Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1988

[p. 275]

Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1988
Advies van de commissie voor schone letteren

Na zijn debuut met de roman De provincie toont Jan Brokken met de verhalenbundel De zee van vroeger aan dat die twee literaire genres niet ver uit elkaar liggen, in zekere zin zelfs verwisselbaar zouden kunnen zijn. De roman De provincie liet zich lezen als een lang kort verhaal, De zee van vroeger is een bundel die men kan beschouwen als een roman in verhalen. Hoe verschillend van inhoud en onderwerp die verhalen ook zijn, en op hoeveel verschillende locaties ze ook spelen, ze horen onmiskenbaar bij elkaar, zowel door de toon waarop ze worden verteld als door de hoofdpersoon die er zichtbaar of onzichtbaar een rol in speelt. Die bindende hoofdpersoon is de moeder, van wie wordt beweerd dat ze in Rusland is geboren, via Zwitserland, waar ze haar man leerde kennen, in het toenmalige Indië terechtkwam, vandaar met man en zoons na de oorlog naar Nederland repatrieerde en tenslotte, na haar dood in een Zuidhollands huis, door de verteller in de geest weer naar haar geboorteland is teruggebracht. Daarmee is de cirkel van de zeven verhalen rond en de roman ten einde.

Hoe geraffineerd die literaire manoeuvre misschien ook lijkt, Brokken is in het geheel geen geraffineerd schrijver. Hij is een goed vakman, een sober en toch levendig stilist, die eerder in de leer lijkt te zijn gegaan bij Britse dan Nederlandse voorbeelden, een realist met genoeg fantasie om situaties en personages meer mee te geven dan ze op het eerste gezicht hebben, en hij is, last but not least, een boeiend verteller.

Het openings- en titelverhaal, waarin vanuit de optiek van het jongetje Boris een verslag wordt gegeven van de thuisreis van Makassar naar Rotterdam, is met zijn mengeling van nuchterheid en melancholie behalve een uitstekend gedoseerde vertelling ook een fascinerende opmaat voor wat er nog aan verhalen gaat volgen. De moeder wordt meteen al als een nerveus steppenpaardje neergezet, niet alleen zoals ze met wapperende rokken op en neer draaft maar ook zoals ze op verzoek van de kapitein piano speelt, en na een zoetelijke introductie iedereen verschrikt met Ravels satirische deformatie van de Weense wals. Dat grillige beeld wordt in de bundel nader uitgewerkt, het uitvoerigst in het verhaal Olga en het Oosten, een compositie van elf fragmenten die niet alleen de moeder maar ook de vertellende zoon steeds preciezer en genuanceerder tekenen. De verhouding van de laatste tot de eerste wordt nog eens extra, maar beslist niet te

[p. 276]

nadrukkelijk geaccentueerd als zij merkt dat hij Russisch wil leren en ze hem vraagt waarom: ‘Ja, waarom? Omdat ik haar een andere geschiedenis wilde geven, een geschiedenis die me beviel, een geschiedenis die, vind ik, veel beter bij ons paste dan de werkelijkheid, die optelsom van nuchtere zinnen en nooit helemaal uitgesproken gevoelens.’ Maar ook in de verhalen waarin de moeder niet lijfelijk aanwezig is, lukt het Brokken met dergelijke indringende maar nooit opdringerige onthullingen aan te komen. Een goed voorbeeld is te vinden in het roerende verhaal Het laatste oordeel, waarin de zoon na de dood van de moeder zijn vader opzoekt om samen met hem de boekenkast te legen: de oude man mag naar het bejaardenhuis niet meer van zijn indrukwekkende bibliotheek meenemen dan een strekkende meter. Alleen al door het noemen en het selecteren van de boektitels weet Brokken een wereld van gevoel op te roepen. In het vijfde verhaal uit de bundel Het huis achter de wereld (verwijzend wellicht naar Beb Vuyks roman Het laatste huis van de wereld?) leert de verteller bij een bezoek aan het Celebes van zijn ouders een oude Nederlander kennen, een zonderling die scheepjes in een fles bouwt, door de schrijver vergeleken met de zinloze arbeid van Sisyphus: ‘Hij spande zich in om niets te bereiken.’ Het is overigens in dit verhaal dat de lezer Brokkens literaire programma leert kennen, niet als een eigen bekentenis maar in de woorden van de eenzame scheepjesbouwer: ‘De wereld, zei hij, is veel vuiler dan schrijvers kunnen vermoeden en tegelijkertijd is ze veel voorspelbaarder. Als je op de kern van de dingen let, is er weinig nieuws onder de zon; alleen artiesten geloven, gedreven door hun ijdelheid, het tegenovergestelde.’

Aan dat soort ijdelheid laboreert Jan Brokken geenszins. Hij komt uit deze verhalen naar voren als een voortreffelijk auteur die zonder veel omhaal zegt wat hij te zeggen heeft, aan wie iedere literaire koketterie vreemd is, en die in zijn spaarzaamheid nog kans ziet de lezer over veel in het ongewisse te laten, zonder hem nochtans de nodige informatie te onthouden.

Het is om die en nog vele andere ongenoemde kwaliteiten dat de Commissie eenstemmig van mening is De zee van vroeger van Jan Brokken te moeten voordragen voor de toekenning van de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1988.

Adriaan van Dis (voorzitter), Willem G. van Maanen, Willem van Toorn, Eddy van Vliet