Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1866

[p. 113]

V. De onuitgegevene briefwisseling van Joannes Wtenbogaert. Door H.C. Rogge.

Op de boekerij der Remonstrantsch-Gereformeerde kerk te Rotterdam wordt eene zeer belangrijke collectie handschriften bewaard. Ze is minder bekend dan de collectie waarvan P. Scheltema in 1849 in den Catalogus van de handsch. en boeken behoorende tot de Bibl. der rem.-geref. kerk te Amsterdam een overzicht gaf; ofschoon de inhoud veel rijker is dan dit overzicht zou doen vermoeden. De Rotterdamsche collectie is, voor een gedeelte althans, twee eeuwen oud. De schriftelijke nalatenschap van de eerste grondleggers der Broederschap, met name van Joannes Wtenbogaert, en van de oudste predikanten der gemeente te Rotterdam, Nic. Grevinckhoven en P. Cupus, kwam al spoedig in het bezit van genoemde kerk. Het schijnt dat anderen die eerste verzameling hebben vermeerderd, door de schenking van brieven en stukken, die op de vroegste geschiedenis van de Remonstrantsche Broederschap of hare groote mannen betrekking hadden. Een en ander van de

[p. 114]

zoo uitgebreide collectie, die eens het eigendom was van Phil. van Limborch, ging bij zijn dood aan Rotterdam over, ofschoon het grootste gedeelte te Amsterdam bleef. Het is genoeg bekend welk een schat van handschriften G. Brandt gebruikt heeft voor zijne Geschiedenis van de Reformatie. Na zijn dood zijn ze verspreid geraakt. Wagenaar heeft er vele van gehad. Doch de meesten verhuisden met zijne dochter Cornelia, de vrouw van Frans de Haes, naar Enschedé. Toen, enkele jaren geleden, de Doopsgezinde kerk aldaar hare boeken en handschriften verkocht, vond ik ze daar terug. Ze gingen aan de kerk van Rotterdam over, weinige maanden vóórdat de brand ook de Doopsgezinde kerk van Enschedé vernielde.

Was de Rotterdamsche collectie, - die door Adr. Stolker meermalen ter sprake werd gebracht, en door hem ook het eerst een weinig schijnt geordend te zijn - dus in het begin dezer eeuw reeds vrij aanzienlijk, ze werd in den laatsten tijd nog telkens vermeerderd door kleinere en grootere aankoopen. Uit de verzamelingen van van Voorst en Tydeman, alsmede uit die, welke in Dec. 1862 door M. Nijhoff te 's Hage onder den hamer werd gebracht, ging bijna alles wat geacht kon worden voor de geschiedenis der Remonstrantsche Broederschap van eenig belang te zijn, aan de kerk van Rotterdam over, terwijl de Amsterdamsche kerk verrijkt werd met datgene, wat meer in 't bijzonder de kweekschool der Broederschap betrof. Over den rijkdom en de belangrijkheid der collectie zal men kunnen oordeelen wanneer alles behoorlijk geordend, en misschien eene catalogus in het licht gegeven zal zijn.

In die collectie zijn zeer vele onuitgegevene brieven van Wtenbogaert. Hoevele durf ik thans nog niet bepalen, daar sommige portefeuilles nog doorsnuffeld moeten worden. Bovendien is de kerk niet minder rijk aan brieven, die

[p. 115]

door verschillenden aan hem gericht werden. Het behoeft nauwelijks gezegd te worden, dat eene correspondentie als die van Wtenbogaert van groot gewicht is, niet alleen voor de kennis van den persoon, die zulk een belangrijke rol heeft gespeeld in de groote gebeurtenissen van zijn tijd, - hij stierf in 1644 in den ouderdom van 88 jaren - maar ook tot toelichting en juiste beoordeeling dier gebeurtenissen zelven. Het is te verwachten dat deze correspondentie nog meer licht zal verspreiden over het karakter en de houding van Frederik Hendrik tegenover de kerkelijke partijen, over het leven van Huig de Groot, om van anderen te zwijgen; terwijl de stof tot het schrijven van eene geschiedenis der Remonstrantsche beweging vóór het jaar 1630 meerendeels uit deze brieven te putten is.

