Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1987

[p. 19]

Benoeming tot erelid van Rienk Visser
Laudatio door Rudi van der Paardt

Volgens de antieke rhetorica behoort de laudatio tot het epideiktische genre of het genus demonstrativum. De spreker behoeft niet een jury te overtuigen van schuld of onschuld van een beklaagde, noch de voor- of nadelen van een bepaald voorstel te belichten zoals bij andere genera, maar hij toont de kwaliteiten van iemand of iets aan zonder dat daar directe doelen mee worden beoogd. Een laudatio na de benoeming van een uwer tot erelid is dus eigenlijk een wat paradoxale zaak. Als ik nu de kwaliteiten van Rienk Visser releveer, dan kan ik haast niet anders dan al bekende zaken te berde brengen: waren zij dat niet, dan zoudt u immers wat lichtvaardig uw instemming met het bestuursvoorstel hebben gegeven - een handelwijze die niet strookt met het gewicht van uw lidmaatschap van onze eerbiedwaardige Maatschappij. Maar gelukkig is niets helemaal waar en ook dít niet.

Er kunnen verschillende redenen zijn om iemand tot erelid van de Maatschappij te benoemen: een groot literair oeuvre, zoals bij Theun de Vries, of een indrukwekkend aantal wetenschappelijke publikaties, zoals bij dr. Stutterheim. De Maatschappij stelt er een eer in zulke verdienstelijke leden in haar midden te hebben en brengt dit tot uitdrukking door het aanbieden van het erelidmaatschap. Bij Rienk Visser ligt dit anders. Hij is geen schrijver en geen geleerde, maar was uitgever, peetvader van wat wel eens het mooiste fonds van Nederland is genoemd: Meulenhoff-educatief. Hij was ook hoofddirecteur van Kluwer nv - in zijn tijd zou Elsevier er niet aan gedacht hebben op het concern een bod uit te brengen! Maar hoe verdienstelijk hij zich daar ook mee gemaakt heeft, daaraan heeft hij toch zijn benoeming niet, althans niet in de eerste plaats, te danken. De Maatschappij ziet in het verlenen van dit erelidmaatschap een daad van eenvoudige rechtvaardigheid: onder zijn bestuur is zij geworden tot wat zij nu is: een traditie-rijke, goed georganiseerde, springlevende vereniging, die méér is dan een broodkruimel op de rok van het Nederlandse literaire universum; een vereniging die méé telt als het gaat om het ontwikkelen en ten uitvoer brengen van initiatieven op letterkundig gebied, zoals de reeks Klassieken, waarover u in het jaarverslag van de secretaris hebt kunnen lezen, of de nieuwe stichting P.C. Hooftprijs, waaraan in de media zoveel aandacht is besteed.

[p. 20]

In drie functies heeft Rienk Visser de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde gediend; in chronologische volgorde: als penningmeester, voorzitter en secretaris. Nauwelijks tot lid benoemd, werd hij in 1979 de nieuwe penningmeester, opvolger van Gerrit Borgers. Met zijn ervaring in het uitgeversvak en bijvoorbeeld als voorzitter van de Uitgeversbond opgedaan, betekende hij een grote bestuurlijke versterking. Het bestaande financiële tekort werd weggewerkt, onder meer doordat hij zorgde voor een goedkopere vervaardiging van de jaarboeken (zonder dat aan de hoge kwaliteit ervan afbreuk werd gedaan), zodat hij met enige beroepstrots in de jaarvergadering van 1981 kon melden dat ‘uit de voorziening van twee jaarboeken de kosten van drie bestreden konden worden.’ Door onvermoeibaar lobbyen bij o & w, waar hij vanouds de weg wist, slaagde hij er bovendien in te bereiken dat het jaarlijkse subsidie flink werd opgetrokken.

Maar er was meer te doen. Dat kon gebeuren toen hij door zijn medebestuurders bij het afscheid nemen van Riet Schenkeveld als voorzitter in 1981 de meest geschikte kandidaat werd geacht om haar op te volgen. Nóg uit hij in persoonlijke gesprekken, met het voor hem zo karakteristieke, het einde van zijn zin vrijwel onverstaanbaar makende lachje, zijn verbazing dat hem, geen schrijver en geen literator, een dergelijke eer werd waardig gekeurd. Als nieuwe voorzitter pakte hij twee zaken aan die hij, in zijn eerder door mij geciteerde toelichting bij zijn begroting, als penningmeester al had genoemd. (Voor toekomstige Visser-vorsers wijs ik met klem op de betekenis van deze tekst: een sleutel tot zijn voor velen kennelijk wat raadselachtige persoonlijkheid.) In de eerste plaats zocht hij (laten we het woord maar gebruiken) een betere infrastructuur van het secretariaat. Zelf sprak hij over de totstandkoming van een klein apparaatje, waarmee een zogenaamde halve secretaresse werd bedoeld. Zijn visie (ongetwijfeld de juiste, maar het duurde even voor zij algemeen was aanvaard binnen het bestuur) was dat het eigenlijke werk gedaan zou moeten worden door een betaalde kracht, naar directieven en onder leiding van de onbezoldigde secretaris. Op die manier zou het mogelijk worden het anders zeer veel eisende en dus voor velen onaantrekkelijke secretariaat (en dit geldt ook voor het voorzitterschap) door geschikte personen te laten vervullen. Tijdens zijn eigen secretariaat heeft Visser zijn plannen definitief kunnen verwezenlijken. Het huidige bestuur weet niet beter of alle praktische zaken worden, als in het sprookje van Psyche in het paleis van Amor, door een onzichtbare gestalte geregeld.

