Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1984

[p. 182]

Prijs voor meesterschap 1984
Advies van de jury voor de toekenning

De Commissie voor taal- en letterkunde stelt de jaarvergadering van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde voor de Prijs voor Meesterschap in 1984 toe te kennen aan dr. C.C. de Bruin te Leiden voor diens gehele wetenschappelijke oeuvre. Haar voorstel berust op de volgende overwegingen.

Het wetenschappelijk werk van De Bruin wordt gekenmerkt door degelijkheid, een uitzonderlijke homogeniteit, hoge kwaliteit en een grote omvang. Dit laatste treft te meer, als men bedenkt, dat de auteur meer dan vijfentwintig jaar als docent in de Nederlandse taal en letterkunde bij het toenmalige middelbaar en voorbereidend hoger onderwijs werkzaam is geweest. Eerst in 1956 werd hij aan de Leidse universiteit benoemd tot hoogleraar in de Geschiedenis van het christendom en de leerstellingen van de christelijke godsdienst gedurende de Middeleeuwen.

Zijn studies zijn vooral geconcentreerd op de middelnederlandse geestelijke prozalitteratuur, in het bijzonder op de vertalingen en bewerkingen van de bijbel, een terrein dat velen in de jaren dertig, toen hij met zijn werk aanving, als niet meer dan een ‘voorraadschuur’ van taalvormen beschouwden. De Bruin onderzocht als eerste de teksten in breder verband: hij onderkende de betekenis van deze geschriften als litterair genre en ondernam de moeilijke taak de verhaaltechniek der onderscheiden bewerkers te typeren. Zo schiep hij met zijn eerste studie orde in de Middelnederlandse vertalingen van het Nieuwe Testament (1934-'35). Dit monumentale werk van 550 pagina's, met het eerste stuk waarvan De Bruin op 14 december 1934 de graad van doctor in de letteren (cum laude) aan de Rijksuniversiteit te Utrecht verwierf, heeft tot op heden zijn aktualiteit behouden wegens de verkregen resultaten en vooral wegens de ontwikkelde methode. Hoezeer De Bruin zijn onderzoek van de bijbelvertalingen in de breedte had ontwikkeld, bleek bij de verschijning van zijn nog steeds veel geraadpleegde boek De Statenbijbel en zijn voorgangers (1937). Andermaal werd deze verbreding van het onderzoeksgebied duidelijk door de bloemlezing uit Middelnederlands geestelijk proza (1940), waarvoor zijn promotor, C.G.N. de

[p. 183]

Vooys, reeds materiaal had verzameld, dat door De Bruin werd geselecteerd en aanzienlijk uitgebreid. De toelichtende noten bij deze uitgave betekenden voor een hele generatie neerlandici en theologen een eerste gids in een terrein dat door gemis aan tekstedities en voorstudies nog nauwelijks was te overzien, en stimuleerden het onderzoek van dit proza.

Verschillende latere studies bewezen, dat De Bruin de bijbel niet zou loslaten. Bekende teksten werden opnieuw onderzocht tegen de achtergrond van het milieu waaruit zijn voortkwamen en/of waarin zij circuleerden; nieuwe vondsten werden op een zelfde wijze onderzocht; daarbij schroomt De Bruin niet eerder geformuleerde opvattingen prijs te geven als onbekende gegevens hem daartoe dwingen. Zijn gedegen kennis van de geschiedenis maakt sommige studies exemplarisch. Enkele voorbeelden mogen vorenstaande uitspraken illustreren. Nadat De Bruin in zijn dissertatie had aangetoond, dat de auteur van het zogenoemde Limburgse Leven van Jezus, het Luikse diatessaron, leefde en werkte in hetzelfde milieu als de dichter van het oudste Leven van Lutgart, dat mogelijk uit de benedictijnerabdij van Affligem stamt, maakt hij in latere studies aannemelijk, dat deze evangeliënharmonie steunt op een middeleeuwse tekstoverlevering en geheel onafhankelijk is van een Vita Christi uit de tweede eeuw van onze jaartelling, zoals wel wordt verondersteld (zie bijvoorbeeld: Jezus, het verhaal van zijn leven, 1980, p.194 vlgg.). In een artikelenreeks in het Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis, die binnenkort wordt afgesloten met een bijdrage waarin hij enige onhoudbaar gebleken opvattingen herziet, besteedt De Bruin binnen een europese context aandacht aan het millieu, het werk en de persoon van de ‘bijbelvertaler van 1360’. Hoewel geen codicoloog van professie kwam De Bruin de autograaf van een middeleeuws bijbelvertaler op het spoor (‘Retractationes’, 1975).