Wij bezitten van Wtenbogaert ongeveer 100 uitgegevene brieven. Behalve de brieven die in Brandts Histor. der reformatie, in de Kerkel. geschiedenissen van Wtenbogaert en Trigland, in den Kronyk van het Historisch genootschap te Utrecht, en elders verspreid zijn, worden ze gevonden in de bekende collectie van Limborch en Brandt: Praest. ac erudit. virorum epistolae theol. et eccl., ed. 1704, en Brieven van vermaarde en gel. mannen, alsmede in eene minder bekende verzameling van J. Molinaeus, uitgegeven onder den titel: Troost der geloovigen enz., begrepen in verscheide brieven van gel. mannen. Te berekenen naar de brieven die ik reeds afschreef, durf ik zonder overdrijving verzekeren dat er minstens nog tweemaal zoo veel brieven in handschrift bestaan. Te Amsterdam vond ik er 12 en waarschijnlijk zijn er wel meer. Op de Leidsche Bibliotheek trof ik er 16 aan, doch het zou mij niet verwonderen indien mij nog enkele in handen kwamen, die op den Catalogus van Prof. Geel niet vermeld zijn. Het getal

[p. 116]

der uit de Rotterdamsche collectie afgeschreven brieven bedraagt op dit oogenblik 90.

Het is hier de plaats niet om uit de briefwisseling van Wtenbogaert een en ander mede te deelen. Al ware mij zulk eene uitvoerigheid vergund, ik zou 't overbodig achten, omdat de geheele correspondentie later het licht zal zien. Mijn doel is alleen er de aandacht op te vestigen, tevens in de hoop dat zij, die wellicht in het bezit zijn van brieven en bescheiden, die mij zouden kunnen dienen, de goedheid zullen hebben mij hunne medewerking niet te onthouden. Daarom voeg ik hier nog het volgende aan toe.

De 118 afgeschreven brieven zijn van de jaren 1591, '93 en '95, 1611-'15, 1617-'28, 1631-'33, 1635, 1638-'41, 1644. Van enkele en daaronder merkwaardige jaren, heb ik geen enkel document gevonden. Het is te bejammeren dat alle brieven tusschen 1595 en 1611 spoorloos schijnen verdwenen te zijn, en het verdient opmerking dat, terwijl wij ongeveer een 40 uitgegevene brieven van Arminius aan Wtenbogaert bezitten, er niet alleen geene brieven van Wtenbogaert aan Arminius ooit het licht zagen, maar er, voor zoo verre mij althans bekend is, geen enkele in handschrift bestaat. Toch is met zekerheid aan te wijzen dat de papieren, die Arminius naliet, niet verloren zijn geraakt. Omgekeerd zocht ik tot dusverre vruchteloos naar brieven van Nic. van Sorgen aan Wtenbogaert, ofschoon er zeer vele van den laatsten aan den eersten, tusschen 1618 en 1627 geschreven, bewaard zijn gebleven. Het lijdt geen twijfel of Wtenbogaert heeft uit voorzichtigheid vele brieven vernietigd, die, wanneer ze in verkeerde handen kwamen, zijne vrienden in groote ongelegenheid konden brengen. Wij bezitten enkele brieven van hem zelven, waarin hij uitdrukkelijk verzoekt zijn schrijven na de lezing te verbranden. Toch is het boven bedenking

[p. 117]

verheven, dat vele brieven aan hem, onder anderen van van Sorgen, bij zijn overlijden nog onder zijne papieren waren.

