Gedenkboek bij het 200-jarig bestaan van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden

[p. 193]

Die ‘Maatschappij der Nederlandse Letterkunde’ en Suid-Afrika

Binnekort herdenk die Maatschappij der Nederlandse Letterkunde sy tweede eeufees. Sedert die gedenkwaardige stigtingsdag in Julie 1766 het twee eeue verbygegaan. In die loop van hierdie tydperk het Suid-Afrika eers die einde van die Nederlandse koloniale tydperk aanskou. Daarna het die Kaapkolonie 'n onderdeel van die Britse ryk geword. In die dertiger jare van die vorige eeu het die Voortrekkers hulle geboortestreek vaarwel gesê en agtereenvolgens hulle republieke Natalia, die Zuid-Afrikaansche Republiek en die Oranje-Vrijstaat gestig. Teen die einde van die negentiende eeu het die stryd tussen Boer en Brit ontbrand. Temidde van die ellende van die oorlog het die twee Boererepublieke, militêr gesproke, die onderspit gedelf, maar die Afrikaner het sy veerkrag nie verloor nie. Langsaam maar zeker is, kultureel sowel as staatkundig, nie alleen gelykheid verkry nie, maar ook die pad betree wat gelei het na staatkundige onafhanklikheid. Vanjaar is dit vyf jaar gelede dat die vrye en onafhanklike Republiek van Suid-Afrika sy verskyning gemaak het.

U, in Nederland, ken u eie geskiedenis. Net soos ons in Suid-Afrika weet u ook dat, ofskoon die paaie van Nederland en Suid-Afrika dikwels in verskillende rigtings geloop het, ook na die verbreking van die staatkundige bande die tradisionele gevoelens van stamverwantskap en saamhorigheid bly voortbestaan het. En wanneer daar op die geskiedenis van die Maatschappij gelet word, dan word dit duidelik dat u jubilerende vereniging in die loop van die afgelope twee eeue weliswaar 'n beskeie rol in hierdie wedersyds bevrugtende proses gespeel het, maar dat hierdie rol terselfdertyd voortdurend in belangrikheid toegeneem het.

Aan die begin van die vorige eeu was daar in Nederland 'n paar van u lede wat met 'n groot mate van belangstelling vir die stamverwante Afrikaners besiel was. Oud-kommissaris-generaal J.A. Uitenhage de Mist het, nadat hy 'n besonder vrugbare maar kortstondige ampsperiode aan die Kaap agter

[p. 194]

die rug gehad het, in 1807 tot die Maatschappij toegetree. In 1826 is hy gevolg deur prof. U.G. Lauts, 'n vergete figuur in sy geboorteland, maar ten opsigte van Suid-Afrika 'n man van betekenis. Hy was een van die eensames in Nederland wat sy aandag op die Groot Trek en die Voortrekkers toegespits het, hulle spreekbuis in die Nederlandse pers was en alles in sy vermoë gedoen het om die twee jong Boererepublieke van bekwame Nederlandse predikante, onderwysers en amptenare te voorsien. Aangesien hy hom tot in die vroeë sestiger jare vrywillig met hierdie taak belas het, kan sy werksaamhede beskou word as een van die brûe wat die twee lande en volke met mekaar bly verbind het tot tyd en wyl Staatspresident T.F. Burgers in die sewentiger jare die nog bestaande belangstelling kon aanwakker, wat tydens die oorlog van 1880-1881 en veral tydens die Tweede Vryheidsoorlog (1899-1902) nuwe, ongekende hoogtepunte sou bereik.

In 1828 het sowel G. Beelaerts van Blokland as G.K. van Hogendorp tot die Maatschappij toegetree. Laasgenoemde sal in Suid-Afrika altyd onthou word as die voorstander van Nederlandse kolonisasie in die Kaapkolonie. Beelaerts van Blokland was 'n tydlank prokureur-generaal van die Kaapkolonie en onder sy afstammelinge is daar 'n drietal wat hulle gedurig beywer het om die bande tussen die twee lande nouer aan te haal.

In die Kaapkolonie het die Maatschappij, sover nagegaan kan word, geen lede aan die begin van die negentiende eeu getel nie, maar in 1846 het hierdie hoë onderskeiding te beurt geval aan die bekende en onvermoeide taalstryder dr. A.N.E. Changuion. As 'n besielde voorvegter van Nederlands in 'n kritieke tyd het hy sy lidmaatskap ongetwyfeld ten volle verdien.

