Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1991

[p. 17]

Laudatio
Uitgesproken door de voorzitter, Dr. R.Th. van der Paardt, bij de benoeming van Hella S. Haasse tot erelid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde

Over het fenomeen ‘ereleden’ van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde staat in de Wet niet meer te lezen dan dat de jaarvergadering die op voordracht van het bestuur kan benoemen en dat deze ereleden slechts daarin van gewone leden verschillen, dat zij ontslagen zijn van de verplichting hun contributie te betalen. Hoe men deze status kan bereiken - het woord ‘status’ lijkt toch wel op zijn plaats bij een vereniging waarvan de leden bij herhaling verklaren het al een eer te vinden er gewoon lid van te zijn - kan men in het Artikel 12, dat ik zoëven heb geparafraseerd, niet vinden. Ik neem daarom maar aan dat de besturen die ons zijn voorgegaan bij een voorstel tot benoeming van een erelid, vooral Artikel 1 van de Wet als uitgangspunt hebben genomen. Daar staat te lezen, en ik citeer nu voluit: ‘De vereniging draagt de naam: Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, en is gevestigd te Leiden. Zij stelt zich ten doel de beoefening der schone letteren en de studie van de Nederlandse taal- en letterkunde, geschied- en oudheidkunde in hun onderlinge samenhang te bevorderen.’ Nu kent de Maatschappij eigenlijk uitsluitend verdienstelijke leden: zij beoefenen of bestuderen allen iets zeer moois of nuttigs en dat is anderen dan zó opgevallen, dat ze via een recentelijk wel aangevochten, maar nog steeds vigerend systeem tot deze vereniging zijn toegetreden. Maar het komt zelden voor dat een lid op de drie door de Maatschappij bestreken gebieden actief is en in zijn of haar werk de samenhang daarvan demonstreert. Wie dat zovele jaren op zo'n hoog niveau heeft gedaan als mevrouw Hella S. Haasse, die is, om met Horatius te spreken, het dulce decus, het charmante sieraad van de Maatschappij. Nu zich, bij gelegenheid van het tweehonderdvijfentwintigjarig bestaan van de Maatschappij een goede gelegenheid voordeed iemand uit uw midden voor het erelidmaatschap voor te dragen, heeft het bestuur dan ook niet lang behoeven te zoeken om de geschikte kandidaat te vinden.

Zoals u uit de jaarstukken zult hebben begrepen, zal tijdens het middaggedeelte van deze vergadering aan diverse aspecten van het oeuvre van mevrouw Haasse aandacht worden besteed; u zult inmiddels ook begrepen hebben dat een en ander als hommage aan ons nieuwe erelid is be-

[p. 18]

doeld. Vooruitlopend op wat over haar werk te berde zal worden gebracht, wil ik op dit moment toch graag iets zeggen over die genoemde samenhang daarvan. Ik spiegel mij hierbij aan de door de schrijfster zelf toegepaste methode bij de verkenningen van het werk van haar collega's, zoals ze die heeft bijeengebracht in de bundels Leestekens (1965), Zelfstandig, bijvoeglijk (1972) en Bladspiegel (1985). Zij heeft die methode in een interview met Johan Diepstraten (verschenen ter gelegenheid van de toekenning van de P.C. Hooft-prijs 1983) aangeduid als ‘een speurtocht naar wat ik het basis-pakket van hun gegevens noem, de strikt individuele motieven aan welke zij hun leven lang, in telkens iets andere schikking, onder wisselende belichting, met verschillende accenten, vorm blijven geven’. De persoonlijke mythe dus, wat is die bij de schrijfster zelf? Ik zou als zodanig willen noemen het begrippenpaar ‘identiteit en metamorfose’. Daarmee kunnen we allereerst haar enige bundel poëzie, Stroomversnelling (1945), een debuut, karakteriseren; getuige de titel, waarin sprake is van iets dat verandert en toch hetzelfde blijft. Voorts denk ik aan haar essays: daarin zoekt ze, naar eigen zeggen, naar vaste thema's en variaties, die voor de door haar bewonderde schrijvers uit heden en verleden kenmerkend zijn.

