Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1987

[p. 30]

Het Nederlands in Suriname
Door G.A.T. Koefoed

Nederlands is maar een van de veertien of vijftien talen die in Suriname worden gesproken. Er zijn onder andere indianentalen en bosnegertalen; door de Javanen wordt Surinaams-Javaans gesproken, door de Hindostanen Surinaams-Hindostaans (Sarnami) en door de creoolse bevolking in de kustgebieden Sranan of Sranantongo (vroeger Neger-engels genoemd). Dit Sranan heeft ook sprekers buiten de creoolse bevolkingsgroep verworven, met name in Paramaribo en omgeving. Van al deze talen is er precies één die officiële status op nationaal niveau heeft verworven, dat is het Nederlands. Nederlands fungeert als de taal van bestuur, wetgeving en rechtspraak; het is de enige voertaal in het onderwijs, vanaf de lagere school tot en met de universiteit; het is de dominerende taal in de massamedia: televisie, radio, kranten, tijdschriften. De algemene verwachting is dat dit nog wel twintig jaar zo zal blijven. Het Nederlands dankt deze positie aan de koloniale onderwijs- en cultuurpolitiek, die erop uit was van Suriname een Nederlandse provincie te maken, maar ook aan zijn neutraliteit ten opzichte van de talen van de verschillende bevolkingsgroepen.

Is het Nederlands in Suriname herkenbaar als specifiek Surinaams-Nederlands? Nee, voor zover het gaat om officieel of formeel geschreven Nederlands. Regeringsnota's, bekendmakingen, krante-artikelen, wetenschappelijke artikelen, scripties van studenten, schoolboeken en schooltoetsen zijn over het algemeen gesteld in een Nederlands dat niet te onderscheiden is van het Nederlands in Nederland. Literaire taal heb ik buiten mijn opsomming van formeel geschreven Nederlands gehouden, daar kom ik nog op terug.

Gesproken Nederlands in Suriname is wel zeer duidelijk anders dan het Nederlands in Nederland. Het is, afgezien van de duidelijk herkenbare uitspraak, gekenmerkt door een groot aantal eigen woorden, voor een deel woorden die ook in het Nederlands voorkomen, maar met een andere betekenis, voor een deel woorden die in het Nederlandse Nederlands niet voorkomen. Van Donselaar heeft deze woorden verzameld in zijn Woordenboek van het Surinaams-Nederlands. De eerste druk bevatte ongeveer twaalfhonderd woorden, de tweede, die hopelijk in 1988 zal verschijnen, bevat er tussen de vier- en vijfduizend. Het Surinaams-Nederlands heeft ook specifieke kenmerken op het gebied van de zinsbouw, waarvan ik

[p. 31]

straks een voorbeeld zal geven. In feite is er niet één Surinaams-Nederlands, maar een scala van variëteiten, variërend van beschaafd sn, dat relatief weinig, en een diep-sn, dat aanzienlijk van het Nederlandse Nederlands verschilt. Het vormt dus een continuum met vloeiende overgangen, zoals ook voor veel Nederlandse dialekten geldt. Veel afwijkingen in het sn ten opzichte van het Nederlandse Nederlands zijn toe te schrijven aan de andere talen in Suriname, in het bijzonder het Sranan. Invloeden van andere talen gaan waarschijnlijk grotendeels via het Sranan.

Ten aanzien van het Surinaams-Nederlands bestaat er onder Surinamers een toenemend gevoel van autonomie. Surinaams-Nederlands heeft langzamerhand voldoende eigen karakter gekregen om niet langer beschouwd te worden als Nederlands met afwijkingen of Nederlands met fouten. In Nederland wordt dit gevoel onder Surinamers eerder sterker dan zwakker. Maar voltooid is dit proces van autonoom worden niet, gezien het feit dat voor formeel geschreven Nederlands nog steeds een zo goed als Nederlandse norm wordt gehanteerd, en al die officiële stukken fungeren natuurlijk toch nog als een soort ideaal-model.

Deze situatie heeft tot gevolg dat er in Suriname een groot verschil is tussen geschreven en gesproken Nederlands. Echter, er zijn dichters en schrijvers die dit verschil proberen te verkleinen, die dichter aansluiten bij gesproken taal, en daarmee het eigen karakter van het Surinaams-Nederlands en de autonomie ervan proberen te onderstrepen. Anders dan in een betrekkelijk homogene taalgemeenschap als Nederland, is in Suriname iedere schrijver of dichter ook taalpoliticus of taalopvoeder. Met hun werk kunnen zij de taalsituatie beïnvloeden. Door in een bepaalde taal te publiceren dragen ze bij aan de opwaardering en het prestige van die taal. Dat geldt voor het Sranan, het Sarnami, het Surinaams-Javaans, en dus ook voor het Surinaams-Nederlands.

