Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1989

[p. 186]

Prijs voor meesterschap 1989
Advies van de commissie van voordracht voor de toekenning

De Commissie voor Geschied- en Oudheidkunde stelt de jaarvergadering van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden voor de Prijs voor Meesterschap 1989 toe te kennen aan dr. E.H. Kossmann te Groningen voor zijn gehele wetenschappelijke oeuvre. Het voorstel van de Commissie vindt zijn grond in de volgende overwegingen.

De oorsprong van Kossmanns wetenschappelijke oeuvre ligt in zijn belangstelling voor de geschiedenis van het ancien régime en in het bijzonder voor de politieke theorieën van dit tijdvak. Vanaf het begin is hij, zo lijkt het, vooral bezig geweest de betrekkingen te bestuderen tussen de schijnbaar zo cerebrale kronkelgangen der politieke theorievorming en de weinig vergeestelijkte noch subtiele maar even moeilijk te vatten politieke werkelijkheid. In vroege artikelen als De doctrinairen tijdens de Restauratie (1951), Over de koning die geen kwaad kan doen (1952), Engelse en Franse opstandigheid in de zeventiende eeuw (1956) en de buitengewoon originele bijdrage Bodin, Althusius en Parker, of: over de moderniteit van de Nederlandse Opstand (1958) heeft hij aldus de toon gezet voor een groot deel van zijn latere wetenschappelijke werk. Gepromoveerd op een proefschrift over een onderwerp uit de Franse geschiedenis (La Fronde, Leiden 1954), beperkte hij zich, direct al vanaf het begin, in het geheel niet tot de geschiedenis van dit ene land. Een wijd blikveld en een pregnante intellectuele nieuwsgierigheid hebben steeds geleid tot een verbreding en verdieping van een eruditie die de drager zou worden van een veelomvattend, belangwekkend en kwalitatief hoogstaand oeuvre dat tevens een grote innerlijke consistentie vertoont.

Kossmann beoefent een soort historie die weliswaar het meest op ideeengeschiedenis of intellectuele geschiedenis lijkt, maar het toch niet helemaal is. Daarvoor wordt de politieke geschiedenis in al haar facetten en ontwikkelingen er te veel door hem bij betrokken. Het is een - zeker voor de Nederlandse historische wereld - originele benadering van het vak die een sterk persoonlijk stempel draagt. Hij beziet de loop der historie en de ideeën die in haar werkzaam zijn met een bewonderenswaardige en hardnekkige inzet, waarmee hij tot de grond der dingen hoopt te schouwen. Hij laat de lezer van zijn werken echter ook weten dat die hoop vaak ijdel

[p. 187]

moet zijn, al is het onderzoek de moeite waard geweest en is er misschien wel iets verstandigs over het onderzochte te zeggen, waardoor tenminste een klein segment der geschiedenis voor onderzoeker en lezer beter te vatten moge zijn. Een ‘systeembouwer’ is hij niet en om ‘modellen’ en dergelijke hulpconstructies lijkt hij weinig te geven. Het enige tijd modieuze genre der vergelijkende geschiedschrijving, waarbij vooral ontwikkelingen tussen verschillende landen in dezelfde of in verschillende periodes naast of over elkaar werden gelegd, kan hem wel boeien, gezien bijvoorbeeld het artikel The Singularity of Absolutism uit 1976. Hij blijft zich echter bewust van de gevaren waaraan de historicus zich bij de beoefening van de comparatieve geschiedschrijving blootstelt: vooral als anderen vergelijkingen maken die te fraai kloppen om waar te zijn, vinden zij Kossmann op hun weg, die hen - en zichzelf- hoffelijk maant tot grotere behoedzaamheid en tegelijkertijd tot scherpere waarneming van een historische werkelijkheid die volgens hem geen eenvoudige parallellie kan vertonen. Het eigene van zijn werk lijkt zo gezien wel in de eerste plaats te schuilen in de distantie die hij bewaart tot vakbroeders, die het denken te weten - anders gezegd, die een vaste ideologische of methodologische basis als uitgangspunt van hun werk nemen en dat meestal ook aan de lezers meedelen. Kossmann wil met deze stroom niet meegaan, maar keert zich af van dogmatisch of ideologisch denken, van vasthouden aan het ‘model om het model’. Tegelijkertijd is duidelijk te merken dat hij nieuwe methoden en richtingen in de historiografie volgt en erop reageert als dat op zijn weg ligt, bijvoorbeeld in de vele boekbesprekingen van zijn hand en in de talrijke, samen met J. Kossmann-Putto samengestelde bibliografische jaaroverzichten van de Nederlandse historiografie voor de Revue du Nord. Het zoeken naar de historische waarheid doet hij echter op zijn eigen manier, liefst door de rol van de historicus als waarnemer, hoogstens als moeizaam tekenaar van waargenomen lijnen en patronen te kenschetsen. Bij alle aandacht voor denkbeelden en hun betrekkingen tot historische lijnen en personen schenkt Kossmann echter ook aandacht aan de mensen zelf. Zo schreef hij trefzekere bijdragen over de figuren Luzac, Hooft, Thorbecke en Ranke, Kaegi, Huizinga, Renier, Geyl en Gerretson.

Op deze wijze ontstonden in de loop der jaren Kossmanns vele grotere en kleinere opstellen, besprekingen, essays en ook zijn grotere werken. In deze laatste categorie is in het bijzonder zijn verhandeling Politieke theorie in het zeventiende-eeuwse Nederland (1960) vermeldenswaard: pioniers-

[p. 188]

werk op het gebied van de politieke theorievorming in de Republiek, dat velen heeft geïnspireerd tot verder onderzoek. Omstreeks die tijd wendde Kossmann zich ook meer en meer tot de Nederlandse geschiedenis, mede in verband met zijn benoeming tot Reader in Dutch History and Institutions aan het University College te Londen in 1957. In 1962 werd deze post omgezet in een hoogleraarschap. Vier jaar later verwisselde hij deze leerstoel met een professoraat aan de Universiteit te Groningen in de Geschiedenis na de Middeleeuwen. In opdracht van Oxford University Press schreef hij zijn grote geschiedenis van Nederland en België vanaf 1780, die in een Engelse en in een Nederlandse versie (respectievelijk in 1978 en 1976) verscheen. De laatste druk van dit boek, De Lage Landen 1780-1980. Twee eeuwen Nederland en België, is ten opzichte van de eerste druk uitgebreid met een gedeelte over de periode 1940-1980 en bevat een belangwekkend nawoord van de auteur over de problemen der contemporaine en nationale geschiedschrijving. Het is een werk dat veel meer is dan een handboek van de geschiedenis dier Lage Landen in het moderne tijdvak. Het bevat een zeer persoonlijke visie op de geschiedenis der beide naties Nederland en België, die, zoals Kossmann het uitdrukte, ‘weinig sympathie voor elkaar hadden’. Toch heeft de lezer niet de indruk dat de twee landen als onwillige Siamese tweelingen in het boek aan elkaar geketend zijn, daar het gedeelde relaas een groot innerlijk evenwicht heeft. Met dit grote boek trad Kossmann uit de beperkte kring der vakhistorici en voor het voetlicht met de algemeen ontwikkelde leek als publiek, dat ook af en toe zou worden toegesproken in even prikkelende als erudiete redes als de Huizinga-lezing (1980) en andere.

Namens de Commissie voor Geschied- en Oudheidkunde

(w.g.) D.E.H. de Boer (voorzitter)

J. van den Berg (secretaris)