De brieven zijn gericht aan Frederik Hendrik, H. de Groot, R. Hogerbeets, Chr. en C. Huygens, Nic. van Sorgen, Fr. van Limborch, Rem. Bisschop, Aug. Wtenbogaert, G. Coddaeus, Abr. van der Myle, C. Vorstius, S. Episcopius, J. Speenhoven, P. Cupus, Adr. van den Borre, N. Grevinchoven, C. van Baerle, Sam. Naeranus, J. Welsing, enz. Bovendien schreef ik nog brieven af aan de predikanten te Grave, aan de regering en aan den kerkeraad te 's Hage, aan de gebannen predikanten te Waalwijk, aan de gedeputeerden op de Dordsche Synode, aan de Staten van Utrecht, aan zekere jufvr. Comans en een paar onbekende. Deze opgave, vooral wanneer men haar vergelijkt met de namen dergenen, van wien brieven aan Wtenbogaert over zijn, zal aanstonds doen zien, dat er uit den keten van Wtenbogaerts uitgebreide correspondentie vele schakels worden gemist.

Van de brieven aan Wtenbogaert schreef ik nog slechts een 50 tal af. Ze loopen over de jaren 1593, '95, 1600, 1605, 1607, 1609-'11, 1613, 1617, 1619, 1622, 1626, 1628, 1630-'33, 1636-'43, en werden geschreven door Th. Beza, Cyrillus van Constantinopel, Cl. Maerten, H. Herberts, S. Lubbertus, Louise de Coligny, Fr. D'aersen, G. van Ledenbergh, D. Baudius, Th. Graswinckel, L. Reael, H. en W. de Groot, D. Tilenus, E. de Courcelles, J. Arminius, S. Episcopius, C. van Baerle, J. Corvinus, Adr. van den Borre, Ed. Poppius, P. Cupus, H. Hollingerus, C. Rijckewaert, enz. Onder deze brieven, even als onder die van Wtenbogaert, zijn er enkele, die gedeeltelijk reeds waren uitgegeven in de Praest. ac erud. vir. epist. en in de Br. van verm. en gel. mannen. Mij is echter gebleken, dat Limborch en Brandt bij de uitgave belangrijke fragmenten hadden weg-

[p. 118]

gelaten, hetzij omdat zij aan die regels volstrekt geen waarde hebben gehecht, hetzij om andere minder onschuldige redenen, gelijk later blijken zal. Dit was onder andere het geval met een zeer merkwaardig stuk uit een brief van Baudius.

Eindelijk mag ik niet onvermeld laten, dat mij nog andere stukken in handen zijn gekomen, die of in hun geheel onder zijne gedenkschriften verdienen opgenomen te worden, of als onschatbare bronnen te raadplegen zijn, zoowel voor zijne eigene geschiedenis, als voor die van het tijdperk waarin hij leefde. Ik noem hier in de eerste plaats zijne dagboeken. Wtenbogaert was gewoon in een Almanak, met wit papier doorschoten, dagelijks, tot zelfs in de kleinste bijzonderheden, alles op te teekenen. Brandt heeft een zeer kort uittreksel gemaakt uit de dagboeken van 1623 tot 1640, waarvan ik een afschrift bezit. Doch waar zijn de originele dagboeken? Ik ken er maar één, en van dat van 1623 is mij eens een los blad in handen gekomen, dat voldoende is om het gemis van het geheel te meer te doen betreuren. Wat de andere stukken betreft zal het voldoende zijn hier te wijzen op zijne Theses in 1584 onder Beza verdedigd; op een open brief van 1633 aan de regering van Deventer, die echter niet werd uitgegeven; op de instructie door hem gesteld voor Niellius en Lomannus, toen zij naar Holstein vertrokken, om de vestiging der Remonstranten aldaar voor te bereiden, enz.

Ik vertrouw door deze korte mededeeling de belangstelling gewekt te hebben voor een onderwerp, dat zeker eene naauwkeurige behandeling verdient.

Leiden, 1 Juni 1866.