Omdat ik graag veel wil zeggen over het Nederlands in Suriname, en ik daarvoor maar vijftien minuten tot mijn beschikking heb, heb ik voor de beweringen die ik wil doen, de vorm van stellingen gekozen. Ik presenteer drie stellingen, die ik kort zal toelichten:

Stelling een: Het Surinaams-Nederlands is in Suriname formeel wel te onderscheiden van de andere talen, maar functioneel zijn er geen grenzen tussen de talen, slechts vloeiende overgangen. Het Nederlands functioneert eerder als één register, of als een set van registers, als onderdeel van een complex geheel aan uitdrukkingsmiddelen. Gesproken taal in Suriname wordt gekenmerkt door talloze overgangen. Het Nederlands neemt

[p. 32]

woorden uit de andere talen op, en omgekeerd nemen de andere talen talloze Nederlandse woorden op. Er is soms haast geen onderscheid te maken tussen Nederlands met veel Sranan erin, of Sranan met veel Nederlands erin:

‘A vooruitgang foe wi kondre sidon na a landbouw pe den landbouwer dag in dag uit e wroke ini het zweet huns aanschijns foe tja na alési, ma ook a man di e diki gotro, ab' en positieve bijdrage in' a ontwikkeling, want arbeid is geen schande, ongeacht welke arbeid dat is.’

In de literatuur komt de samengroei van diverse talen tot één functioneel geheel tot uitdrukking doordat bijna alle Surinaamse dichters in meer dan één taal publiceren, niet alleen in hun gehele oeuvre, maar ook per bundel. Het is heel gewoon dat een bundel van een Surinaams dichter verzen in twee of drie talen bevat: Sranan, Nederlands en diep Surinaams-Nederlands of Sarnami en Nederlands. De sfeer van het gedicht of het onderwerp bepaalt de taalkeuze. Het komt ook voor dat een dichter per strofe van taal wisselt. Voor taal-puristen moet dit een gruwel zijn, maar ik heb er geen bezwaar tegen. Integendeel, op deze wijze profiteert de dichter van de talige rijkdom en van de gevoelswaarde en de sfeer die de verschillende talen, als registers van één geheel van verbale uitdrukkingsmiddelen, uitdrukken.

Stelling twee: Eén taal kan meer dan één kultuur tot uitdrukking brengen. Tussen een taal en een Weltanschauung, een manier van werkelijkheid beleven, bestaat geen nauwe samenhang. Een Surinamer die Nederlands schrijft of spreekt, heeft daarmee niet een Nederlandse werkelijkheidsbeleving overgenomen. Dit wil ik illustreren met een gedicht van een mulo-leerling van ongeveer zestien jaar, geschreven in het Nederlands, en zelfs in een Nederlands dat naar Nederlandse normen geen grammatikale of andere ‘fouten’ bevat, maar waarin de formulering, de vormgeving in taal aan het gevoel, toch erg on-Nederlands aandoet:

mijn hart is gebroken
mijn lichaam dood
verdriet nam mij
ontmoedigde mijn geest
want verloren was zij
mijn zuster

[p. 33]

Hilda Koopman, een onderzoekster van Creolentalen in het Caraïbische gebied, is van mening dat deze manier van formuleren van aandoeningen, zoals men die vindt in: ‘verdriet nam mij’, een Westafrikaanse oorsprong heeft. Voorbeelden uit Westafrikaanse talen die zij noemt zijn: ‘ziekte slaat me’; ‘hitte brandt mij’. In het Sranan is de uitdrukking voor ‘ik heb dorst’: ‘watra e kir' mi’, ‘dorst doodt mij’. In het Surinaams-Nederlands zijn dus Westafrikaanse kenmerken aan te wijzen!

Stelling drie: Het Surinaams-Nederlands, mits inderdaad op een of andere wijze herkenbaar als Surinááms-Nederlands, wordt beleefd als uitdrukking van een Surinaamse identiteit, een gevoel van eenheid, dat naast de bindingen met de diverse etnische groepen bestaat, en daarmee ook niet in strijd is. Eenheid in verscheidenheid was en is het ideaal voor een Surinaamse samenleving. Geen smeltkroesidee, zoals dat in de Verenigde Staten heeft bestaan als ideaal, maar nooit realiteit is geworden. De Surinaamse literatuur in haar geheel, in haar veeltaligheid, geeft uitdrukking aan die verscheidenheid, aan die plurale samenlevingsopbouw. De vloeiende overgangen tussen de talen weerspiegelen de interactie tussen alle groepen. Een Nederlands dat herkenbaar Surinaams van karakter is, kan gezien worden als uitdrukking van iets, een gevoel, een wijze van leven en met elkaar omgaan, die Surinamers van verschillende groepen met elkaar delen.