Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1921

[p. 42]

Bijlage VII. Verslag en Voorstel van de Commissie voor Schoone Letteren.

De Commissie voor Schoone Letteren heeft, in het afgeloopen jaar, zich beziggehouden met verschillende plannen, om te komen tot een verrijking van de Bibliotheek der Maatschappij. Deze plannen, die nog in voorbereiding zijn, zullen in den loop van dit jaar gereed komen en vervolgens aan het Bestuur der Maatschappij worden voorgelegd.

Voorts heeft de Commissie voor Schoone Letteren in het afgeloopen vereenigingsjaar besloten, om aan de Jaarvergadering voor te stellen, den prijs van ƒ 1000 ditmaal ineens te verleenen, en wel aan Jac. van Looy, voor diens in 1917 verschenen boek ‘Jaapje’. Zij geeft tot dit voorstel de volgende toelichting.

De beteekenis van Jac. van Looy voor ons Nederlandsche geestesleven en speciaal voor de nieuwe Nederlandsche letteren, behoeft voor de leden der Maatschappij zeker niet uitvoerig uiteengezet te worden. Zijn invloed strekt zich op vele gebieden uit. Allereerst heeft hij medegewerkt aan de algemeene vernieuwing van ons geestesleven, en onze Nederlandsche litteraire taal, die rond 1880 plaatsgreep. Schilder en reeds daardoor sterk met de oogen levend, behoorde hij tot de groep der jongeren, die deze taal weder herschiepen tot het instrument, dat zuiverder dan daarvoor, de zintuigelijke indrukken in hun primaire onmiddelijkheid vermocht te registreeren. Al stonden hem ook anderen bij dit werk ter zijde: geen hunner wellicht heeft zulk een zuiverheid van uitbeeldend vermogen bereikt, zulk een vermogen, het woord als ware 't een materie te boetseeren. Hij is een diergenen, die den modernen Nederlandschen mensch dwong, zich van zijn fijner gewaarwordingsleven rekenschap te geven, en die hem leerde, van deze gewaarwordingen te spreken. Hij meer misschien dan de anderen, offerde aanvanklijk, bij dit werk der plastische vernieuwing, een ander essentieel element van de taal een weinig op: het proza zijner eerste werken mist rythme, mist inderdaad, door den schilderachtigen overvloed van noteeringen, de musikale golving, de rythmische continuïteit die het kenmerk is van een taal in zijn periode van rijpheid. Doch zulk eenzijdigheid is onvermijdelijk bij alle vernieuwing.

[p. 43]

Doch wij gelooven te mogen zeggen, dat de diepste verdienste van Jac. van Looy ligt in de wijze, waarop hij dit wonderbaarverfijnde instrument zijner taal aanwendde. Met alle anderen mede richtte hij zijn nieuwe levensgretigheid naar de schoone buitenwereld, maar zijn diepste kunstenaarsdrang ging tot de menschen, tot de zielen der menschen. Als taalvernieuwer was hij een der velen, als beschrijver van menschen is hij niet minder geworden, dan de vader van alle moderne Hollandsche realisme.

