Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1984

[p. 186]

Prijs voor meesterschap 1984
Toespraak door Dr. P.F.J. Obbema

Eenmaal in de vijftien jaar draagt de Commissie voor taal- en letterkunde van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde een kandidaat voor de meesterschapsprijs voor. De gronden waarom zij gemeend heeft u, dr. De Bruin, in dit jaar voor te dragen, na Wobbe de Vries, die de prijs in 1939 ontving, na Schönfeld in 1954, na Gijsseling in 1969, zijn uiteengezet in het rapport van de jury dat ik straks zal voorlezen.

Mij is verzocht dit voorstel, dat bij Bestuur en Jaarvergadering van de Maatschappij de best denkbare ontvangst kreeg, nog eens publiekelijk toe te lichten. En dat is, zelfs in een meer gespecialiseerde kring dan het gezelschap hier aanwezig, geen eenvoudige opgave. Sommigen houden De Bruin nu eenmaal voor kerkhistoricus en bewonderen zijn scherp oog voor de rol die theologische strijdvragen in het verleden speelden; anderen kennen hem bij uitstek als de neerlandicus-filoloog, die zich vooral verdiept in de laatmiddeleeuwse spiritualiteit in de Nederlanden. Zij weten dat zijn hart uitgaat naar teksten die, het revival van de Middeleeuwen ten spijt, zelfs onder vakgenoten maar een kleine lezerskring werkelijk kunnen boeien. Het mag dan zijn dat deze teksten de middeleeuwse mens bij uitstek in het hoofd en vaak ook in het hart geschreven waren, zelfs de meeste mediëvisten onder ons zijn ze wezensvreemd.

De Nederlandse letteren en de geschiedenis zijn voor u, dr. De Bruin beide gelijkelijk onderwerp van onderzoek. Zij zijn in uw persoon verweven als schering en inslag, of - om een beeld uit mijn eigen vakgebied, de handschriftkunde, te gebruiken - als kettinglijnen en vergering in oud papier.

Uw dubbele vakbeheersing legt mij ook beperkingen op. Als neerlandicus doorziet u - u hebt het menigmaal bewezen - elk spoor van gelegenheidsrethoriek, als historicus beseft u de betrekkelijkheid van een huldiging door tijdgenoten. En u bent bepaald wars van bijeenkomsten waar uw persoon in het middelpunt staat. Toen u de prijs voor het Meesterschap werd toegekend, was het voor het Bestuur vooral een zorg of u die ook zou willen aanvaarden. Wij zijn gelukkig dat u dat na enig beraad toch hebt willen doen.

Het onderzoek waarvoor u vandaag gelauwerd wordt, omspant bij-

[p. 187]

na op de dag af, te rekenen vanaf uw eerste publicatie, een periode van vijftig jaar. U begon met de Middelnederlandse bijbelvertalingen, in het bijzonder die van het Nieuwe Testament. Het is een opdracht zo omvangrijk dat hij alleen bedacht lijkt te kunnen zijn door een promoter die zijn promovendus nimmer meer terug wenst te zien, zeker niet als de uitvoering in harmonie moet worden gebracht met een volle leraarstaak. Zo niet u. U was ruimschoots binnen de toen gebruikelijke periode van tien jaar gereed.

De hartelijke verhouding tussen u en uw promoter, de legendarische C.G.N. de Vooys, wijst er overigens op dat de toedracht anders is geweest. Ongetwijfeld hebt u zelf het onderwerp voorgesteld en heeft hij het geaccepteerd omdat hij toen al begreep wat anderen pas veel later duidelijk zou worden, dat u eenvoudig uitvoerde wat u zich had voorgenomen, ongeacht de omvang van het werk. Misschien was het ook uzelf niet meegevallen. Laconiek merkt u terugblikkend in het Voorwoord op: ‘Wie zich zet tot het onderzoek van de Dietse bijbelvertalingen vóór de Hervorming zal ervaren dat het onderwerp even aantrekkelijk als ingewikkeld is.’ En even verder, sprekend over het proces van de wederzijdse beïnvloeding die de tekstgeschiedenis van dit soort literatuur zo gecompliceerd maakt: ‘Hier ligt een wijd veld vol voetangels en klemmen, waarin sommigen verstrikt zijn geraakt.’ En daarmee gaf u impliciet te kennen de vraagstukken, althans ten dele, te hebben geklaard.

Na vijftig jaar kunnen wij gemakkelijker de winst overzien waarvoor u in de jaren dertig de grondslag hebt gelegd. De geschiedenis van vertalen en ontlenen, van bewerken en omwerken, is tenminste op hoofdpunten, en vaak ook tot in de details, bekend. Nieuwe vragen zijn opgekomen en kunnen thans worden aangepakt omdat sindsdien de belangrijkste teksten, bijna altijd door uw toedoen en meestal door eigen hand, zijn uitgegeven.

Het zal u evenzeer als ons verheugen dat deze feestelijke gelegenheid meer luister krijgt door de verschijning van twee nieuwe delen in het door u gekoesterde Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae Medii Aevi, beide door u zelf verzorgd, te weten de Indices op het Luikse Diatessaron en de door u bijeengebrachte Fragmenta. De uitgever, de heer Backhuys, zal ze u straks ter receptie overhandigen.

