Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1985

[p. 180]

Jubileum Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde
Welkomstwoord door Dr. H. Heestermans

Op vrijdag 18 augustus 1766 komen, des namiddags om vier uur in de Schuttersdoelen te Leiden - niet ver van hier dus - elf jongemannen bijeen. Allen rond de vijfentwintig jaar oud; bijna allen advocaat of theoloog. Zij wensten ‘met elkanderen hunne heerschende zucht voor Taal- Dicht- en Oudheidkunde onzes Vaderlands te voldoen.’ ‘Minima crescunt’ was hun zinspreuk en de daarin geïmpliceerde wens werd vervuld: het groepje groeide uit tot de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, een soort Académie française, zoals we weten, maar dan zonder gezag, of beter: zonder officieel gezag, op het gebied van de taal- en letterkunde.

Die allereerste leden van de Maatschappij waren universele geleerden. Zij schreven even gemakkelijk over taal als over literatuur en geschiedenis. Bovendien, zij waren veelal ook nog actief als dichter. Maar het specialisme daagde: de afstand tussen geleerde en schrijver werd groter en de Maatschappij splitste zich in 1847 in een Commissie voor Taal- en Letterkunde en een Commissie voor Geschied- en Oudheidkunde. In 1919 wordt de specialistische driedeling voltooid: er komt een Commissie voor Schone Letteren bij. De wetenschapsopvattingen van rond 1850, de ontstaanstijd van de Commissie, sproten voort uit een romantische belangstelling voor het verleden. Voor het eigen verleden wel te verstaan. Er verschijnen uitgebreide studies over de oudere fasen van de taal, en weer moet ik zeggen: van de eigen taal, van het Germaans, want de Romaanse talen komen er niet best van af. Matthias de Vries, de grondlegger van het Woordenboek der Nederlandsche Taal zegt op het Letterkundig Congres van 12 september 1865 te Rotterdam zelfs: Het Frans ‘is een arme taal, die met weinig middelen veel doen moet, die alle scheppingskracht mist, en wier innerlijk leven in het bewustzijn is uitgedoofd.’ Evenals de Duitse filoloog Fichte meende hij dat alleen het Germaans een levende taal is, want die taal vloeit voort uit de natuur. Het Romaans is in de wortel dood, een slechts aangeleerde, niet natuurlijke taal. U begrijpt dat wij de heer Dresden als ontvanger van het jubileumnummer hebben uitgenodigd om iets goed te maken van wat het Frans misdaan is.

[p. 181]

De vaderlandse wetenschap wordt derhalve getekend door liefde voor en studie van het verleden. U behoeft de tijdschriften van die tijd maar in te zien: woordstudies, etymologische studies, en verhandelingen over en uitgaven van literaire werken van vóór 1500. Niet van de werken van 1500-1600 uiteraard, want ‘de rederijkersliteratuur is voor zeker de vrucht van een tijd van verbastering van onze taal.’ De Vries alweer - ik kan de aard van mijn dagelijkse werkzaamheden nu eenmaal niet verloochenen - drukt het op een vergadering van de Maatschappij, op 13 april 1849, zeer plastisch uit: ‘De Nederlandsche Taal der twaalfde en dertiende eeuw, hoe krachtig was zij en stout, hoe buigzaam en smijdig, hoe naief en bevallig, hoe zoetvloeyend en welluidend.’

Langzaam maar zeker groeit bij de Commissie de behoefte aan een eigen tijdschrift. Op de jaarvergadering van de Maatschappij in 1879 doet de hooggeleerde Cosijn het voorstel ‘dat de Maatschappij zou medewerken tot de uitgave van een tijdschrift, gewijd aan de Nederlandsche taal- en letterkunde.’ In 1880 wordt dat voorstel herhaald en aangenomen. In 1881 neemt de Commissie de redactie van het Tijdschrift op zich; de Leidse firma E.J. Brill zal de uitgever - en de eigenaar - zijn en is dat tot op heden gebleven.

