Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1988

[p. 33]

De zin van de biografie
Door Rudi Wester

In universitair milieu was, ongeveer twintig jaar geleden, het woord biografie een soort vloek en vragen naar de zin van de biografie nog erger dan vragen naar de zin van het leven. De Franse taalkundige Greimas bracht literatuur onder in wiskundige formules, Flaubert werd bewonderd omdat hij duidelijk gesteld had dat een auteur in zijn werk onzichtbaar moet blijven als god in het heelal, en de woorden Taal Tekst Teken vormden een heilige Drie-eenheid. Daar paste de biografie niet in. Een tekst moest voor zichzelf spreken, de beschrijving van het leven van de auteur ervan deed niets ter zake. Of iemand zijn vrouw vermoord had, bij vlagen gek of voortdurend aan de opium was: we mochten het niet weten. Werd de poëzie van Verlaine beter, als je wist dat hij op zijn vriend Rimbaud geschoten had, zo vroeg men retorisch. Zeker niet, maar daar gaat het ook niet om. Ik denk dat het voor elke literatuurliefhebber, elke goede lezer wel duidelijk is dat zijn literair en esthetisch oordeel over een tekst onveranderd moet blijven, ook al weet hij meer van het leven van de auteur. Soms wordt dat oordeel zelfs verdiept, krijgt meer glans door een hem treffend feit. Maar ook bestaat er het gevaar dat moraliteit de esthetiek voor de voeten gaat lopen. Was er immers niet onlangs een vooraanstaand literator in Nederland die schreef dat het werk van Multatuli in zijn achting gedaald was omdat de grote schrijver zo slecht met vrouwen omging? Of die recensent die uit de biografie over de Amerikaanse schrijver Salinger begrepen had dat het een egoïstische, over het paard getilde man was en daarom opeens The catcher in the rye een stuk slechter vond? Of, ander voorbeeld, Busken Huet die zijn positief oordeel over de memoires van Georges Sand wijzigde, toen hij ergens gelezen had dat Georges Sand ze geschreven had om zoiets ordinairs als geld te verdienen voor haar en haar kinderen? Dit nu lijkt mij niet de zin van de biografie. Wat dan wel? Die vraag wil ik in twee delen splitsen: naar de zin in het algemeen, en naar de zin van een biografie over Jef Last waaraan ik bezig ben. Professor Dresden stelt in zijn boek De structuur van de biografie: ‘De biograaf ontwerpt een portret dat de structuur van de persoon weergeeft en waarin hijzelf met zijn interpretatie van die persoon aanwezig is. In dit portret en daarin alleen vindt de biografie haar eigenlijke zin.’ Maar dit dubbelportret van het beschreven onderwerp en de interpretatie van de biograaf, kan zelfs

[p. 34]

nog uitgebreid worden. De biograaf kan ook zelf uitdrukkelijk aanwezig zijn. Zo laat Richard Holmes in zijn Footsteps, een biografie van Robert Louis Stevenson, Mary Wollstonecraft, Shelley en Gerard de Nerval, uitgebreid zien hoe hij worstelt met het feitenmateriaal, hoe hij moet strijden tegen het gevaar van identificatie met zijn onderwerpen en tegen zijn eigen gevoelens. Het is nog steeds een biografie, maar wel een heel bijzondere. Holmes ziet als zin van de biografie het herscheppen van de identiteit van iemands leven. En daartoe neemt hij zijn eigen intimiteit mee. Het is een standpunt dat niet voor elke biograaf zinnig is - en dat is maar beter ook, want er zijn maar heel weinig begaafde biografen als Richard Holmes die zich dat kunnen veroorloven -, maar het benadrukt wel weer de visie van Dresden, namelijk dat de persoon van de biograaf wel degelijk een rol speelt. Hij, en hij alleen bepaalt welk gegeven zin heeft in de biografie en welk niet. De biografie is weliswaar een mengvorm van wetenschap (de bronnen moeten verantwoord kunnen worden) en kunst (de biografie wordt als een roman geschreven, het verhaal arrangeert de werkelijkheid), maar de biograaf heerst als god in Frankrijk. Want wie schrijft de biografie van de biograaf? In vroeger tijden stelde men zich overigens geen vragen over de zin van de biografie. Haar rol was duidelijk. Het object moest bewonderd worden, het moest een symboolfunctie vervullen voor al die gewone, andere stervelingen. Biografie stond gelijk aan hagiografie. De historicus Von der Dunk schreef in 1982 in zijn artikel De biografie, stiefkind van de historie in het nrc-Handelsblad: ‘De biografie is de oudste vorm van geschiedschrijving. Vastleggen van de daden en het leven van uitzonderlijke personen, meestal vorsten of heiligen.’ De historicus kan niet afzien van de beschouwing van het individu, en evenmin kan de biograaf zijn held beschrijven zonder hem te plaatsen in de tijd waarin hij geleefd heeft. Tussen biografie en geschiedenis bestaan dus vloeiende overgangen. Von der Dunk benadrukte overigens dat het weinig zin heeft een ontluisterend portret van iemand te geven. Natuurlijk mogen er wel mythes ontrafeld worden, maar een echte afbrekende - debunking, zouden we nu zeggen - biografie hoeft niet geschreven te worden. En hij besluit zijn artikel als volgt: ‘Historici kunnen maar één bijdrage leveren; een duidelijke rehabilitatie van de biografie als volwaardig en zelfs essentieel bestanddeel van onze bemoeienis met het verleden.’ Daar is alvast enige zin van de biografie uit te destilleren. Een grotere kennis van het heden verwerven door het verleden te kennen. Het heden, dat bestaat bij de gratie van het verleden, erdoor gevormd is en vervormd. Of je zou, met een uitbreiding naar