De negentien delen die het Corpus thans telt, bevestigen een oude stelling die ik hier in de Middelnederlandse vertaling citeer: ‘Sonder

[p. 188]

minne en vordert dat uutwendighe werc niet. Mer wat men uut minnen wercket, hoe cleyn het is ende hoe versmaet, het wert te mael vruchtbaer.’ Het is een woord van een gezaghebbend man, die al even onbekend wenste te blijven als u, maar wiens identiteit nu wel voorgoed door u is vastgesteld, Thomas van Kempen.

Wat u bij het onderzoek dreef, hebt u bij uw afscheid als hoogleraar aangeduid als weetgierigheid. Maar u zou uzelf verloochend hebben als u die uitspraak niet nader had gepreciseerd. U noemde het een weetgierigheid die gestuwd wordt door de drang de diepere samenhang tussen res en verba, tussen de dingen en de woorden, het onzegbare en de verwoording van het onzegbare, op het spoor te komen. Op die wijze bracht u op een ander plan dezelfde betrokkenheid tot uitdrukking als Thomas van Kempen in zijn zo juist geciteerde woorden.

Uw verbondenheid met het Woord van de Schrift was voor u als reformatorisch protestant tegelijkertijd een drijfveer en een hinderpaal op uw weg naar de late middeleeuwen. U was neerlandicus genoeg om de verschillende bijbelversies volgens de regels van het filologisch spel te klasseren, onderscheid makend tussen beïnvloeding en vertaling. Een scherp gevoel voor stilistiek maakte het u mogelijk de persoon van de vertaler te beluisteren en helder te typeren. Tegelijkertijd besefte u als historicus dat de teksten een dode letter zouden blijven als zij niet werden geplaatst binnen het historisch kader waarin zij werden geschreven en gelezen. Omgekeerd kon alleen door de bronnen zelf te laten spreken de cultuur van de veertiende en vijftiende eeuw, en in het bijzonder het milieu van de Moderne Devoten, tot leven worden gewekt. Zij moesten beschouwd worden in het perspectief van wat voorafging. Elke visie die hier alleen maar een prelude op de Reformatie wilde herkennen, deed de werkelijkheid geweld aan. Hier had de reformatorische protestant De Bruin af te rekenen met hardnekkige weerstand in eigen milieu.

U bent onbevooroordeeld, maar zonder enige concessie aan eigen overtuiging, de late middeleeuwen binnengetreden. U kwam daarmee op een terrein dat in de jaren dertig door neerlandici van katholieke huize, in Leuven, in Gent, in Nijmegen, maar al te graag voor eigen gepriviligeerd jachtterrein werd gehouden. Binnendringers van buiten werden, ondanks de lange traditie in het Noorden sinds Moll en Acquoy, ondanks de universaliteit van het wetenschappelijk bedrijf, met argwaan bekeken en de communicatie over en weer was, schaarse per-

[p. 189]

soonlijke vriendschappen daargelaten, uiterst gering.

Die gespletenheid is na de oorlog verkeerd in een open en vrije uitwisseling van ideeën, in samenwerking zelfs. Vrienden uit het zuiden, hier aanwezig, bewijzen dat u aan die doorbraak op eigen wijze hebt bijgedragen; natuurlijk allereerst door de stuwende kracht die uitging van uw onderzoek en onderwijs, maar evenzeer door uw persoon.

Want u geldt als een beminnelijk mens, die collega's, leerlingen en belangstellenden tot vrienden voor het leven weet te maken. U hebt als weinigen het vermogen naar anderen te luisteren. Polemiek vanwege de polemiek alleen lokt u niet. Recensies van uw hand zijn ook als u het grondig oneens bent met het werk dat ter beoordeling voorligt, vaak meesterwerkjes van takt, zonder dat overigens de duidelijkheid van uw oordeel daaronder lijdt. Maar als een ander standpunt om wille van de zaak dient uiteengezet, dan is uw argumentatie glashelder. Omgekeerd laat u zich ook overtuigen als onderzoek van anderen gefundeerd tot conclusies komt die afwijken van een eerder door u ontwikkelde stelling, waarbij u de eer van het nieuw verworvene onbekrompen laat aan wie die toekomt.

Maar de Prijs voor het Meesterschap is u niet toegekend vanwege uw hoffelijke omgang. Wat bekroond is, is uw wetenschappelijk oeuvre. U bent de vierde geleerde die door de Commissie voor taal- en letterkunde is voorgedragen, en voegt u daarmee in de rij van de al genoemden: Wobbe de Vries, Schönfeld en Gijsseling. Uw voorgangers kozen onderscheidelijk voor de historische dialectologie, de naamkunde en het oudste Nederlands, geen van alle onderwerpen die zich van een breed publiek verzekerd weten. Zij hebben met u gemeen dat zij desondanks hun beste krachten gegeven hebben aan wat zij als hun taak zagen. Zo ook bent u uw onderwerp trouw gebleven. Daaruit groeide een oeuvre dat de Commissie voor taal- en letterkunde als een meesterwerk waardeerde. In het juryrapport wordt dat uitgedrukt.