Maar het geldt ook voor haar fictionele werk. Haar protagonisten, niet zelden twee personen, verschillend door afkomst of karakterstructuur, worden bijna altijd geconfronteerd met de meest elementaire vraag die men zich kan stellen: ‘Wie ben ik?’ Zij proberen door hun verleden te begrijpen het antwoord op die vraag te vinden, maar dat antwoord is nooit eenduidig. Dat kan het inzicht opleveren dat identiteit alleen veroverd kan worden door een keuze, het afleggen van autoriteitsdwang en verstarrende traditie. Heel mooi vinden we die identiteitsproblematiek aangeduid in het motto van Een nieuwer testament (1966), de roman die de schrijfster zelf prefereert boven haar andere werk. Dat motto luidt (en ik geef hier gemakshalve de vertaling van de drie regels van Claudianus):

Uit eigen as wiekt hij omhoog, de zoon uit de vader,
opvolger weer van zichzelf; tussen leven en leven
kortstondige kwelling, slechts even: een drempel van vuur.

Het gaat hier over de vogel Phoenix, een oersymbool van de verrijzenis uit de dood, de wedergeboorte. De tocht door het labyrint, dat zo vaak voorkomt in het werk van de schrijfster - onder meer in de grote roman De ingewijden (1957), haar toneelstuk Een draad in het donker (1963) en het

[p. 19]

essay De tuinen van Bomarzo (1968) - is een hiermee nauw verbonden motief: die tocht is gevaarlijk, kan zelfs dodelijk zijn, maar ook bevrijdend, en leiden tot zelfinzicht. Dat geldt ook voor de (uiteraard in symbolische vorm voorkomende) afdaling in de onderwereld, gelocaliseerd in grachtenhuizen of hotels - ik denk aan de romans De meermin (1962) en De wegen der verbeelding (1983). Nog weer een ander beeld voor de wedergeboorte en het verwerven van inzicht in het eigen innerlijk komt men tegen in De verborgen bron (1950), waar de mythe van de onderaardse bronnimf Arethusa een moderne pendant krijgt.

Tot nu toe zijn, met uitzondering van Een nieuwer testament, geen historische romans genoemd, maar daarvoor geldt wat over deze thematiek is opgemerkt net zo goed. Wat deze romans zo buitengewoon boeiend maakt is dat de psychische gesteldheden van hun hoofdpersoon zich weerspiegelen in de ontwikkelingen in de maatschappij waar zij in leven. In een buitengewoon knap essay over de Griekse romans van Simon Vestdijk (gebundeld in Leestekens) heeft Hella Haasse erop gewezen dat deze zich alle drie afspelen ‘op het breukvlak van twee eeuwen’, om de term van Jan Romein te gebruiken. Het is een uitspraak die ook op Haasses eigen historische romans van toepassing is, van haar eersteling Het woud der verwachting (1949), die is gesitueerd in het grensgebied van Middeleeuwen en Renaissance, tot en met haar laatste bijdrage aan het genre, Schaduwbeeld of Het geheim van Appeltern (1989), die het einde van de regententijd in Nederland beschrijft. Zeer goed vergelijkbaar dus, deze twee in de tijd zo ver uiteenliggende romans, maar in formeel opzicht weer heel verschillend. In Het woud der verwachting heerst nog een alwetende verteller, in Schaduwbeeld zijn zoveel documenten en andere oorspronkelijke teksten opgenomen, dat men zich kan afvragen of we hier nog wel met een roman te maken hebben! In een hoofdstuk van zijn boek Nederlandse literatuur 1960-1988, gewijd aan de historische romans van Hella Haasse, schrijft Jaap Goedegebuure dat zij daarin ‘een karakteristieke ontwikkeling heeft doorgemaakt, die parallel loopt aan de evolutie van de geschiedwetenschap, dat wil zeggen van een naïef vertrouwen in de objectiviteit, zoals die zich manifesteert in de houding van ‘alwetendheid’, naar de sceptische overtuiging dat ieder standpunt persoonlijk is en ingewisseld kan worden voor een ander’. Nu plaatst Goedegebuure deze belangwekkende opmerking na een al even interessante schets van recente ontwikkelingen in de theorie der geschiedschrijving en op z'n minst gaat daarvan de suggestie uit dat die de werkwijze van de schrijfster hebben bepaald. Ik

[p. 20]

sluit dat geenszins uit, maar zou zelf een ander verband willen leggen. Ik zie in de vorm die de historische romans van Hella Haasse hebben aangenomen een uitvloeisel van de besproken thematiek. Immers, wie thema's als metamorfose, bewuste keuze, zelfinzicht centraal stelt, kan eigenlijk niet werken met een traditionele vertelwijze: de lezer wordt dan geconfronteerd met een vastgelegde visie. De vrijheid van de lezer is alleen verzekerd als hij een veelheid van zienswijzen krijgt gepresenteerd, waaruit hij zelf zijn keuze kan maken. U hebt dus een socratische, maieutische persoonlijkheid zojuist tot erelid benoemd en dat stemt ons tot diepe dankbaarheid.