Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1932

[p. 173]

Levensbericht van C.A.J. van Dishoeck
(22 April 1863-15 November 1931)

Toen destijds C.A.J. Van Dishoeck voor het lidmaatschap onzer Maatschappij werd voorgedragen, heeft men op de vermelding zijner kwaliteit van uitgever deze woorden doen volgen: bevorderaar der Noord- en Zuid-Nederlandsche letteren. Hiermede was niets te veel gezegd en het is aardig te weten, dat het woorden zijn van iemand die nooit met Van Dishoeck in relatie stond. Ongetwijfeld juist voor de Noord-Nederlandsche litteratuur, hadden zij zeker niet zwakker mogen klinken voor de Zuid-Nederlandsche. Want zooals de namen W. Versluys en Amsterdam verbonden zullen blijven aan den grooten tijd van ‘De Nieuwe Gids’ en het eerste werk der meeste ‘Tachtigers’, zoo zal men de namen Van Dishoeck en Bussum blijven noemen in verband met de ontwaking van Vlaanderen en Vlaanderens nieuwen litterairen bloei.

Inderdaad: van Vlaanderens litterairen bloei, want de ‘Van Nu en Straks’-periode, de tijd van de bewustwording der jonge Vlaamsche schrijvers, en van hunne eerste Schoonheid, was aan Van Dishoecks bemoeiingen voorafgegaan.

Alvorens ik hierop verder inga moge eerst vermeld worden, dat Cornelis Anthony Jacobus Van Dishoeck op 22 April 1863 te Zierikzee geboren werd en aldaar van 1875 tot 1880 de H.B.S. bezocht. Van 1880 tot 1888 was hij in verschillende boekhandels werkzaam, o.a. anderhalf jaar te Leipzig. In het jaar daarop volgende, op 1 Januari 1889, vestigde hij zich als Uitgever te Leiden. In 1898 bracht hij zijne zaak over naar Amsterdam en in 1903 naar Bussum, waar zij in Mei 1928 eene Naamlooze Vennootschap werd. Op 15 November 1931 is hij plotseling overleden.

Geboren uit een oud Zeeuwsch geslacht, is Van Dishoeck zich Zeeuw blijven voelen, en zijne woning te Bussum droeg den naam Zélandia. Als Zeeuw voelde hij zich stamverwant met Vlaanderen. Hij zelf heeft het gezegd; op een vraag: hoe

[p. 174]

kwaamt Gij er toe U als uitgever te wenden tot Vlaanderen, volgde dit antwoord: ‘uit liefde voor dat, vooral voor ons Zeeuwen, stamverwante land’.

Deze liefde zou verdiept en bevestigd worden door het rijke nieuwe letterkundige leven in Vlaanderen, en door de sympathie, de vriendschap, die weldra ontstond tusschen een aantal der belangrijkste litteraire kunstenaars en den Nederlandschen uitgever.

Zijne kennismaking met de personen is ongetwijfeld van grooten invloed geweest, want Van Dishoeck, die zeker een goed letterkundig onderscheidingsvermogen bezat, zag de werken ook wel zéér door de oogen zijner vriendschap. Zijne schrijvers werden zijn vrienden en het werk van zijne vrienden stond hooger dan het werk van andere schrijvers. Toen men hem daar eens gekscherend op wees, gaf hij in alle natuurlijkheid de vraag terug: is dat zoo onbegrijpelijk?

In het jaar 1898 was Van Dishoeck de uitgave van het tijdschrift ‘De Arbeid’ begonnen, ‘een maandschrift voor litteratuur en kunst’, dat eerst uitsluitend onder leiding stond van onzen landgenoot Ed. Verburgh (pseudoniem voor Ed. Thorn Prikker), doch dat kort daarna medegeredigeerd zou worden door den Vlaming Victor de Meyere. Met hem verschijnen in den derden en vierden jaargang van dat tijdschrift de namen Lode Baekelmans, Ary Delen, Adolf Herchenrath, Karel van den Oever, Herman Teirlinck, Reimond Styns, Richard de Cneudt en Fernand Toussaint. En in een andere periodiek die Van Dishoeck uitgaf, ‘Cosmos’ geheeten, verschenen in dien tijd de schoone ‘Laethemsche Brieven over de Lente aan Adolf Herckenrath’ van Karel van de Woestijne.

Een gebeurtenis, die groote gevolgen zal hebben, vindt in den zomer van 1902 plaats. Dan wendt Herman Teirlinck, de toen 23-jarige, zich tot Van Dishoeck, met aanvankelijk niet acceptabele plannen. Een persoonlijke ontmoeting volgt; er is dadelijk contact ontstaan. En op 22 September wordt tusschen Emmanuel de Bom, A. Hegenscheidt, Styn Streuvels, Herman Teirlinck, Prosper van Langendonck, Victor de Meyere en Karel van de Woestyne als Redacteuren, en C.A.J. Van Dishoeck als Uitgever, bij contract besloten tot de oprichting van ‘Vlaanderen, Maandschrift voor Vlaamsche Letterkunde’. De uitgever garandeert de uitgave voor minstens drie jaar. Na ‘Van Nu en Straks’ heeft de Vlaamsche litteratuur opnieuw een eigen huis, dat ditmaal in Holland staat en dat door de besten wordt bewoond.

Het belangrijke tijdschrift heeft vijf jaar bestaan. Toen was het pleit trouwens al voor de nieuwe Vlaamsche letteren gewonnen.