Het inzicht dat voortzetting van het onderzoek alleen kon geschieden op basis van betrouwbare tekstedities, bracht hem in 1970 tot de stichting van het Corpus Sacrae Scripturae Neerlandicae Medii Aevi (cssn)/Verzameling van Middelnederlandse Bijbelteksten, dat de belangrijkste teksten op het gebied der bijbelvertalingen en -bewerkingen zou gaan bevatten. Wat in Engeland en Duitsland reeds lang was geschied, werd daarmee ook voor de Nederlanden bereikbaar: de ontsluiting van deze bronnen. Sedert verschenen er zeventien delen, terwijl er nog drie ter perse zijn. Niet minder dan vijftien delen werden door De Bruin zelf

[p. 184]

verzorgd: een prestatie, die waarschijnlijk door geen van de legendarische tekstbezorgers uit de negentiende eeuw wordt geëvenaard. In onze dagen pleegt een goed uitgerust instituut er een generatie lang mee bezig te zijn. Alleen al wegens deze uitzonderlijke werkkracht, gericht op één object, een leven lang, verdient De Bruin een bekroning.

De Bruin beperkte zich evenwel niet tot de bijbelvertalingen in het Middelnederlands. Gememoreerd moeten worden zijn studies over de Moderne Devotie en haar geschriften, zoals de recent voltooide reeks bijdragen in het Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis over vrij bewerkte Levens van Jezus, die de funktie daarvan in het leven van de moderne devoten belichten. In dit geheel dient ook zijn belangstelling voor de figuur en het werk van Erasmus, hoewel niet tot deze kringen behorend, te worden vermeld. Als onbetwist hoogtepunt moet de uitgave van De middelnederlandse vertaling van De imitatione Christi van Thomas a Kempis (1954) worden genoemd. In de inleiding daartoe rekent De Bruin voorgoed af met de verwarde opvattingen over auteurschap en bron van deze tekst, die met name in het voetspoor van Jac. van Ginneken waren opgekomen, en toont hij overtuigend aan, dat de monnik van de Agnietenberg de enige auteur is van een werk dat is omschreven als ‘het beste wat wij aan de wereld gaven’. De Bruin laat hier opnieuw de bronnen zelf spreken: hij baseert zich uitsluitend op de teksten als ‘betrouwbare basis voor het opstellen van theorieën en speculaties’ zonder de tekstuele gegevens prijs te geven voor ‘eigen intuïtie’.

Op grond van dit principe onderzocht De Bruin in een aantal bijdragen middeleeuws en zestiende-eeuws ‘verlicht’ christendom, in het bijzonder de vrijgeesten in deze tijden (o.a. Radicaal spiritualisme te Leiden, 1975), en vroeg-reformatorische geschriften als de sermoenen van Niclaes Peeters (ca 1540; 1977) en een spel van zinnen van de hand van Jan van Utenhove (1532), dat op publikatie wacht.

Als universitair docent kon De Bruin moeilijk veel leerlingen trekken: de middeleeuwse spiritualiteit staat in Leiden nu eenmaal op het tweede plan. Des te groter is zijn betekenis in wijder kring. In België en Nederland beschouwt men hem als de kenner bij uitstek van deze materie; in Duitsland dwong hij respect en waardering af bij zijn grote tegenvoeters, Kurt Ruh en diens leerlingen; zijn inleidingen, overzichten van middelnederlandse letterkunde en bijdragen aan lexica, werken door in de wetenschappelijke litteratuur aldaar, getuige zijn bijdragen

[p. 185]

aan de afleveringen van Bibel und deutsche Kultur, de bundel Altdeutsche und altniederländische Mystik, hrsg. von Kurt Ruh, 1964 en de Kurzer Grundriss der germanischen Philologie bis 1500, hrsg. von Ludwig Erich Schmitt, Band 2: Literaturgeschichte, 1970. Zijn bewerking van deel 2 van het Handboek der Kerkgeschiedenis (1966), ontworpen door J.N. Bakhuizen van den Brink en wijlen J. Lindeboom, verwoordt als geen ander historisch overzicht de ontwikkeling van het theologisch denken en de contemporaine spiritualiteit in samenhang met de ontwikkelingen op maatschappelijk en politiek gebied.

Zijn talrijke boekbeoordelingen doen De Bruin kennen als een der zeer weinigen, die de late middeleeuwen vanuit de trias van theologie, kerkgeschiedenis èn neerlandistiek goed overziet. Terecht wordt hij dan ook in de wandeling getypeerd als ‘de meester van de twee studeerkamers’.

De Commissie voor taal- en letterkunde, in haar opdracht: (w.g.) dr. J.L.A. Heestermans, dr. P.F.J. Obbema dr. G.C. Zieleman