[p. 35]

de literaire biografie, als zin kunnen zien dat deze een auteur, die op enige wijze in het verleden zijn stempel op de literatuur heeft gedrukt, weer doet herleven en zo de bedding van de contemporaine literatuur verheldert. Want de taak van een literair biograaf lijkt me vooral deze: proberen duidelijk te maken hoe een bepaald leven tot bepaalde werken heeft geleid, of omgekeerd. Hoe de tijd, de gaven en de wil een auteur gemaakt hebben tot wat hij is. En ook - o vloek voor mijn oude universitaire milieu - hoe werk en leven met elkaar verbonden zijn. Dat geldt zeker voor Jef Last. Zijn leven, zijn ideeën transponeerde hij vrij direct in zijn werk. Een hoger literair doel, de perfecte komma, de mooie zinswending interesseerden hem in eerste instantie niet zo, al veranderde hij later van opvatting onder invloed van André Gide. Maar dat leven! De criticus van Trouw, Van Doorne, schreef bij zijn dood in 1972: ‘Een markant figuur, een non-conformist. Zijn hele leven was een en al avontuur. Begaafde, late romanticus, hartstochtelijk de vrijheid en gerechtigheid toegedaan. Een zwerver, een grillig mens en niet altijd gemakkelijk mens. Zijn persoon trok meer aandacht dan zijn werk.’ Ach, het is maar hoe je het ziet. Zijn romans Zuiderzee en Marianne, zijn brieven uit Spanje, gebundeld onder de titel De Spaanse tragedie waren zowel in Nederland als daarbuiten zeer bekend. Zijn boek over Van der Lubbe, Kruisgang der jeugd was nog een leidraad voor provo's. Zijn reportages in boekvorm over Japan, China of Indonesië werden heel veel gelezen. Maar de grote vraag was altijd: is het wel literatuur? Mag je niet van een auteur verwachten dat hij zijn ervaringen en opvattingen meer literair verwoordt? En waarom rommelt die opbouw van zijn romans altijd zo? Kortom, heeft het wel zin om een literaire biografie van zo'n man te schrijven? Zeker. Ik geef dit antwoord voorzichtig, maar meer omdat ik het zo onbescheiden vind te praten over iets wat nog niet gerealiseerd is dan uit twijfel. Last heeft het gezicht bepaald van een soort literatuur dat vooral tussen 1930 en 1940 grote opgang maakte: de sociaal-realistische roman. Het is een constatering en tegelijk een beperking, want dit soort literatuur is dood, passé, wordt onverteerbaar gevonden. Inderdaad: verleden. Ik vraag me wel eens af wat voor soort romans Last geschreven zou hebben nu we in een tijdperk leven waarin geen grote idealen meer te bevechten zijn, waar geen arbeider ooit meer hoofdpersoon is in een boek en waar bisexualiteit voor een schrijver bijna even gewoon is als vroeger syfilis (Maupassant, Goncourt, Gautier). Het is een beperking, maar tegelijk verschaft het zin aan de biografie. Een dergelijke literatuur die geschiedenis geworden is, een man die door zijn ideeën en

[p. 36]

leven die literatuur mogelijk maakte, behoren immers tot de Nederlandse literaire canon, al willen de echte kanonnen van die canon dat nog wel eens ontkennen. André Maurois heeft in zijn Aspects de la biographie erop gewezen dat schrijvers, politieke figuren of andere opvallende persoonlijkheden die nog wel eens een biografie waardig geacht worden, vaak grote egoïsten en grillige mensen zijn. Zelfs bij een zo sociabel auteur als Dickens kregen vrouw en kinderen er stevig van langs als zijn werk niet opschoot. En, om dichter bij huis te blijven, niet voor niets was Lasts bijnaam Jef Lastig. Maar dat is nog geen reden om een biografie uit de weg te gaan. Integendeel zelfs. Grillig van karakter, grillig in zijn werk, het maakt de taak van een biograaf alleen maar boeiender. Blijft het gevaar dat de al eerder genoemde Holmes signaleerde: ‘De grote aantrekkingskracht van de biografie lijkt voor een deel de pretentie dat een samenhangende en integrale kijk op het menselijk leven gegeven wordt. Ze is gebaseerd op de zeer optimistische veronderstelling dat mensen verantwoordelijk zijn voor hun eigen daden, en dat het innerlijk en uiterlijk gedrag van de mens een morele continuïteit vertoont.’ Zo is dat. Maar als iedereen zich van dat gevaar bewust is, kan een biografie geen kwaad. Want dan blijft over wat in wezen het hoofddoel van iedere biografie is: de herinnering aan een individu op enigerlei wijze te laten voortduren (Dresden). Dat was en is een zuiver doel, alleen kan met het woord herinnering verschillend worden omgesprongen. Zowel door de biograaf als door de lezer. Vooral voor de lezer in de huidige maatschappij kan een biografie een zinloos panacee zijn, zoals Holmes al opmerkte. Een onbenoembaar verlangen om in deze tijd van grote individualisering, ontideologisering en god is dood, te lezen over mensen die nog wel voor iets stonden. Idealen op het gebied van kunst, van politiek, van geloof in betere tijden. Misschien schuilt er gewoon een ordinaire behoefte aan troost achter: dat het leven van een mens achteraf als zingevend beschouwd kan worden. Maar daar heeft een biograaf eigenlijk geen boodschap aan. Was het al niet Malraux die zei: ‘De tragedie van de dood is hierin gelegen dat zij het leven in een lotsbestemming verandert’? Met dat leven en die dood moet de biograaf te werk gaan. En als hij - en zijn uitgever - het zinvol achten een leven voor de vergetelheid te behoeden, wie zou daar tegen zijn? Op zijn hoogst de lezer. Die dat onzin vindt.