Hij was zeker de eerste, die in het kleinst-burgerlijke leven van het verslapte Holland weer schatten van menschelijkheid wist te ontdekken, onverstaan-gebleven menschlijkheid. Wel was Multatuli hem op dit gebied voorafgegaan. Maar Multatuli werd, tegenover dit klein-burgerlijke leven, beheerscht door de vernietigingsdrang zijner ironie. In Van Looy echter was de liefde, een diepe eenvoudige levensliefde, sterker dan de ironie. U denkt allen waarschijnlijk met ons, aan enkele verhalen in ‘Feesten’, den verjaardag van den stervenden werkman b.v. Een schildering van de omgeving, een verantwoording van kleur en atmosfeer, zoo minutieus en liefderijk uitvoerig, als slechts vóór hem de 17^de eeuwsche schilders gaven, maar méér dan dit alles is het zielsgebeuren, dat in deze omgeving plaatsgrijpt. Het stille samenzitten dier eenvoudigen, in een zachte, hunzelf niet bewuste verbondenheid; de primitieve speeldoos die met zulk een vrome toewijding wordt bespeeld, en dan plotseling, vanuit de bedstede, de pijnlijke, stervende man die de psalm aanheft, als een dankoffer voor een moeilijk leven, als een volheid van liefde die zich niet te uiten weet, en die dan uitbreekt in een schor-gezongen psalm, - waarlijk, men heeft slechts te denken aan de meer uiterlijke wijze, waarop de voorgaande geslachten van kunstenaars deze eenvoudigen beschreven, om te begrijpenn dat op zulk een moment de Hollandsche ziel iets van haar diepten hervond, iets van haar elementaire vroomheid die voor alles een diepe levensdankbaarheid is. Zoo zag soms ook, in de schilderkunst, Rembrandt zijn goede, eenvoudige burgers te samen zitten in hun kleine schemerende kamers, en hij zag hen doorschenen van den glans hunner innerlijke schoonheid, en hij schilderde hen zoo.

Reeds zou men kunnen meenen, dat Van Looy zijn voornaamste levenswerk gegeven had, toen ons de verrassing zijner latere jaren gewerd: hij gaf ‘Jaapje’, boek der eerste kinderjaren, boek van teedere jeugdherinnering. Laten wij hier volstaan met te zeggen, dat alles wat de kunstenaar Van Looy in den loop der jaren gewonnen heeft, aan wijsheid, aan afbeeldingsvermogen en aan diepe levensdankbaarheid, in dit boek wederkeert en tesamengevat is, maar verzuiverd nog en verzield. Nog steeds dezelfde ontvankelijkheid voor de schoone buitenwereld, - dezelfde volzin waarin alle nuancen der verschijning worden vastgehouden door het woord, maar versoberd ditmaal, ontdaan van alle af-

[p. 44]

zonderlijke schildergretigheid, en door een zachte cadans bewogen. Datzelfde liefdevolle zoeken naar wat in de menschen natuurlijk en eenvoudig is, - maar ditmaal zijn het voornamelijk kinderen die zich door het verhaal bewegen, en temidden van hen het kind, dat Van Looy zelf geweest is, gezien met de schroom en de stille ontroering den herinnering. Dit boek heeft een natuurlijkheid, die de gedachte aan geschreven-zijn bijna verbant; het is gegroeid als een bloem, het is of het zichzelf organisch leeft. Het is de zachte levensdroom van het kind zelf, maar de grijsaard heeft hem voor het kind neergeschreven. De zielseenvoud van Van Looy, waaraan Holland zooveel schoonheid dankt, heeft zich in dit boek tot een sublieme kinderlijkheid veredeld. Men zegt dat de droom der kinderjaren, en de wijze rust der latere levensjaren, een heimelijke verwantschap hebben van atmosfeer. Zoo dit zoo is, dan zou Jaapje's levensverhaal als bewijs voor deze stelling kunnen gelden.

Het kan een wet genoemd worden, dat de kunstenaar in zijn ouderdom, zijn beste werken schept. Dan toch heeft hij het meest geleefd, het meest gezien, en is van alle persoonlijke verlangen en begeeren het verst verwijderd. Doch zoo dit een wet is, dan vervult deze wet zich slechts, dank zij een harmonisch leven. In vroeger, sterker tijden zag men het dikwijls gebeuren. In dezen verwarden tijd is het een zeldzaamheid geworden. Slechts weinige kunstenaars bereiken zulk een vruchtbaren en wijzen ouderdom. Bij Van Looy echter kon deze wet in vervulling gaan. Het werk van zijn ouderdom voelen wij allen als zijn meesterwerk. Om dit zeldzaam feit te eeren, om het schoone leven te eeren dat geleefd moest worden, alsvorens dit mogelijk kon worden, om bovenal een werk te eeren, dat een glorie voor het Hollandsche realisme is, stellen wij U voor, de eerste bekroning die van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde uitgaat, toe te kennen aan ‘Jaapje’ van Jac. van Looy.