In die Oranje-Vrystaat was dr. J. Brill, die bekende rektor van die Bloemfonteinse Greykollege, die eerste wat in 1876 met die lidmaatskap van die Maatschappij vereer is. Tot die uitbreek van die Anglo-Boereoorlog het hy besonder verdienstelike werk verrig.

In 1882 is die bekende Kaaplandse historikus George

[p. 195]

McCall Theal uitgenooi om tot u geledere toe te tree. Twee jaar later het dieselfde eer aan die bekende voorvegter vir Afrikaans, ds. S.J. du Toit, te beurt geval.

In 1884 was daar nou 'n drietal lede van die Maatschappij. In die negentiger jare het sowel Staatsekretaris dr. Willem Johannes Leyds (1897) as die bekende Kaapse taalgeleerde dr. W.J. Viljoen (1899) lede geword. Die bekende oud-Stellenbosse onderwysman en Superintendent van Onderwys in die Zuid-Afrikaansche Republiek, prof. dr. Nicolaas Mansvelt, se lidmaatskap dateer van 1894.

Graag maak ons van hierdie geleentheid gebruik om u aandag te vestig op 'n paar Nederlandse lede van die Maatschappij wat tydens en kort na die Transvaalse vryheidstryd van 1880-1881 alles in hulle vermoë gedoen het om die Boere met raad en daad by te staan. Allereers noem ons prof. dr. P. Harting, een van die stigters-grondlëers van die N.Z.A.V. Vervolgens kom lede soos prof. Robert Fruin, prof. Matthias de Vries, prof. J.H. Kern, R. Hartevelt e.a. aan die beurt wat namens die Maatschappij kort na die einde van die vyandelikhede 'n groot besending Nederlandse boeke aan die Regering van die Zuid-Afrikaansche Republiek aangebied het. Hierdie vorstelike geskenk is in dank aanvaar en het tot die stigting van die bekende Staatsbibliotheek (Pretoria, 1887) gelei. Terselfdertyd is 'n kleiner besending Nederlands boeke na Bloemfontein gestuur.

Dit sal u ongetwyfeld interesseer om te weet dat u biblioteek reeds voor die aankoms van hierdie boeke in Suid-Afrika oor 'n drietal Afrikaanse boeke beskik het wat deur die skrywer F. Lion Cachet aan u aangebied is. Hierdie klein geskenkie het uit die volgende, tans besonder waardevolle Africana, bestaan: Afrikaanse Gedigte, De Drankduwel. Afrikaanse Verhaal en De geldduwel, Afrikaanse verhaal. Hierdie boeke is in 1882 op Paarl gedruk.

Terwyl die oorlog in die Boererepublieke gewoed het, is dr. F.V. Engelenburg, redakteur van De Volksstem (Pretoria) en een van die toekomstige grondlëers van die Suid-Afrikaanse Akademie as lid van die Maatschappij benoem. In 1901 het een

[p. 196]

van Staatspresident S.J.P. Kruger se oudste biograwe, J.F. van Oordt, gevolg en kort na die einde van die oorlog het - soos dit wil voorkom - u bestuur sy aandag hoofsaaklik op die Kaapkolonie toegespits.

In 1904 het, met betrekking tot hierdie deel van Suid-Afrika, die volgende benoemings goedkeuring ontvang: J.H. Hofmeyr, dr. N.J. Hofmeyr, A. Moorrees, A. Murray en prof. dr. P.J.G. de Vos.

Maar ook die tydelik oorwonne Boererepublieke van weleer is nie deur u bestuur vergeet nie. Daarvan getuig die benoemings van voormanne soos ds. J.D. Kestell (1904) en oud-President M.T. Steyn (1907). Kultureel gesproke het hierdie Afrikaners onskatbare dienste aan hulle land- en lotgenote bewys waardeur die stryd vir erkenning en gelykstelling op taalkundige- en staatkundige gebied na verloop van tyd op 'n oorwinning vir die Afrikaner sou uitloop. Ander benoemings uit dieselfde tydperk is dié van genl. J.C. Smuts, een van die toekomstige Eerste Ministers van die Unie van Suid-Afrika (1904), F.S. Malan (1908) en J.H.H. de Waal (1908).

In 1910 het die Unie van Suid-Afrika tot stand gekom en in hierdie gedenkwaardige jaar is sowel die onvermoeide stryder vir die regte van die Afrikaner en sy taal, genl. J.B.M. Hertzog, as die toenmalige dr. T.H. le Roux as lede benoem. Terwyl genl. Hertzog in die toekoms sy land en volk, o.m. as Eerste Minister sou dien, het prof. dr. Le Roux tot die opkoms en bloei van die Afrikaanse taalwetenskap bygedra. Na 56 jaar is hy vandag nog een van u medelede en die nestor onder die Suid-Afrikaanse lede van die Maatschappij.

