Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1987

[p. 23]

Meer dan een krasje op een rots
Door Dr. J.W. de Vries

‘Sy zyn niet bequaam, dat sy haar eigen kinderen opvoeden, maar bevelen deselve, sodra sy geboren zyn, aan een zwarte min.... dat te weeg brengt dat sy, tot haar jaren gekomen zynde, nauwelycks een goed duits woord kunnen uyten of enige redenen voortbrengen, of 't selve is met basterd Portugeesentaal vermengd, om welke reden sy ongaarn met iemand d'Hollanders taal sullen spreken.’

Dit is te lezen in Reisen van Nicolaus de Graaff gedaan naar alle gewesten des werelds, beginnende 1637 tot 1687 incluis, in 1930 opnieuw uitgegeven als het drieëndertigste deel van de Werken van de Linschoten-Vereniging door J.C.M. Warnsinck. De Graaf heeft het niet over Aziatische, maar over Europese vrouwen en hun kinderen in het Batavia uit de tweede helft van de zeventiende eeuw. Zulke opmerkingen over het gebrek aan kennis van de Nederlandse taal komt men vaak tegen in verslagen van reizigers, predikanten en schoolmeesters in de tijd van de Loffelijcke Compagnie. Zoals S. Kalff opmerkt in Eene doode taal in Indië (Baarn 1915): ‘De vroegere Nederlandsche geslachten in Indië bekreunden zich meer om de zuiverheid van Spaansche matten en van dukatengoud dan om de zuiverheid van taal.’ De blijvers in de archipel, vaak getrouwd met Aziatische vrouwen of met hen in concubinaat levend, en vooral hun afstammelingen, gebruikten naast een min of meer verbasterd Nederlands het Portugees of het Maleis. De trekkers, compagniedienaren die slechts tijdelijk in de archipel verbleven, mogen dan soms over het geradbraakte Nederlands klagen, een voortdurende zorg was het ook hun niet.

Aan taaltrouw ontbrak het de Europese bovenlaag. Voor de verspreiding van het Nederlands onder de autochtone bevolking had men nog minder aandacht. De schaarse officiële pogingen om het Nederlands te bevorderen liepen op niets uit, zoals het besluit van de Compagnie in 1641 dat een redelijke beheersing van het Nederlands geboden was voor slaven die een hoed wilden dragen of een vrijbrief wensten, Inlanders die tot de burgerwacht wilden toetreden en Inlandse vrouwen die met een Nederlander wensten te trouwen. Zulke taalpolitieke maatregelen werden overigens alleen genomen met het oog op de Inlanders die voor de Compagnie van enig nut werden geacht als dienaren of verwekkers van nageslacht.

Ook in de negentiende eeuw heeft men aan de verbreiding van het Ne-

[p. 24]

derlands weinig gedaan. Uit een onderzoek van het Nederlandsch-Indische Onderwijzersgenootschap aan het einde van de eeuw, blijkt dat 41% van de kinderen in de eerste klas van het Europese lager onderwijs geen Nederlands kende en 29% slechts weinig. Van de Inlandse bevolking kende alleen een vliesdunne bovenlaag Nederlands. Velen zullen zich ook afgevraagd hebben of de Inlander onze taal wel zou kunnen leren, vooral de Inlander met Maleis als moedertaal. Schreef Busken Huet op 20 oktober 1869 niet aan Van Deventer: ‘De gemakkelijke taalvormen van het Maleisch dooden, schijnt het, bij de geboorte een gedeelte van het denkvermogen’?

Met de systematische verbreiding van het Nederlands is men pas in de twintigste eeuw begonnen, drie eeuwen nadat de eerste Nederlanders in de archipel waren aangekomen. De toelating tot Europese scholen voor inheemsen werd vergemakkelijkt. Chinese en Inlandse lagere en middelbare scholen werden gesticht en gelijkgesteld aan de Europese. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak, beheersten ongeveer 400.000 Indonesiërs het Nederlands uitstekend als gevolg van tenminste een lagere-schoolopleiding. Dit lijkt een mager reslultaat, omdat het aantal van 400.000 slechts 0,7% van de toenmalige bevolking van zestig miljoen bedraagt. Maar kaneel moet bij 't lood gewogen worden: deze Gideonbende gaf immers vorm en leiding aan de nieuwe natie, de Republiek van Indonesië.