Met uitzondering van Streuvels, die bij Veen bleef uitgeven, had Van Dishoeck intusschen het groote werk gebracht en ging daarmee voort. Men denkt aan Vermeylen's ‘De Wandelende Jood’, en ‘Verzamelde Opstellen’, aan Van de Woestijne's ‘Verzen’, aan Teirlinck's ‘Wonderbare Wereld’ en ‘Mijnheer

[p. 175]

Serjanszoon’, aan Buysse, Vermeersch, Sabbe en tal van anderen.

Van Buysse heeft Van Dishoeck in totaal 19 boeken uitgegeven, terwijl hij er 13 van andere uitgevers overnam; van Sabbe gaf hij 10 boeken uit, van Teirlinck 6, van Van de Woestijne 8, van De Meyere 4.

Hoe ruim vatte hij zijn taak op. Hoe weinig lette hij op geld bij de verzorging van het uiterlijk der boeken. Hoe kloek en fraai zagen reeds de eerste Vlaamsche werken eruit tegenover de kleine uiterst bescheiden eerste drukken van Perks ‘Gedichten’ (in Friesland uitgekomen) en Streuvels ‘Lenteleven’.

Hierboven werd reeds iets gezegd over de vriendschap, die er tusschen Van Dishoeck en zijne schrijvers bestond. Zijn eerste groote vriend in Vlaanderen was Teirlinck, ‘Herman’; zeer na stond hem ook Van de Woestijne; Sabbe was hem een kameraad, en in den oorlog lang zijn gast; een groote sympathie verbond hem met Vermeylen, ‘op wien men altijd aan kan’.

Wat Holland betreft: na of tijdens zijne relatie met Ed. Thorn Prikker, en met den jeugdigen Carel Scharten, die in ‘De Arbeid’ schrijft, maakt Van Dishoeck kennis met Marie Marx-Koning (de latere Morie Metz-Koning), die het ‘letterkundig bijblad’ van ‘Cosmos’ redigeeren zal, en van wie hij 12 boeken zal gaan uitgeven. Doch weldra meldt Johan de Meester zich bij hem aan, die sinds ‘Een Huwelijk’ niets meer geschreven heeft buiten de krant. Hij wil met Van Dishoeck contracteeren over een meisjesboek, maar het wordt een reeks van uitgaven, twaalf deelen en een paar brochures, waaronder het onvergetelijke ‘Geertje’ en de prachtige kleine vertellingen. De Meester wordt met Van Dishoeck bevriend, De Meester brengt zijne letterkundige vrienden bij Van Dishoeck. Men ontmoet elkaar, men ontmoet elkaar zomers buiten; men is aan zee, men gaat gezamenlijk de zee in. Men juicht.

Doch ook zelfstandig komt men tot den uitgever te Bussum. Annie Salomons is een der eersten, met hare Verzen, later haar ‘Meisjes-studentje’. Van Dishoeck geeft werk uit van Van Hulzen, het opmerkelijke ‘Bikoerim’ van M.H. van Campen, ‘Uit het leven van een Hypochonder’ van J. Everts Jr, hij maakt kennis met Geerten Gossaert (Prof. C. Gerretson), wiens ‘Experimenten’ bij hem verschijnen zullen. Adriaan van Oordt brengt hem zijn ‘Warhold’; daarna koopt hij Van Oordt's ‘Irmenlo’ en ‘Floris V’ uit het fonds van Versluys aan. Na eenigen tijd komt ook Herman Heijermans tot hem.

Hij wordt gezocht. Men stelt er een eer in door hem te worden uitgegeven.

In een volgend tijdperk brengt hij o.a. werk van A. Roland Holst, M. Nijhoff, P.H. Ritter Jr, P.N. van Eyck, Aart van der Leeuw, J. Slauerhoff. Doch vooral: hij wordt een der uitgevers van P.C. Boutens; ‘Beatrys’ verschijnt bij hem, de ‘Vergeten liedjes’, de ‘Rubayat’ en de ‘Oud Perzische Kwatrynen’, de

[p. 176]

‘Liederen van Isoude’, ‘Lente-maan’, ‘De Sonnetten van Louise Labé’, ‘Alianora’. Ook de jongeren geeft hij een kans: het allereerste werk van A.M. de Jong en van Ralph Springer; Charles van Iersel, Piet van Veen. En hij geeft hen op dezelfde wijze uit, even royaal als de Meesters.

Hij brengt acht boeken van den communist Van Collem. Hij geeft uit piëteit het nagelaten werk uit van Herman Gorter.

Behalve voor zijne zaken en zijne vrienden, spande Van Dishoeck zich gaarne in voor de Gemeenschap. Hij was te Bussum bestuurslid van tal van vereenigingen, ook van de Openbare Leeszaal; hij was secretaris-penningmeester van de Gooische H.B.S., die hij mede oprichtte. In den oorlog was hij lid van het hoofdbestuur van het Nederlandsche Vluchtelingen-comité en voorzitter van de afdeeling Bussum, en dat werk had zeer zijn hart. Er waren duizend Belgische vluchtelingen in het kleine Bussum. En met Cyriel Buysse en Kamiel Huysmans was hij lid van de vereeniging ‘British Gifts for Belgian Soldiers’. In 1914 was hij lid-secretaris van het Internationale Comité der ‘Bugra’ (tentoonstelling voor het boek en de grafische kunsten), te Leipzig.

Frans Mijnssen.