Uit die jare na 1910 noem ons die volgende lede in Suid-Afrika: Jan F.E. Celliers (1911), Frederik Rompel (1912), dr. J.D. du Toit (1914), dr. D.F. Malherbe (1921), dr. S.P.E. Boshoff (1922), dr. D.B. Bosman (1923), dr. C. Graham Botha (1924), prof. J.J. Smith (1925), dr. E.C. Pienaar (1926), dr. J.L.M. Franken (1931), dr. G. Dekker (1934) en prof. dr. S.P. Engelbrecht (1936). Elkeen van hierdie Afrikaners het, op sy eie wetenskaplike terrein, belangrike werk verrig.

[p. 197]

Onder hulle wat in die dertiger jare op versterking van die kulturele bande met Nederland aangedring het, kan u medelede prof. dr. C.M. van den Heever (1936) en prof. M.C. Botha (1949) genoem word. Vertoë wat deur hulle tot genl. Hertzog gerig is, het tot die totstandkoming van 'n uitruilstelsel tussen geleerdes van die twee lande gelei. Prof. van den Heever was die eerste wat van Afrikaanse kant kragtens dié reëling Nederland besoek het.

In die jare wat onmiddellik aan die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog vooraf gegaan het, het prof. dr. F.E.J. Malherbe (1936), dr. F.C.L. Bosman (1939) en Jochem van Bruggen (1939) nog as lede toegetree. Daarna is die verbindings tussen die twee lande verbreek.

Na die oorlog is die kulturele bedrywighede tussen die twee lande hervat. O.i. het u bestuur in 1947 'n belangrike besluit geneem deur die Suid-Afrikaanse Kommissie in die lewe te roep. In 1949 is Fred. Oudschans Dentz (1917) as administratiewe verteenwoordiger in Suid-Afrika benoem en terwyl hy bedrywig was om die veld in Suid-Afrika te oorsien, om die agterstand van jare in te haal en om die ledetal uit te brei, is op 31 Mei 1951 die kulturele verdrag tussen Nederland en Suid-Afrika onderteken. Byna twee jaar later het die bekragtiging van hierdie belangrike ooreenkoms deur die betrokke Regerings gevolg.

In 1954 het aan verteenwoordiger Oudschans Dentz die eer te beurt geval om as erelid van die Maatschappij benoem te word en skrywer kan met vrymoedigheid getuig dat sy voorganger tot sy heengaan in 1961 die Maatschappij se belange op voorbeeldige wyse behartig het.

Aan sy onvermoeide ywer is dit toe te skrywe dat die Maatschappij se ledetal in Suid-Afrika sterk toegeneem en 'n hoogtepunt bereik het wat voorheen nog nooit voorgekom het nie. Dit is dan ook vanpas om in hierdie beknopte oorsig hulde te betuig aan die harde werker en idealis Frederik Oudschans Dentz wat, ookal deur sy jarelange studie oor die lotgevalle van die Nederlandse stam, hom met hart en siel

[p. 198]

gewy het aan die verwesenliking van 'n ideaal wat hom so na aan die hart gelê het.

Dit is vir skrywer 'n voorreg om te mag voortbou op die hegte fondamente wat deur hom gelê is!

Dit sou te veel plekruimte in beslag neem om die name te noem van almal wat na 1945 en met betrekking tot Suid-Afrika, lede van die Maatschappij geword het. Vir besonderhede in dié verband verwys ons u na die periodieke ledelyste waaruit u o.m. kan aflei dat die gemiddelde ledetal oor die afgelope jare ongeveer vyftig was. Hierdie aantal kan, ook indien daar net soos in die verlede na gestrewe word om die tradisionele vereistes in sake toetreding ten strengste te handhaaf, deur verkiesing of benoeming uitgebrei word.

Aan die vooraand van die tweede eeufees van die Maatschappij is dit vir my 'n aangename voorreg om sowel die bestuur as die medelede van die Maatschappij in die verre noorde van ganser harte geluk te wens met hierdie heuglike gebeurtenis.

Mag die Maatschappij in die jare wat voorlê nie alleen van krag tot krag gaan nie, maar ook by voortduring doelbewus daarna bly strewe om die kulturele bande tussen u en die lede in die Republiek van Suid-Afrika steeds te versterk. Sowel u as ons en die verskillende lande waarvan ons staatsburgers is, sal daarby baat!

Pretoria, Febr. 1966

Jan Ploeger

Verteenwoordiger in die R.S.A.