Nu, een veertig jaar na de onafhankelijkheid, heeft het Nederlands in Indonesië de positie verloren die het eens bezat. Dat heeft voor de jonge natie geen verlies betekend, maar winst. Er zijn weinig derde-wereldlanden waar de problematische aspecten die verbonden zijn met de keuze, de standaardisering en de verspreiding van een nationale taal zo bevredigend zijn opgelost: het Indonesisch heeft het Nederlands in een korte tijd bijna overbodig gemaakt.

Het Nederlands wordt nu nog steeds gebruikt. Van de 400.000 leven er nog ruim 100.000, Indonesiërs die met graagte, als het van pas komt, Nederlands spreken. Het zal nog enige tijd de prestigetaal blijven van ouderen die ermee kunnen tonen een goede opvoeding te hebben genoten. Door deze houding van de ouderen tegenover onze taal volgen jaarlijks ongeveer tienduizend jongeren ergens in de archipel een cursus Nederlands, maar zoals de ouderen Nederlands spreken, zullen zij het nooit. Bijzondere relicten van het gebruik van Nederlands zijn er ook nog, zoals in Depok, een dorp ten zuiden van Jakarta, waar afstammelingen wonen van achttiende-eeuwse slaven, die bij het overlijden van hun laatste heer

[p. 25]

het landgoed in communaal bezit erfden. In Depok groeide in de loop van de negentiende eeuw een kleine christengemeente; in de twintigste eeuw werd het Nederlands de omgangstaal. Nederlands wordt er nog steeds gesproken en de Statenvertaling en de Libelle worden er nog steeds gelezen. In de kerk mag in het Indonesisch worden gezongen, gelezen en gebeden, het stille gebed thuis is voor veel ouderen nog Nederlandstalig.

Een ander singulier gebruik van het Nederlands is door mij aangetroffen onder een aantal travestieten uit Jakarta, die 's avonds uitnodigend flaneren in een deftige wijk. Hun leiders hebben, of hadden althans in 1976, toen ik me onder hen begaf, nadat een antropoloog me erop opmerkzaam had gemaakt dat ze bij hem voor de deur sinterklaasliedjes hadden gezongen, veelal een goede beheersing van het Nederlands. En dat kwam van pas. Het verhoogde niet alleen hun aanzien in de groep, maar ze konden er zich ook van bedienen als ze hulp nodig hadden bij te veel eisende klanten.

Het Nederlands moge dan niet zo snel zijn verdwenen als al dan niet linguïstische profeten in het begin van de vijftiger jaren voorspeld hebben, in de eerste decennia van de volgende eeuw valt onherroepelijk het doek voor het Nederlands als omgangstaal.

Passieve beheersing van het Nederlands zal nog enige tijd nodig zijn: er is in het verleden een schat aan kennis over Indonesië in het Nederlands verzameld die toegankelijk moet blijven.

In één opzicht zal de invloed van het Nederlands onuitwisbaar blijven. In de loop van deze eeuw zijn duizenden Nederlandse woorden in het Indonesisch opgenomen. In de laatste honderd jaar, niet in de eeuwen eraan voorafgaand. Wel raakte men al vroeg bekend met enkele Europese producten als schoenen, kasten en kerken, maar die waren al geïntroduceerd door de Portugezen vóór de Nederlanders er voet aan wal zetten: ‘sepatu’ (schoen) (Portugees ‘sapato’), ‘lemari’ (kast) (Portugees ‘armario’) en ‘gereja’ (kerk) (Portugees ‘igreja’). Behalve enkele namen voor ambtelijke rangen beperkte onze bijdrage aan de woordenschat zich in de tijd van de Compagnie tot ‘kakus’ (toilet), waarin met enige moeite het verouderde woord ‘kakhuis’ te herkennen valt.

