Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1986

[p. 174]

Henriëtte de Beaufort-prijs 1986
Dankwoord door Hans Werkman

Ik moet de laatste weken onweerstaanbaar denken aan wat ik enkele jaren geleden las in Vrij Nederland: ‘De grootste pech van Willem de Mérode is zijn biograaf’ (21 juli 1979). Ik heb dit citaat uit een artikel van Boudewijn Büch hier en daar wel eens laten fladderen ter verlevendiging van een gesprek over De Mérode en het is een beetje jammer dat dit vanaf vandaag niet zo goed meer gáát. Maar de andere kant van de medaille is dat mijn dankbaarheid en voldoening groot zijn, omdat de jury van de Henriëtte de Beaufort-prijs en het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde dit aardige citaat - ik bedoel: als citaat aardig - hebben gelogenstraft.

Vóór het verrassende telefoontje van Rudi van der Paardt had ik nauwelijks gehoord van deze prijs. Wel van Henriëtte de Beaufort, vermaard schrijfster van hoog gekwalificeerde biografieën en dus een geefster en naamgeefster van deze prijs bij uitstek.

Ik kan natuurlijk moeilijk beweren dat De wereld van Willem de Mérode geen goed boek is. Maar ik heb me wel eens afgevraagd of deze biografie aan de eisen van de biografie voldoet. Nooit heb ik namelijk een handboek gelezen met een titel als Hoe schrijf ik een biografie? Ik ben mijn eigen gang gegaan, ik wilde vrij zijn, naar eigen inzicht stof verzamelen en stof selecteren uit de tijdbalk met levensfeiten en de themabalk niet levensmotieven. Achteraf zeg ik: het was een goede methode. Een levensverhaal mag niet geperst worden in het voorschriftencorset van een handboek, wat overigens niet betekent dat zo'n handboek geen waarde zou hebben. Maar de ware biograaf voelt de vuistregels aan. De jury heeft ze beschreven; evenwicht tussen betrokkenheid en objectiviteit, evenwicht tussen het leven van de beschrevene en de tijd waarin hij leefde, en belangwekkendheid van het onderwerp. Iedere biograaf gaat ongetwijfeld uit van deze laatste eis. Hij moet gefascineerd zijn door zijn figuur, zich in hem of haar vastbijten en deze fascinatie weten over te brengen op zijn lezers.

Een biografie gaat natuurlijk over een mens. Toen ik in 1981 de biografie van de vader van Willem de Mérode schreef, Kroniek van meester Keuning, heb ik de stelling verdedigd dat ieder mens een biografie waard is. Ieder mens is een uniek schepsel van God, waard om zich in in te leven. Ieder mens is een mens met een geschiedenis, zoals Kees de jongen in die

[p. 175]

bijna allermooiste roman van onze literatuur niet ‘een jongen nog zonder geschiedenis’ is. Maar ik realiseer me dat de mensheid dan 1 op 1 moet gaan schrijven. Te veel gevraagd dus.

Alles moet de biograaf over zijn figuur verzamelen en wel zo gauw mogelijk, want zijn informanten zijn sterfelijk en papier is brandbaar. Ik kan nooit die mevrouw in Deventer vergeten die de kachel aanmaakte met oude brieven van De Mérode en Gossaert. Alles dus. Als het gekund had, had ik na moeten gaan of De Mérode met Talens of met Gimborn schreef. Daar was ik overigens net te laat voor. De huidige bewoner van het huis van De Mérode in Uithuizermeeden groef een gat in zijn tuin en trof daar een enorme hoeveelheid inktpotten aan. Toen ik het hoorde was de glasbak waarin hij ze gestort had, al geleegd. Ik wil maar zeggen, ieder feitje is er een, al zal de biograaf bij het schrijven duchtig moeten selecteren.

Hoe raakte ik verslingerd aan De Mérode? Niet doordat we elkaar gekend hebben. We hebben elkaar in 1939 ruim drie maanden overlapt, hij in Eerbeek, ik in mijn wieg in Uithuizermeeden.

Uithuizermeeden, jawel, daar lag de eerste invalshoek. Waar ik liep en fietste, liep eens meester Keuning, De Mérode. (Nee, fietsen kon hij niet.) Ik hoorde veel over hem praten. Misschien lag het oerbegin van deze biografie in het moment dat ik in het boekenkastje van mijn ouders De Mérodes bloemlezing Hunkering en Heimwee vond en op het titelblad de letters uhm las. Dat betekende natuurlijk u ith uizerm eeden. Mijn teleurstelling was oprecht toen ik de ontnuchterende commerciële betekenis ontdekte: uitgeversmaatschappij holland. Wat uitgroeide was: een mengeling van dorpse en literaire belangstelling voor De Mérode. Hier hebt u dus al twee belangrijke overeenkomsten tussen hem en mij.

Een derde belangrijke is: het geloof. De Mérode zat tussen 1907 en 1924 's zondags in dezelfde dorpskerk, waar ik in de Tweede Wereldoorlog als kleuter naar het orgel luisterde, dat toen bespeeld werd door Okke, eens De Mérodes liefste vriend. Aan weerszijden van de hoofddeur zijn gevelstenen ingemetseld met twee korte teksten: ‘De mensch niets’, ‘Christus alles’. Wie De Mérodes godsdienstige poëzie leest, ontdekt daarin deze kern van het christelijk geloof, en natuurlijk ook het tegenovergestelde dat paradoxaal genoeg hetzelfde betekent: de mens alles, mits door Christus. Ik zag die spreuken ook en ben nog steeds bezig om er goed in te leren geloven. Juist op een moment als dit zijn ze het waard overwogen te worden. Ik denk dat deze overeenkomst in levensbeschouwing een voordeel is.

