Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1932

[p. 105]

Bijlage VIII Verslag der commissie voor schoone letteren

De Commissie voor Schoone Letteren vergaderde tweemaal, beide keeren onder voorzitterschap van den heer Alberdingk Thijm. Zij had dit jaar voor het eerst advies uit te brengen omtrent de toekenning van den ‘Mei-prijs’. Het bleek onuitvoerbaar de linkerhand niet te doen weten wat de rechter deed, met andere woorden: bij de gedachtenwisseling omtrent den C.W. van der Hoogt-prijs niet tevens te denken aan den Mei-prijs en omgekeerd. De moeilijkheden waarin de Commissie geraakte bij haar besprekingen van den Mei-prijs, werden door den stichter met één slag uit den weg geruimd, toen hij voorstelde den prijs dit keer te deelen.

Met algemeene stemmen heeft de Commissie per slot haar adviezen kunnen indienen, welke luiden als volgt:

Voordracht tot toekenning van den ‘C.W. van der Hoogt-prijs’.

De Commissie van Schoone Letteren, bijeengekomen te Haarlem in een vergadering van .. Maart 1932, adviseert het Bestuur van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde den ‘C.W. van der Hoogt-prijs’ voor dit jaar toe te kennen aan het werk ‘Komedianten trokken voorbij’ door Johan Fabricius.

Het is niet zoozeer van bijzondere schrijfkunst, als wel van romanschrijfkunst in het bijzonder, het boek dat wij u hiermede ter onderscheiding voorleggen. Het is een boek van figuren, gebeurtenissen, verwikkelingen, een boeiend milieu; dit alles knap en bekwaam beschreven; zonder dat in de taal zelve naar een opmerkelijkheid gestreefd is in de uitdrukking, naar een stijlbezorgdheid, welke in een roman zoo vaak ten gevolge heeft, dat de vorm op den inhoud als het ware vooruitloopt. De geheel in den tegenwoordigen tijd gehouden schrijfwijze van een geschiedenis, die zich omstreeks twee eeuwen geleden in Italië heet af te spelen, geeft, als éenige stijlmerkwaardigheid, reeds terstond blijk, dat het den schrijver vóor alles te doen was om levendigheid van voorstelling. Zonder levendigheid geen leven, schijnt hij zich tot axioma gesteld te hebben, en het is een verheugend feit, dat de breeder beroeringen, welke, door een vreemde verkeerdheid eigen aan de menschelijke natuur, vaak het minst de oppervlakte in beweging brengen, nochtans door een gelukkige

[p. 106]

samengesteldheid van onderwerp en verhaal aan den dag worden gebracht. Hiermede steekt dit boek in menig opzicht mijlen uit boven het reeds betrekkelijk omvangrijk oeuvre van dezen jeugdigen auteur. Een vergelijking met een ander zijner boeken, en onwillekeurig zal men hiertoe nemen ‘Venetiaansch Avontuur’, in hetzelfde jaar als het ter belooning voorgedragen ‘Komedianten trokken voorbij’ gepubliceerd, - een vergelijking doet wel zeer sterk de fatale zijde beseffen van een luchthartige vruchtbaarbaarheid, wanneer gemakkelijke penvoering met de kostbaarheden speelt, die slechts aan doorwerkten arbeid ten deel vallen. Iets van dit euvel der vlotheid, maar in geringer mate dan in het overig werk, is ook in ‘Komedianten trokken voorbij’ bespeurbaar, voornamelijk in de gesprekken en in de soms niet geheel met de voorgestelde persoonlijkheden strookende overpeinzingen. Wij brengen dit slechts naar voren, omdat dit als de keerzijde kan beschouwd worden van een vaardigheid, waar, zonder dat zij den aard van zijn talent behoeft te bepalen, een schrijver veel aan te danken kan hebben. Evenmin mag hieruit worden opgevat, als zou Fabricius in dit éene boek gelijk een zondagskind of een slaapwandelaar aan de gevaren ontsnapt zijn, die hem krachtens ingeboren aanleg bedreigen. Integendeel. Zulk een talent heeft vaardigheid van noode, desnoods met de keerzijde inbegrepen, omdat hier het vooropgezet oogmerk blijft, niet in woordkunst of stijlbijzonderheid, maar in uiterlijke verschijningen, handelingen en inwerkingen over en weer der opgeroepen figuren, een verhaal natuurlijkerwijs zich te doen ontplooien en dit den lezer als een aanschouwelijk weefsel voor te stellen. Dit vereischt overzichtelijkheid van samenstelling, scherp oog voor karakterbepalende situaties en momenten, doeltreffende keuze uit knooppunten en bijkomstigheden, tempo van een voorwaarts spoedende schrijftrant, kortom, al die eigenschappen waardoor romanschrijfkunst zich van andere takken van taalbeoefening kenmerkend onderscheidt. Er zijn in ons land proza-romans voldoende verschenen, om niet verheugd te zijn over de terugkomst van roman proza, sedert Couperus te zeer in onbruik.