Leenwoorden weerspiegelen culturele invloeden van buiten. Het omgekeerde behoeft niet het geval te zijn: culturele ontlening gaat niet noodzakelijk gepaard met de weerslag ervan in de woordenschat. Ook als een taal op een gemakkelijke wijze vreemde woorden opneemt, zoals het Indonesisch, is het verband tussen culturele en lexicale beïnvloeding niet met harde cijfers aan te tonen, zolang er geen methode is ontwikkeld die het

[p. 26]

mogelijk maakt culturele ontlening te meten: leenwoorden kan men tellen, culturele invloeden niet.

Er is nog een ander probleem waar ik u op wil wijzen. Een vreemd woord kan in het algemeen op twee manieren in een taal doordringen. In de eerste plaats kunnen taalbouwers de woordenschat op een systematische wijze uitbreiden. Lacunes worden gevuld met nieuwe termen, vooral op het gebied van de techniek en de wetenschap. De taalingenieurs hebben de keus tussen internationale woorden, meestal van Grieks-Latijnse herkomst, en woorden die gemaakt zijn uit inheemse bouwstoffen. Als de keus valt op de aanpassing van internationale woorden, zoals het geval is in Indonesië, komen deze woorden de ontvangende taal binnen via de donortaal waarmee de taalbouwers bekend zijn. En die taal is het Nederlands. In het Indonesische woord ‘leksikograf’ is de bron gemakkelijk te herkennen.

In de tweede plaats zijn er vreemde woorden die op een niet systematische wijze binnendringen. In deze gevallen moet geprobeerd worden de bron te achterhalen: ieder woord heeft zijn eigen geschiedenis. Het onderzoek naar de woordvelden waar leenwoorden voorkomen, is door gebrek aan systematiek niet gemakkelijk, zelfs als de ontleningen verwijzen naar nieuwe zaken die zijn geïmporteerd, de belangrijkste oorzaak van lexicale ontlening. Het Nederlandse woord ‘automobiel’ is ontleend als ‘mobil’, maar naar een trein wordt verwezen met ‘kereta api’, letterlijk ‘vuurwagen’. Deze woorden zijn in dezelfde tijd ontstaan: het valt niet mee te achterhalen, waarom sommige zaken worden aangeduid met leenwoorden en andere, die tot hetzelfde woordveld behoren, niet.

Het grootste deel van de aan het Nederlands ontleende woorden zijn zelfstandige naamwoorden, namelijk 85%. De reden is niet grammaticaal of structureel van aard, maar semantisch: nieuwe zaken moeten worden aangeduid, en naar zaken wordt nu eenmaal met zelfstandige naamwoorden verwezen. Het aantal bijvoeglijke naamwoorden onder de leenwoorden, 13%, is wel opmerkelijk. Het Japans bijvoorbeeld, dat ongeveer even veel Engelse leenwoorden bevat als het Indonesisch Nederlandse, heeft slechts ruim 5% bijvoeglijke naamwoorden ontleend. Dat ook naar eigenschappen en kwaliteiten met Nederlandse woorden wordt verwezen, duidt op een invloed die dieper reikt dan de invloed van het Engels op het Japans (M. Higa, Sociolinguistic aspects of word-borrowing, in W.F. Mackey & J. Ornstein (eds.), Sociolinguistic studies in language contact; methods and cases, The Hague/Paris/New York, p.277-292.) Tot de kern van de Indonesische woordenschat behoren ook groeten als ‘dah’ (hallo, dag), aanspreekti-

[p. 27]

tels als ‘om’ (mijnheer) (Nederlands ‘oom’), vloeken als ‘hotperdom’, waarvoor ‘godverdomme’ model stond, en tussenvoegsels als ‘toh’, met ‘toch’ als bron. Bij deze woorden valt de verbleking in betekenis op: ‘om’ verwijst niet naar een bloedverwant, en ‘hotperdom’ mist nog meer dan in het Nederlands alle religieuze connotatie; een parkeerwachter in Jakarta spoorde me beleefd aan mijn auto iets achteruit te rijden met ‘ateret hotperdom’.

Ongeveer 30% van de woorden die aan het Nederlands zijn ontleend, behoren tot het domein van de wetenschap en de techniek. In de meeste gevallen zijn het woorden van Grieks-Latijnse oorsprong, internationale woorden als ‘fenomenologi’, ‘sosiolog’ en ‘telipun’ (ons ‘telefoon’).