Een Leidse aangelegenheid wordt het, en dat is niet verwonderlijk. Luidt immers artikel 80 van de Wet van de Maatschappy (die van 1847) niet?: ‘Elke Commissie is zamengesteld uit vijf leden, te Leiden of in de nabijheid woonachtig.’ Die strenge bepaling verviel weliswaar in 1896, maar lange tijd is de Commissie voor Taal- en Letterkunde, en dus de Redactie van het Tijdschrift, overwegend Leids geweest. Niet ten onrechte spreekt men over het Leidse Tijdschrift.

Het was zelfs zo - ik zeg met opzet wás, de tijden veranderen, gelukkig - dat leden die niet uit Leiden afkomstig waren, als buitenbeentjes werden behandeld. Wat denkt U van de volgende brief van 15 juni 1899, geschreven door J.W. Muller, als U weet dat de erin genoemde heren Te Winkel en Kalff niet-Leienaren zijn? De brief is gericht aan de ‘Leidsche’ leden van de Commissie: ‘Kunnen de heeren goedvinden dat ik namens de Commissie [...] met het Bestuur of met de Secretaris der My. handel over de present-exx. der Veelderh[ande] Gen[euchlijke] Dichten?’ Hij had, als samensteller van deze bundel zestiende-eeuwse poëzie, recht op minstens twaalf exemplaren en stelt voor ‘hierover als volgt te beschikken: 9 voor de leden der Commissie, dus ook de heeren Te Winkel en Kalff die er als lid van de Commissie recht op hebben

[p. 182]

en wien hiermede tevens een kleine erkentenis wordt geschonken voor hun bemoeienissen met het Tijdschrift.’ Op Mullers brief, die rondgezonden werd, schrijven de Leidse leden, Kluyver, Beets, Kern, Ten Brink, Verdam, in een prachtig-deftig negentiende-eeuws, adhesie: ‘Ik vereenig mij gaarne in het gevoelen van de heer Muller.’ Het boek wordt de heren derhalve toegezonden, hoewel ze in de eeuwigdurende zonde leefden van niet in Leiden te wonen. Te Winkel reageert snedig: ‘Amsterdam 15 juli 1899. Waarde heer Muller, Vriendelijk dank voor de toezending der ‘Veelderhande Geneuchlijke Dichten’, die ik, zoals uit de onderteekening van de Voorrede bleek, mede hielp uitgeven. Minder moeite heeft mij een werk zeker wel nooit gekost.’

Het Leidse tintje is er nu, 1984, af. Slechts vier van de twaalf leden stammen uit Leiden. Ik ken een man die met die ontleidsing zeer gelukkig zou zijn geweest. De voorzitter van de Maatschappij in 1894, dr. W.C. van Manen. In zijn ogen was die Leidse redactie een onderonsgroepje van monomane, saaie taalgeleerden die in het Tijdschrift louter stukken publiceerden die voor anderen ongenietbaar waren. Annie Romein zal hem, dit terzijde, jaren later, daarin bijvallen, als zij in Omzien in verwondering (p.108-109) schrijft: ‘Voor het kandidaats werden we verondersteld een aantal artikelen uit Het Tijdschrift te lezen. Ook die boeiden me weinig, maar aangezien deze artikelen blijkbaar geschreven werden door meer systematische dan diepzinnige geesten, kon je in een paar middagen op de bibliotheek een behoorlijke literatuurlijst aanleggen door er een aantal diagonaal door te nemen, en alleen de laatste zin, die steevast de conclusie gaf, even aandachtig te lezen.’

Ik hoop, dames en heren, dat de huidige generatie studenten er anders over denkt en citeer nogmaals uit oude notulen, nu uit 1898: ‘De Commissie [...] veroorlooft zich [...] den wensch uit te spreken dat deze uitgave [het Tijdschrift, hh.], die ten onrechte in den roep staat van ‘te geleerd te zijn’, meer dan thans het geval is, belangstelling moge vinden bij de leden der Mij en onder hen een grooter getal dan het tegenwoordige (slechts 58) gebruik zal maken van het voorrecht van verminderden prijs.’ En met die wens, waarbij ik mij aansluit, heb ik U van harte welkom geheten. Ik dank U.

Noten

Dit welkomstwoord en de hieropvolgende toespraak door dr. C.F.P. Stutterheim werden uitgesproken op 15 december 1984 in het groot Auditorium van de Rijksuniversiteit te Leiden.