Fabricius' boek ‘Komedianten trokken voorbij’ is, naar hij meedeelt, het eerste boek eener trilogie. Wat dit opmerkelijk eerste deel doet zien, is, om het kort samen te vatten en daarbij niet, naar wij hopen, in strijd te komen met hetgeen de volgende deelen zullen brengen, de jeugd van een groot actrice. Zij wordt, als zuigeling, door een reizend gezelschap tooneelspelers, in een provincie-stadje te vondeling gelegd bij den waard van een herberg. Zij groeit op tusschen volk van allerlei slag, komt als jong meisje in betrekking in een nonnen-klooster, naderhand half als gedienstige half als pupil bij den bisschop van het stadje, die haar echter, wanneer zich gevaren voordoen van gevoelstoegeeflijkheid zijnerzijds en bescherming zoekende aanhankelijkheid van haar kant, naar zijn best inzicht uithuwelijkt aan een zeer op-

[p. 107]

passenden volksjongen. Dit huwelijk brengt haar, juist door een betrekkelijk geluk, in een staat van uitzichtlooze levens-onverschilligheid, waar zich haar natuur niet bij kan aanpassen. Langzaamaan wordt het ontwakend hart dezer ‘vreemdelinge zonder verleden’ op een persoonlijke toekomst ingesteld. Eén oogenblik ontbrandt een sterker genegenheid tusschen haar en den bisschop, maar als zij bemerkt, dat hij zich meer gaat onttrekken naarmate zij meer verwachtingen in hem stelt, geeft zij ook dit houvast gewonnen en verlaat in den nacht, in de wagen van een bevriend vrachtrijder, onder het dekzeil verborgen, heimelijk het oude stadje. Met deze stille vlucht naar Rome eindigt dit boek, en wij voelen dat een ontembare zielskracht zich voor het eerst in een luisterend lichaam bevrijd heeft aangesloten bij haar eigenlijke bestemming.

De Commissie heeft éen-stemmig tot voordracht ter bekroning van dit boek besloten. Zij acht zich gelukkig een werk aan te wijzen, dat in dit eerste deel reeds voldoening brengt, en dat, door de toezegging der vervolgdeelen, haar in staat stelt een toekomst op de meest directe manier met het gezag eener onderscheiding aan te moedigen.

Voordracht voor wat betreft den ‘Mei-prijs’.