Veel leenwoorden (bijna 40%) verwijzen naar het openbare leven. Meer dan de internationale woorden op het gebied van de wetenschap en de techniek geven deze woorden een indruk van de Nederlandse culturele expansie. Vele behoren tot het domein van de overheid en politiek, zoals ‘koloni’ (kolonie), ‘presiden’ (president), ‘nasionalisasi’ (nationalisatie), en ‘partai’ (partij). Groot is ook het aantal woorden in de rechtspraak, zoals ‘haatzaai’, eertijds verwijzend naar artikelen in de pers die de koloniale regering onwelgevallig waren; het met dezelfde naam aangeduide wetsartikel wordt nog steeds gebruikt. Handel, industrie en nijverheid tonen de sporen van Nederlandse invloed: ‘andil’ (aandeel), ‘bengkel’ (kleine garage, werkplaats, met ‘winkel’ als model), ‘kantor’ (kantoor), ‘kasbuk’ (kasboek), en ‘konfeksi’ (confectie).

In zijn voortreffelijke studie over De Franse woorden in het Nederlands (Amsterdam 1906) acht J.J. Salverda de Grave de invloed van een vreemde taal des te groter als de betekenis van het vreemde woord naar persoonlijker sferen verwijst. Wetenschap en techniek, maar ook het openbare leven zijn minder persoonlijk dan het privéleven. Ruim 20% van de leenwoorden wordt in dit domein aangetroffen, wat volgens Salverda de Grave op een diepgaande invloed duidt. Alledaagse gebruiksvoorwerpen behoren ertoe: ‘aktentas’ (aktentas), ‘ritsleting’ (ritssluiting), ‘sakelar’ (lichtschakelaar), ‘rim’ (riem), en ‘spiral’ (voorbehoedsmiddel). Zelfs vele groentenamen zijn aan het Nederlands ontleend, zoals ‘buncis’ (boontjes), en ‘kol’ (kool). Dit behoeft niet te betekenen dat deze groentesoorten door Nederlanders zijn geïmporteerd. In het Indonesisch wordt gewoonlijk naar welke groente ook verwezen met één woord, ‘sayur’. Groente is voor de Indonesiër een niet belangrijke component van de maaltijd. Ook een Fransman zal naar zijn diner niet verwijzen met de benaming van de groente. Een Nederlander wel: hij antwoordt met bloemkool, spinazie of spruitjes, als

[p. 28]

hem gevraagd wordt wat hij heeft gegeten. Dat het Indonesisch de gevarieerdheid aan naamgeving van groentesoorten heeft uitgebreid met behulp van het Nederlands, wijst op beïnvloeding in de huiselijke sfeer. Zelfs woorden die de persoonlijke omgang betreffen, zijn ontleend, zoals ‘spontan’ (spontaan), en al genoemde aanspreekvormen als ‘om’.

Al eerder heb ik kort verwezen naar een studie over Engelse leenwoorden in het Japans. Een vergelijking toont opvallende verschillen. Ruim 12% van de Engelse woorden in het Japans verwijzen naar het domein van de kunst; het Nederlandse aandeel bedraagt in het Indonesisch slechts 3%. Ruim 15% van de Engelse leenwoorden in het Japans hebben met sport te maken; nauwelijks 2% van de Nederlandse leenwoorden in het Indonesisch. Aan de andere kant, de 17% woorden op het gebied van de wetenschap en techniek in het Japans steken schril af tegen de ruim 30% in het Indonesisch; leenwoorden op het terrein van de overheid, de politiek en de rechtspraak zal men in het Japans tevergeefs zoeken.

Het motto en de titel van Krassen op een rots ontleende Hella S. Haasse aan Willem Walraven: ‘Wij leggen het hier af, zelf, of in ons nageslacht, maar aan hen verandert niets. Nog geen krasje op een rots betekent onze invloed’. Uit wat voorafging, blijkt dat althans de talige invloed meer dan een krasje is geweest: een niet onaanzienlijk deel van de Indonesische woordenschat is ontleend aan het Nederlands.