieren, de bemoeizucht van de filosofie, de zin van het leven, de vruchtbaarheid van het cultureel relativisme, het misverstand over de kwade bedoelingen van de wetenschap of over de vraag of de psychologie een nieuw gevoel kan ontdekken, blinken uit door een even luchtige als solide betoogtrant, verrassende formuleringen, soepele eruditie en originele denkbeelden. Met drie bundels essays - Tussen psychologie en filosofie (1977), De mens als huisdier (1984), Wees blij dat het leven geen zin heeft (1990) - en zijn proefschrift De zorgelijke staat van het onbewuste (1982) heeft Van Heerden de Nederlandse essayistiek verrijkt met beschouwingen waarin hij erin slaagt om door middel van een verfrissende redelijkheid en een prikkelende fantasie onverwachte filosofische vragen te stellen. Hij doet daarbij steeds kleine ontdekkingen. De charme van zijn essays wordt niet het minst veroorzaakt doordat Van Heerden er niet voor terugschrikt conclusies te trekken die voor de trots van de filosofie en psychologie niet altijd bevorderlijk zijn, maar die wel de vruchten zijn van een belangeloze manier van denken.

In een tijd waarin geprobeerd wordt intellectuele normvervaging filosofisch aanvaardbaar te maken, is een niet minder aantrekkelijke kant daarbij zijn uitgesproken verdediging van een denktrant die de toets der kritische rede kan doorstaan. Zijn vele essays over Freud en de psychoanalyse kunnen hier als model dienst doen: Freuds ideeën beschouwt hij als wetenschappelijke hypotheses die de toets van de wetenschap in de loop der tijd niet hebben kunnen doorstaan, hoe verleidelijk zij als ideeën voor intellectuelen ook zijn. Hij vergelijkt Freud in dit verband met Pythagoras, wiens uiteindelijk onhoudbaar gebleken stelling de wetenschap desondanks vooruit heeft geholpen. Van Heerdens eigen filosofie is de kunst van het stellen van de juiste vragen. Zijn sympathie voor bepaalde ideeën blijkt uit zijn argumentatie en het sporadisch opduiken van terughoudende zinnen als: ‘Interessant idee’, ‘Dat spreekt mij wel aan’, of ‘Ik kan hem daarin wel volgen’.

[p. 186]

Van Heerden is zich sterk bewust van de gecompliceerdheid van de netelige kwesties die hij aansnijdt; hij beschouwt ‘gecompliceerdheid’ als iets dat ervoor zorgt dat onze ‘natuurlijke bereidheid om tot vernielen over te gaan’ aanzienlijk wordt vertraagd. Van Heerden weerstaat de verleiding een eigen filosofie te ontwikkelen, maar als daarvan soms de kiemen in zijn essays te vinden zijn, dan hebben die altijd te maken met het voorkomen van wreedheid. Een van zijn (ook door Richard Rorty aangehangen) ideeën is dat intellectuelen wreedheid schuwen en dáárom zo gehaat worden. Zij worden gehaat omdat ze (niet gelovend in een hogere instantie) geen reden kunnen opgeven voor deze afkeer. Vernielzucht is zichtbare wreedheid en ‘destructie is intellectueel bezien niet zo'n zware opgave’. Vandaar dat het volgens Van Heerden aan te bevelen is om alles en iedereen als dingen te beschouwen, een idee dat haaks staat op wat men meestal vindt: dat men mensen niet als dingen moet zien. (‘Gebrek aan respect voor de dingen ligt ten grondslag aan het gebrek aan respect voor mensen.’) Een ander idee van Van Heerden, dat hij ontwikkelde door de bestudering van leven en werk van Bertrand Russell en Ludwig Wittgenstein, is dat een mentaliteit zich beter laat tonen dan beschrijven of filosofisch rechtvaardigen. Vandaar zijn grote kennis van en belangstelling voor de literatuur, waarin dat gebeurt, ook al kan ze niet zijn streven naar controleerbare kennis bevredigen.

De minimale illusies die Van Heerden zich maakt over het vermogen van de filosofie en psychologie om oplossingen aan te dragen, zijn het gevolg van zijn scepsis ten aanzien van oplossingen en verkondigingen omtrent de ‘zin’ van het leven. In het titelessay van de bundel essays die voor de jury aanleiding is hem de prijs toe te kennen, Wees blij dat het leven geen zin heeft, stelt hij zich zowel dwars op ten aanzien van de cynische ontkenners van de zin van het leven als ten aanzien van de zinaanbidders. Hij houdt hun het volgende voor: ‘Stel u eens voor hoe het zou zijn als het leven wel een zin had en wij die zouden weten. Dat zou een ware catastrofe zijn [...]. Het dictaat van de zingeving zou elke beweging belemmeren, elk initiatief blokkeren en elk idee verschralen door de verplichte en onvermijdelijke toetsing in welke mate het bijdraagt aan de alles overkoepelende bedoeling van het leven. We zouden de zin van het leven slechts als doem kunnen ervaren. Elke stap zou een afwijking kunnen zijn. Het leven zou tot stilstand komen.’

Van Heerdens minimale illusies omtrent de mogelijkheden van de filosofie weerhouden hem er niet van Nederlandse filosofen voor te houden

[p. 187]

dat zij zich te veel uitsloven als ‘professionele kopiïsten’ van buitenlandse voorbeelden. Daardoor komen ze niet toe aan het ontwikkelen van eigen ideeën. (‘Laat Marx of Marcuse maar eens met begrip een stuk over Lolle Nauta schrijven, in plaats van omgekeerd.’) Van Heerden begeeft zich in Wees blij dat het leven geen zin heeft in vele filosofische controverses of hij creëert ze zelf door zijn vraagstelling en scherpzinnige redeneringen: dat het jammer is dat het niet aangetoond is dat computers kunnen denken, dat er geen ‘beklemmender vak’ bestaat dan de milieufilosofie (in ‘Van wie is de wereld eigenlijk’), dat er iets paradoxaals zit in de waarheidsliefde (waarheidsliefde is een voorwaarde, maar te veel waarheidsliefde is dodelijk) en dat het een gigantisch hedendaags misverstand is dat kunst verrijkt en wetenschap verarmt (in ‘De wetenschap als intellectuele F-side’). En, niet te vergeten, het overtuigende essay waarin hij autobiografisch, filosofisch en psychologisch uiteenzet waarom de penoze er niet over prakkezeert om op de fiets te klimmen.

Op grond van bovenstaande overwegingen stelt de Commissie met meerderheid van stemmen voor Jaap van Heerden de Dr. Wijnaendts Francken-prijs 1991 toe te kennen.

R. Kousbroek
C. Peeters
mw. dr. M.H. Schenkeveld
dr. J. Trapman
dr. G. Vanheste