‘Rembrandt’ van Theun de Vries is in sommige opzichten een zeer verheugende verschijning in onze litteratuur. Het boek is allereerst een gelukkig teeken van ‘hervonden werkmanschap’ bij onze jongere schrijvers. Met groote liefde en onvermoeiden ijver heeft deze jonge schrijver een uitgebreid complex van leven aangezien en getracht het in al zijn facetten te beschrijven: Rembrandt, zijn moeiten en de langzame ondergang van zijn leven, waaruit de geest steeds glanzender omhoog stijgt; zijn vrouw Hendrikje Stoffels en haar eenvoudige liefde; zijn zoon Titus, die in het middelpunt van het verhaal staat, en diens noodlot groote droomen te hebben medegekregen en niet, als de vader, de kracht ze in het leven, of de kunst, te kunnen verwerkelijken. Daar omheen het kleurige en bewogen leven van onze 17^de eeuw, de pracht der Amsterdamsche grachten, door de Vries met bijna hartstochtelijke toewijding beschreven in alle wisselingen van licht en atmosfeer, in een staalharden winter, onder den ritselenden lenteregen, bij het rustige zomerzonlicht, de botheid der kleine menschen, die in alle tijden onveranderlijk is, de giftige jaloezie der schilders, en Rembrandt's langzame vervreemding van een tijd, die het instinct voor de groote waarden van het leven begint te verliezen, en waarin de vervlakking der achttiende eeuw zich reeds duidelijk aankondigt. Dat een jong schrijver in Holland dit rijk en prachtig onderwerp heeft durven aanvatten, dat hij het initiatief nam ons groot verleden op nieuwe wijze te herdroomen, en dit deed met deze toewijding, dit talent, deze intuïtie voor diepe zielsprocessen in kunstenaars-

[p. 108]

naturen en vrouwen, verheugt de commissie zeer. - Natuurlijk heeft dit ‘hervonden werkmanschap’ zijn schaduwzijden. De Vries is dikwijls te voorzichtig geweest, hij heeft zich niet durven toevertrouwen aan deze spontaneïteit der jeugd, waarop door andere jonge schrijvers in ons land weder veel te roekeloos en te uitsluitend vertrouwd wordt. Hij komt dikwijls niet los van zijn zware materie, zijn altijd fraai proza blijft soms proza, en wordt niet steeds tot bewogen taal, inplaats van directe actie te geven, behelpt hij zich te dikwijls met indirecte beschrijving, en, vooral bij de figuur van Rembrandt zelf, heeft men het gevoel dat hij niet altijd de laatste en meest eigen diepte zijner personen weet te raken. Daartegenover staat, dat hij zich al werkende van deze beletselen meer en meer bevrijdt, en in de schoone laatste bladzijden van zijn roman een lichte en machtige bewogenheid wist te bereiken.

Alles bijeengenomen beschouwt de commissie Theun de Vries' breede soliditeit als een rijke en vruchtbare basis voor een schrijversleven, bij de verdieping die het leven den schrijver vanzelf geeft. Waarom zij dit boek voorstelt voor de helft van den Mei-prijs.

In ‘Een Man van Aanzien’ van Siegfried van Praag waardeert onze commissie weder andere beloften. Namelijk de gelukkige tendenz om de familie-psychologie, die een bloeienden Hollandschen familie-roman heeft geschapen, maar die door een te lang verwijlen bij eenzelfde traditie onzen geestelijken horizon te veel beperkt en verengt - om deze familie-psychologie te verlaten en zich te concentreeren op diepere en gedeeltelijk onderbewuste zielsconflicten. Daarnaast een drang tot kortheid, psychische zakelijkheid, die ons kan verlossen van de neiging tot zwaarlijvigheid, die onzen Hollandschen roman ongetwijfeld bedreigt. In slechts enkele vellen druks weet de jonge schrijver hier een leven samen te vatten en de geheime ziekte die dit leven verteert: de slechts half-bewuste jaloezie op zijn schoonvader, den gewezen patroon van zijn arbeider-vader, die zijn meerdere in beschaving en levenskunst blijft, tegen welke meerderheid hij, ondanks een schitterende carrière, vruchteloos en verbitterd optornt. Ook de moderne wetenschap heeft bewezen dat dergelijke complexen sommige levens geheel beheerschen en verwringen, - des te verheugender dat onze jonge schrijvers er aandacht aan wijden.

Ook tegenover dit werk staat onze commissie niet zonder critiek. Het is hier en daar wat mager, ietwat dor, het mist soms de warme, glanzende aura van het werkelijke leven. Het conflict verstijft soms tot een bedenksel.

Om deze waardeering en critiek tezamen stelt onze commissie voor, dit werk van Siegfried van Praag den halven Mei-prijs toe te kennen.