Logo DBNL
Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1865 (1865)

Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1865

(1865)– [tijdschrift] Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde [1801-1900]–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende

Mededeelingen gedaan in de vergaderingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, 1864-1865.

I. Bijdrage tot de Kritiek van Ferguut
door Dr. W. Bisschop.

In het jaar 1838 heeft Prof. Visscher den roman van Ferguut uitgegeven. Over de wijze, waarop hij dit gedaan heeft, is hier en daar reeds zoo veel gezegd, dat ik er niets bij zal voegen, dan alleen, dat Prof. VISSCHER in nauwkeurigheid van bewerking en zuiverheid van tekst het voorbeeld, hem door Huydecoper en Clignett gegeven, niet heeft nagevolgd. Allen, die na 1838 over den Ferguut hebben gesproken of er plaatsen uit hebben aangehaald, hebben er op gewezen en met voorbeelden aangetoond, dat de uitgave heel wat beter zou geweest zijn, als het Handschrift juister gelezen en zorgvuldiger afgedrukt was. Dat H.S., het eenige dat van den Ferguut bestaat, is het eigendom van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde1. Toen ik dus rondzag, hoe ik

voldoen zou aan de wet onzer Maatschappij, die aan haren bibliothecaris de verplichting oplegt, om jaarlijks althans over één H.S. verslag uit te brengen, bepaalde zich mijne keus al spoedig tot het H.S. van den Ferguut, in de hoop, dat eene collatie aan de beoefenaars onzer middelnederlandsche letterkunde aangenaam zal zijn.

Het H.S. heeft vroeger aan Huydecoper en na zijn dood aan Z.H. Alewijn toebehoord; het is geschreven op perkament, met eene zeer duidelijke hand en moet, meen ik, tot de tweede helft der veertiende eeuw gebracht worden. Het bestaat uit 32 bladen in klein folio, elk van twee kolommen, die elk gemiddeld 44 regels bevatten. De eerste letter is met eene miniatuur versierd, terwijl de beginletters der kolommen met fijne lijntjes zijn opgesierd, even als die der coupletten, de laatsten zijn beurtelings rood en blaauw. Er komen enkele verkortingen in voor: eñ voor ende, d' voor der, enz. Verder worden de eigennamen zeer dikwijls alleen door de beginletter aangeduid; 't zelfde gebeurt ook met het woord ridder, met joncfrou en een paar anderen. Men moet dit wel in 't oog houden, om niet aan den afschrijver de schuld te geven der fouten, in de casus obliqui der eigennamen gemaakt.

Wat mijne collatie betreft, ik vermeld alles, behoudens de volgende uitzonderingen. In de eerste plaats teeken ik het verschil in spelling niet aan. Wilde ik dit overal aangeven, het zou niet eene collatie, maar een nieuwe druk worden; want er is bijna geen vers, waarin geen afwijking van den gedrukten tekst voorkomt. Zoo heeft de uitgever de n achter de bijwoorden op like bijgevoegd.

Evenzoo geef ik niet op, als in het H.S. woorden aaneen geschreven worden, die in de uitgaaf gescheiden zijn, zoo als ook davonturen voor de avonturen, ant voor an 't, wordens voor worden's enz.; 't spreekt van zelf dat ik het wel doe, waar de zin het vordert. Als ik b.v. in vs. 4702 lees:

 
Godt sat hebbe die u twint ontsiet,

en ik daar zie, dat de s van den genitivus willekeurig van zijn accusativus is afgehaald en bij een ander woord gevoegd, dan schrijf ik met het H.S.

 
Godsat hebbe die u twint ontsiet.

even zoo vs. 2304. Godsat d.i. Gods haat hebben, is eene bekende middeleeuwsche verwensching, die bij onze oude schrijvers veel voorkomt. Zie b.v. Huydecoper op Stoke V. 26. Eenigszins anders drukt zich de schrijver der Kinderen van Limborch uit, III. 955:

 
Her grave dat u God moet haten.

Eindelijk vermeld ik niet, als in het H.S. woorden gescheiden zijn, die in den tekst aaneen geschreven worden, b.v. mijn here voor mynhere, mallyc andren voor mallycandren enz. Ook hier maak ik eene uitzondering voor die plaatsen, waar eerst door scheiding de ware lezing voor den dag komt; b.v. vs. 2354 v.:

 
Alsen Ferguut ter neder sach,
 
sprac hi: ridder, so helpe mi God,
 
ghi beroemet u alse een sod;
 
ghi seit eer, het soude mi rouwen,
 
dat ic den naen hadde te blouwen,
 
haddi u wapine genomen.
 
Mi dinke het es uwers comen
 
dant hier te voren was.

De voorlaatste regel levert geen goeden zin op, of lie-

ver, hij is onverklaarbaar. Toch ligt het geneesmiddel voor de hand. Men schrijve:

 
Mi dinke het es u wers comen.

Wors, nog over in het engelsche worse, is de vergrootende trap en beteekent erger, slechter. Wil men voorbeelden, men vindt ze in grooten getale bij Jonckbloet van den Vos Reinaerde, in voce.

Zonder uitzondering teeken ik aan, als in het H.S. woorden zijn bijgevoegd, die in de uitgaaf ontbreken of omgekeerd; verder elk verschil in buigingsuitgangen en conjugatie-vormen; verschil van geslacht; andere volgorde der woorden enz. Ook in dit opzicht levert onze collatie belangrijke verbeteringen op. Ik wil dit met eenige voorbeelden staven. Natuurlijk laat ik hier de plaatsen weg, die de Vries in zijne Taalzuivering reeds vermeld heeft. Toch blijven er nog genoeg over.

