Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1991

[p. 188]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 1991
Dankwoord door Jaap van Heerden ‘psychologie en letterkunde’

Ik ben zeer vereerd dat de Dr. Wijnaendts Francken-prijs aan mij is toegekend. In het juryrapport staan prachtige dingen en het zou mij niet verbazen als het zo was dat menigeen bij kennisneming ervan zijn oren of ogen niet kan geloven.

Nu ik even het woord mag voeren, zou ik van de gelegenheid gebruik willen maken kort in te gaan op wat U en mij verbindt en scheidt, wanneer ik onze achtergrond in aanmerking neem. Wat ons verbindt is de belangstelling voor het schone en het slechte in de mens. U vindt daarvoor allerlei interessante aanwijzingen in literaire of historische werken. Ik deel met U deze belangstelling. Maar ik moet U eerlijk bekennen, dat als ik op mijn werk een roman zit te lezen, ik altijd geplaagd word door een licht schuldgevoel, terwijl U naar ik aanneem daar geen ervaring mee hebt. Het lijkt alsof een psycholoog op zijn werk geen roman mag lezen, terwijl dat voor een letterkundige verplicht is. Dat is vreemd, omdat wij beiden geïnteresseerd zijn in de mens.

Er is een tijd geweest, dat psychologen eigenlijk ook letterkundigen waren. De tijd van Buytendijk. Volgens deze geleerde was de literatuur bij uitstek geschikt om de ander te ontmoeten en in liefdevolle onbevangenheid tegemoet te treden. Die tijd is voorbij. Een psycholoog is niet geïnteresseerd in een ontmoeting met de ander. De medemens wordt misschien nog wel liefdevol tegemoetgetreden maar dan als proefpersoon, die zonder pardon en blind wordt toegewezen aan deze of gene experimentele conditie. De psychologie kenmerkt zich door een ware passie zich de status van bèta-wetenschap te verwerven en in menig opzicht verdient zij die status ook. Alleen klinisch psychologen zeggen nog wel dat de literatuur voor hun vak van gewicht is, maar zij moeten daarin uiteraard terughoudend zijn, want wie als psycholoog zijn kennis haalt uit Anja Meulenbelt of Proust verliest aan prestige. Het mag, maar het moet een aardigheidje blijven.

Omgekeerd heeft de letterkundige niet veel belangstelling voor de huidige psychologie (met al haar vaak strikt geformaliseerde modellen van onze cognitieve vermogens), in de zin dat hij de psychologie voor zijn werk onmisbaar acht. De psychoanalyse komt er nog het beste van af.

[p. 189]

Maar met de kennis daarvan is het ook vreemd gesteld. Ik las pas geleden nog bij een letterkundige de opmerking, dat hij liever niet heeft dat een schrijver iets van de psychoanalyse weet, want psychoanalytisch inzicht bij een schrijver is zo goed als zeker een vorm van afweer en de letterkundige moet die leugenachtigheid allemaal weer in zijn eindoordeel verdisconteren.

Letterkundigen en schrijvers behoren tot een slag mensenkenners dat men in de academische, wetenschappelijke psychologie niet of nauwelijks meer aantreft. De psycholoog is ingenieur geworden en zegt daardoor ook heel andere dingen dan vroeger. Bijvoorbeeld: ‘Elk geestesvermogen heeft zijn eigen karakteristieke keten van gestructureerde lagen, van de diepste, meest perifere tot de hoogste en meest centrale. Deze ketens snijden elkaar op verschillende punten. De gestructureerde lagen op de snijpunten zijn er verantwoordelijk voor dat de vermogens interacteren.’ Zo zitten wij nu eenmaal in elkaar. Hoewel het hier gaat om degelijke en respectabele mensenkennis, - zelf ben ik ook aanhanger van deze theorie -, zal men een passage als deze niet snel tegenkomen in de letterkunde. Misschien soms in de literatuur. Het zou bij Gerrit Krol kunnen staan. Maar dan is het waarschijnlijk een gedachte, waarmee de hoofdpersoon indruk probeert te maken op het meisje met wie hij een fietstochtje maakt. Meisjes spelen echter in de psychologie geen rol van betekenis meer.

Omdat in de psychologie de ontwikkeling van mensenkennis vervangen is door de belangstelling voor het menselijk kenvermogen, is de breuk met de letterkunde bijna totaal geworden. De trajecten van de letterkundige en de psycholoog kruisen elkaar als een lijntoestel op weg naar New York en een ijsschots op weg naar zuidelijke wateren. Maar de distantie is niet definitief, hoop ik. Juist omdat de psychologie het menselijk brein graag ziet als een computer, dringt zich binnen de artificiële intelligentie de vraag op of het werk nu klaar is en dan blijkt men opeens op drie punten te twijfelen.

Ten eerste, het is waar, dat de menselijke geest als een veredelde ponskaartenmachine informatie verwerkt, misschien wel krachtens de vermogens met hun interacterende lagen zoals daarnet geschetst. Maar waar staat die informatie voor, wat betekent zij, waar verwijst zij naar? Als het verstand werkt als een computer, dan weet het net als een computer niet waar de informatie die verwerkt wordt, betrekking op heeft. Dat is nog een lacune in het model. Informatie, omgezet in een reeks van symbolen, betekent iets, maar hoe krijgen wij die betekenis erin?

[p. 190]

Ten tweede, als wij een soort rekenmachine zijn, moet nog de vraag in behandeling genomen worden, hoe het voelt om een rekenmachine te zijn. En als men zich niet als een rekenmachine ziet, wat beleeft men dan? Dat is de vraag naar het bewustzijn.

En ten derde lijkt de vraag nog van belang hoe wij het voor elkaar krijgen al die cognitieve vermogens in te zetten voor en ondergeschikt te maken aan onze verlangens, wensen, meningen en hoopvolle verwachtingen. Een mens moet in staat geacht worden een simpele bewering te verwerken zoals dat Jan ziek is, maar een mens is ook in staat te hopen dat deze bewering onwaar is. Deze zogenaamde propositionele attitude kent ons grote voorbeeld, het elektronisch rekentuig, niet. Door de geldigheid van deze drie vragen te erkennen bij de vaak geslaagde reconstructie van ons cognitief vermogen zijn beleving, betrokkenheid en intentionaliteit weer binnen de gezichtskring van de psycholoog gekomen. En terecht, al lijkt de psycholoog op dit moment vooral getroffen door de ongelooflijke complexiteit en schijnbare onbehandelbaarheid van zulke alledaagse zaken. Maar het is zoals de Amerikaanse filosoof Jerry Fodor zegt: ‘We'll be in deep, deep trouble if we have to give it up.’ Het zou volgens hem de grootste intellectuele catastrofe zijn uit de geschiedenis van de menselijke soort, als wij onze alledaagse mensenkennis en onze belangstelling daarvoor zouden moeten opgeven. Dat is een nieuw beseft letterkundig aspect aan de psychologie. Zij heeft geen reden wat schrijvers en letterkundigen zeggen af te wijzen als obscuur en clandestien, zelfs als dat in praktijk vaak zo zou zijn, want de simpele vraag hoe het met ons gaat, hoort bij de vraag wat wij kunnen en wie wij zijn.