[p. 176]

Maar ik wil niet beweren dat een biograaf in bijna alles moet samenvallen met zijn gekozen figuur. Geen volslagen identificatie alstublieft. Laat ik eens iets noemen. Gelijkheid van seksuele geaardheid lijkt me niet persé noodzakelijk, ik spreek uit ervaring. Daarom juist heb ik lange gesprekken gevoerd en gecorrespondeerd met mensen die tot de vriendenkring van De Mérode behoorden en zelf homofiel waren. Vooral deze altijd vriendelijke en bijna altijd openhartige informanten èn De Mérodes poëzie hebben me geleerd me in deze zijde van de mens Willem Keuning in te leven. Deze zijde is natuurlijk onverbrekelijk verbonden met de totale mens, maar ik zou u toch willen behoeden voor een misverstand. De biografie over De Mérode is geen biografie over een homofiel, maar over een dichter die een belangwekkend leven heeft geleid, mede doordat hij homofiel was in een maatschappelijke structuur waarin dit onbespreekbaar was.

Met een belangrijk deel van zijn werk wilde De Mérode bewust behoren tot de christelijke literatuur. Ik vind het persoonlijk belangrijk dat er nu eens een officiële literaire prijs valt op een terrein waarvan het bestaan wel eens ontkend wordt, de christelijke literatuur namelijk, verwant met, zoals de jury het uitdrukt, de ‘eigen kring’ van De Mérode. Ook ik beschouw me als een representant van die ‘eigen kring.’ Maar ik stel aan de literatuur uit die kring de eis dat ze zich nooit binnen die kring mag opsluiten. Ik hoop dat de toekenning van deze prijs onder meer daarvoor een stimulans is, en dat de christelijke literatuur daarvoor ook de kans gegeven wordt. De Mérode zelf zou ongetwijfeld met deze middag in zijn nopjes geweest zijn, zoals het voor hem een enorme voldoening was dat zijn calvinistische Avondmaalsgedichten voor het eerst in druk verschenen in een algemeen tijdschrift, De Stem van Dirk Coster, waarin men dus nu overbekende regels kon lezen als: ‘En 't bonzend hart dat ze in zich vonden/Was vlekkeloos en zonder zonden.’ Literatuur is nu eenmaal literatuur, christelijk of niet.

De Mérode schreef ongeveer 2300 gedichten. Ik schat dat een kwart daarvan expliciet christelijk is. Liefdesgedichten zijn er veel meer en er zijn er vele onder van grote intensiteit, schoonheid en treurigheid, zoals het bekende ‘Ik ben geen vader en ik heb geen zoon.’

Aan het begin van deze Slauerhoffmiddag wil ik ook even wijzen op De Mérodes Chinese gedichten, een genre dat hem zeer lag, ‘wellicht meer dan Slauerhoff,’ schreef Vestdijk, ‘met prachtige voorbeelden van geraffineerd dichterschap,’ schreef Ter Braak.

Er bestaat overigens een opvallend verschil tussen de Chinese poëzie

[p. 177]

van Slauerhoff en die van De Mérode. Slauerhoff vertaalde ze uit het Engels en versomberde ze. Een liefdesbrief in een Chinees gedicht verschijnt bij Slauerhoff genegativeerd als een bijna lege brief, die ondergaan wordt door een leeg hart. Hetzelfde thema duikt op bij De Mérode, maar gepositiveerd: de brief is beschreven met zoete tekenbloemen.

Alweer een reden om De Mérodes poëzie de moeite waard te vinden. Wanneer eigenlijk, vraag ik me af, verschijnt de eerste dissertatie over dit werk? Er ligt een enorm fonds aan materiaal.

Deze zomer hoop ik de laatste hand te leggen aan de samenstelling van De Mérodes Verzamelde Gedichten. De verschijning is gepland op 2 september 1987, precies honderd jaar na zijn geboorte. Op dezelfde datum zal in het dorp Uithuizermeeden een gedenkteken van De Mérode onthuld worden. Het gemeentebestuur heeft daar de gelden voor gereserveerd. Een prachtig eerherstel voor een dichter die in 1924 en volgende jaren in dit dorp veel over de tong is gegaan.

Nog twee opmerkingen: Als biograaf van De Mérode ben ik erg bevoorrecht geweest. Ik heb een vrouw die mij veel tijd gunt om aan het tijdverslindende De Mérodeproject te werken. Ik heb kinderen die pa wel eens de gek aansteken met Willem, maar het toch goed met hem menen. Ik ontmoette vele archiefbeheerders die deuren voor me openden. Ik had en heb te maken met erven-De Mérode, de familie Keuning, die me zeer veel vrijheid gunden. (Het zal wel gek klinken, maar het is ongetwijfeld een voordeel geweest dat ik geen terughoudende weduwe op mijn pad kon aantreffen.) Verder werd het me mogelijk gemaakt twéé keer een biografie over De Mérode te schrijven, eigenlijk een ideale situatie. Door instroom van kritiek, van veel nieuw materiaal en ook van veranderde inzichten is er een ander en nieuw boek ontstaan.

Tenslotte: Op 23 juni 1937 schreef De Mérode aan mevrouw Poley-Scheele: ‘Ik ben benoemd tot Lid van de Maatschappij der Ned. Letterkunde, waar ik niets aan heb, dan dat ik per jaar f 10 contributie mag betalen.’ Goed, laat hij dichter geweest zijn, profeet was hij kennelijk niet. ‘Waar ik niets aan heb’! U begrijpt dat hier de vereiste kritische distantie van de bekroonde biograaf vandaag overduidelijk moet zijn. Daarom, Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, hartelijk dank!

Noten

Dit dankwoord werd uitgesproken in zaal xii van het Academiegebouw te Leiden op 7 juni 1986.