[p. 21]

Dit speelde zich voor het overgrote deel van u in het verborgene af - vandaar dat ik zei dat het niet helemaal wáár was, dat u precies wist waarom u het erelidmaatschap zo van harte aan Rienk Visser gunde. Maar van de tweede zaak waarvoor hij zich inzette, hebt u meer kunnen merken: hij heeft geprobeerd de Maatschappij uit haar splendid isolation te halen; om met zijn vriend Den Uyl te spreken, haar dichter bij de mensen te brengen. Natuurlijk, het deftige, bezadigde, zo men wil typisch Leidse van de Maatschappij had en heeft nog steeds een bepaalde bekoring. Maar het stoot anderen en vaak juist de creatieve schrijvers ook af. Ik denk dat tot voor kort toch heel wat potentiële belangstellenden niet veel anders oordeelden over de Maatschappij dan Conrad Busken Huet, die in een lezing Drie voorwaarden van kunstgenot in 1878 opmerkte: ‘[zij] raakt aan de Nederlandsche letteren slechts op enkele verwijderde punten, en onderhoudt met de Nederlandsche letterkundigen geen andere gemeenschap, dan tot uitbreiding der bibliotheek [...], den leden bij hun leven eene matige contributie te doen betalen, en na hunne dood eervol melding van hen te maken in de jaarboeken.’ Die bibliotheek en de jaarboeken zijn uiteraard nog steeds twee pijlers van de Maatschappij, maar aan de manifestaties rond de prijzen - die men zeer wel de derde pijler zou mogen noemen - wist Visser toch veel meer ruchtbaarheid te geven dan tevoren gebruikelijk was. Door zijn goede contacten in de literaire wereld kon hij ook de goede mensen vinden om deze bijeenkomsten tot iets bijzonders te maken - ik denk hierbij aan Peter van Zonneveld en Adriaan van Dis. Het zal hem dan ook veel genoegen hebben gedaan dat na een zeer geslaagd dagje Antwerpen, maart vorig jaar, Rob Schouten in Trouw vaststelde dat ‘het wat stoffige beeld dat de buitenwereld wel eens van haar heeft uit de boeken geschrapt diende te worden.’

Wat is nu het geheim van Vissers succes. Zijn vakkennis, uiteraard; zijn organisatorische kwaliteiten, zeker. Wie van nabij heeft meegemaakt hoe Visser een vergadering als deze voorbereidde, met complete draaiboeken, begrijpt dat daar ook weinig fout kón gaan. Maar verklaringen zijn dit nog niet, hoogstens noodzakelijke voorwaarden. In een boekje dat in 1978 verscheen ter gelegenheid van zijn afscheid van Kluwer, geeft Dingeman van der Stoep een antwoord dat mij heel raak lijkt. Vissers succes, zegt hij, ‘is gelegen in een mengsel van charme, bonhomie, menselijkheid, veroveringskunst en hardnekkigheid.’ Rienk, zou ik er aan toe willen voegen, is allereerst een ‘visser van mensen.’

Ik kan, meneer de voorzitter, de onweerstaanbare kracht van dit meng-

[p. 22]

sel misschien illustreren met het relaas van de manier waarop hij mij als zijn secretaris wist te winnen, toen de zittende hem, door zijn functie ter beschikking te stellen, was ontvallen. ‘Ab uno disce omnes’! Het begon met een telefoontje. Hij vroeg me wanneer het mij gelegen kwam hem te ontvangen: hij wilde mij namens de Maatschappij iets vragen. Ik wist als bestuurslid natuurlijk al direct wat mij nu stond te wachten: achteraf besef ik, dat ik toen al had moeten ingrijpen, want ik meende met mijn drukke werkzaamheden voor dit zeker toen tijdrovende secretariaat geen tijd genoeg te hebben. Maar ik wist nog niet dat er van Dante's beroemde regel deze variant bestaat: ‘Wie Visser binnenlaat, kan elke hoop op ontsnapping beter laten varen.’ Op de bewuste zaterdagmorgen kwam hij rond koffietijd met bloemen voor mijn vrouw, die hem nog niet persoonlijk kende, maar hem, op grond van enkele eerdere telefoontjes ‘een heel aardige man’ vond en daar, na deze bloemen, niet bepaald anders over is gaan denken. Visser begon niet met de frontale confrontatie, maar, na enige obligate praeludiën, met zijn bewondering uit te spreken voor de wijze waarop ik zovele werkzaamheden wist te combineren - een meesterlijke zet, want als ik daar op inging was het pleit beslecht. Ik tuinde er met open ogen in. Mijn schakende zoon zou zoiets herdersmat noemen. Ik zei dus toch ja, toen Visser wat later met zijn vraag kwam en heb daar achteraf geen spijt van gehad, want anders stond ik hier niet.

Tot slot dit: het is mij opgevallen dat mensen dikwijls te typeren zijn met woorden of uitdrukkingen die zij zelf vaak gebruiken. Ik aarzel niet om bij Rienk Visser als zodanig het adjectief warm te kiezen. Hij spreekt over een ‘warme brief’, een ‘warm verslag’, ja zelfs over een ‘warm stuk’ - waarmee hij toch iets anders bedoelt dan u en ik op het eerste gehoor zouden denken. Vandaar natuurlijk ook dat hij mocht rekenen op uw ‘warm applaus’.