Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1985

[p. 173]

Dr. C.J. Wijnaendts Francken-prijs 1985
Advies van de jury voor de toekenning

De jury voor de Dr. C.J. Wijnaendts Francken-prijs, ingesteld door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, dit jaar toe te kennen aan Nederlands proza op het gebied van essays en literaire kritiek, is tot het unaniem oordeel gekomen dat als kandidaat voor deze prijs dient te worden voorgedragen: de essayist en literair kritikus Carel Peeters.

Sedert meer dan tien jaar drukt Carel Peeters, redacteur literatuur van het weekblad Vrij Nederland, een stempel op de Nederlandse literaire kritiek. Met zijn literairkritische uitgangspunten - in ironische verwoording neergelegd in zijn essaybundel Het avontuurlijk uitzicht (1976) - zoekt Peeters expliciet aansluiting bij de Angelsaksische, liberaal-humanistische traditie van zijn grote voorbeelden Matthew Arnold en Lionel Trilling. Literatuur is voor Peeters geen eiland, wél een vrijplaats waar de souvereine geest van de schrijver een nieuwe betekenis kan geven (en volgens Peeters: moet geven) aan alles waar ‘de geschiedenis’ een vaste betekenis aan lijkt te hebben opgedrongen. Zijn essaybundel Alles moet over (1979) is de uitwerking van deze opvatting. Wat Peeters beschouwt als ‘de taak van de schrijver’ (de titel van een door hem uitgelokte discussie in De Revisor, 1979, over het gebrek aan persoonlijke visie in de contemporaine literatuur), acht hij ook de taak van de kritikus: alleen als een literaire kritiek blijk geeft van creativiteit en eruditie dient zij de letterkunde. Aan het eind van de jaren zeventig manifesteert zich in en rond het literair tijdschrift De Revisor een aantal auteurs die zich afzetten tegen het realisme - in vorm en inhoud - in de literatuur; zij vatten het schrijven op als een vorm van onderzoek door middel van de verbeelding. Peeters voelt zich door hen bijzonder aangesproken; wanneer de Haagse Post deze auteurs in 1977 uitroept tot ‘de academisten’, tekent hij tegen dat etiket bezwaar aan, maar hij ziet wel iets opmerkelijk gemeenschappelijks in hun werk: ‘Het is de terugkeer van de intelligentie en de eruditie in de literatuur.’ Vanaf dat moment volgt Peeters het ‘Revisorproza’ nauwgezet. In 1984 verschijnt zijn essaybundel Houdbare illusies en het is met name voor die publicatie dat de jury Peeters voor bekroning voordraagt.

Houdbare illusies is geen bundel met een verzameling literaire kritieken; Peeters heeft zijn recensies van de boeken van Doeschka Meijsing,

[p. 174]

Oek de jong, Nicolaas Matsier, Leon de Winter, Frans Kellendonk en Dirk Ayelt Kooiman omgewerkt tot afgeronde essays. In zijn inleiding meent Peeters dat er hier sprake is van een nieuwe stroming in onze literatuur, ‘omdat ze [de genoemde auteurs] de werkelijkheid niet als een vanzelfsprekend gegeven opvatten, die werkelijkheid is er pas op het moment dat ze haar onder woorden hebben gebracht. Dit veronderstelt dat ze zich filosofisch verbaasd hebben over iets waar anderen aan voorbijgaan.’

In zijn essays toont Peeters zich een aandachtig en minutieus lezer die op subtiele wijze de betekenislagen in de besproken literaire werken blootlegt, daarbij steeds toegespitst op de wijze waarop de schrijvers hun persoonlijkheid, hun individuele gedachtenwereld, inzetten bij het vormgeven aan de verbeelding.

Peeters gaat echter verder dan het leveren van interpretaties van de afzonderlijke oeuvres. In zijn slotessay De list van de literatuur plaatst hij de literatuuropvatting én -praktijk van de ‘Revisor-auteurs’ in de literaire traditie van de negentiende en twintigste eeuw: die van naturalisme en symbolisme. Zijn betoog is (wederom) een pleidooi voor de synthese tussen wat tegenpolen lijken: ‘De verbeelding is niet het vermogen dat van de werkelijkheid afleidt, maar er naartoe.’ Voor Peeters is de verbeelding ‘de koninklijke omweg’ die tot een verrassend inzicht in de werkelijkheid voert; het resultaat is: ‘houdbare illusies’.

De jury spreekt haar waardering uit voor de wijze waarop Carel Peeters een nieuwe generatie in onze literatuur heeft ‘begeleid’. Hij heeft bij voortduring getracht hun werk in een literair-historisch perspectief te plaatsen. Peeters' stellingname voor ‘de verbeelding’ heeft tegenstemmen opgeroepen, maar het is juist die stellingname die het debat over de vrijheid van de schrijver, over wat literatuur is of zou moeten zijn, verlevendigt; Peeters' duidelijke uitgangspunten zetten ook anderen tot meningsvorming aan.

‘De verbeelding is niets zonder intensiteit, verlangen, sympathie, intenties en fascinatie’ - met die woorden omschrijft Peeters ‘de taak van de schrijver’, maar ook die van de literair kritikus. Naar het oordeel van de jury voldoet de kritikus en essayist Carel Peeters aan de norm die hij ‘zijn’ schrijvers stelt.

De commissie van voordracht: (w.g.) dr. M.H. Schenkeveld (voorzitter), dr. W. van den Berg, F. de Rover (secretaris).