 

Vs. 698 v. belooft Ferguut aan koning Aertuer, dat hij den gevaarlijken tocht, om ‘den wimpele ende dien horen’ te gaan halen, zal ondernemen. Aertuer ontraadt het hem, omdat de ridder, die ze bewaart, zoo sterk en behendig is. Ferguut wil zich echter van zijn plan niet laten afbrengen:

 
Here, sprac die enape, wete God
 
u riddere hout met mi sijn spot,
 
soe hulpe mi God uut alre noet,
 
ic salre varen ende bliven doet.

Dit laatste zal Ferguut zich niet zoo stellig hebben voorgenomen. De goede lezing is:

 
ic salre varen in blive doet,

d.i. ik zal er heengaan, tenzij ik dood blijve, met andere woorden: ten zij ik door omstandigheden, van mijnen wil onafhankelijk, verhinderd worde.

Met dat in (samentrekking voor ic en) heeft de uitgever op meer plaatsen geen raad geweten. Zoo leest hij vs. 1915 v.

 
riddere, gi moget mi slaen te waren,
 
hebt mijns genade in darren varen
 
want in hebber vrient no maghe.

Lees in het tweede vers in darre varen.

 

Vs. 2219 v. wordt de ontmoeting beschreven tusschen Ferguut en een dwerg; de laatste wordt door den eerste gedood: diens meester komt te voorschijn en vaart hevig tegen Ferguut uit.

 
Ferguut antworde heme al te hant:
 
her ridder, hi es gerechte int lant,
 
oftic u iet hebbe mesdaen,
 
beclages u dats wel gedaen.

Wie toch wel die hi zou zijn? Lees: hier es gerechte int lant.

 

Een duizendtal verzen verder strijdt Ferguut met Pantasale. Deze sterke gedrochtelijke reuzin

 
hilt een seisene stive
 
voer haer liggende op haer knien.
 
Alsoe Ferguut heeft versien
 
rechte si hare op ende wert gram.
 
Met beiden handen dat si nam
 
verborgenlike dat seisenkijn.

Dat het Pantasale mogelijk is geweest dit verborgenlike te doen, kunnen wij op gezag van Prof. Visscher niet aannemen. Wel gelooven wij, dat zij het verbolgenlike d.i. verwoed, heeft gedaan. Dit is ook de ontwijfelbaar goede lezing. Bij eenen anderen uitgever zouden wij aan een

drukfout denken, hier gaat het met den besten wil niet. Evenmin vs. 3750 v.

 
Ferguut versach den wrene,
 
met twee ketenen vaste gebonden;
 
van sinen selvere in corten stonde,
 
so tart hi ten orsewaert.
 
Tierst dattem versach dat paert,
 
het rechte heme over die voete,
 
ende sloech sine tande so onsoete
 
na den ridder, hadten geraect,
 
het haddem luttekijn gemaect.

Wij hebben deze plaats letterlijk afgeschreven. Er zijn drie grove fouten in.

Ten eerste is de interpunctie geheel verkeerd; de comma-punt moet achter gebonden geschrapt en achter selvere gezet worden.

Ten tweede weten wij niet, wat ketenen van sinen selvere zijn, wel kunnen we ons ketenen van finen selvere voorstellen.

Ten derde is de laatste regel onzin. Lees het haddem lictekijn gemaect.

 

Wij mogen echter niet alles aanhalen. Ten slotte nog ééne plaats. Vs. 5440 v. lezen wij:

 
Mijn her Gawein es gevaren
 
tote Genoeveren der coninginnen;
 
hi sprac: vrouwe! Godt moet verwinnen,
 
dese ioeste dadic al te gherne.

Wat Gawein met dat axioma in den voorlaatsten regel gewild heeft is moeilijk te zeggen. Die uitdrukking is hier niet op hare plaats. Gelukkig helpt het H.S. ons te recht. Daar staat zeer duidelijk:

God moet u minnen.

Dit is de ware lezing. 't Is eene der vele heiltoewenschingen, die bij het ontmoeten of afscheidnemen, uitgesproken werden. Zij komen onder verschillende vormen op bijna elke bladzijde der middelnederlandsche gedichten voor; dan eens luidt de formule:

 
God onse here
 
Verde jou van lachtre ende van sere;

dan weder:

 
God die rike
 
Gheve jou bliscap ende grote ere;

ook dikwijls b.v. Walewein vs. 1784 en 3018.

 
God moete jou minnen.

Bijzonder heb ik mij ook beijverd, om alle plaatsen aan te teekenen, op welke in het H.S., het zij geheele regels, het zij woorden door eene andere hand zijn bijgevoegd. Ook dit is dikwijls voor de critiek van veel belang. Menigmaal toch heeft een later afschrijver of lezer een woord, dat onduidelijk geschreven was, aangedikt of een woord, dat in zijn oog fout was, bijgevoegd. Men weet, dat Prof. Jonckbloet in zijne Geschiedenis der Dichtkunst, D. II. 173, dit reeds opgemerkt heeft, wat in vs. 67 het woord fine betreft. Om dezelfde reden, namelijk om het onzuivere rijm in een zuiver (volgens de voorstelling van den verbeteraar) te veranderen, is vs. 372 het woordje an bijgevoegd; evenzoo vs. 1651. In vs. 5303 v.

 
laat ons festeren
 
den ridder, dien Keijen dede canceleren,

is de n van dien door eene latere hand geschreven. Het spreekt van zelf, dat er die moet gelezen worden.

Ten slotte zij het mij vergund hier eenige plaatsen te behandelen, die naar mijne bescheiden meening door eene kleine verandering kunnen verbeterd worden.

 

In vs. 557 v. leest men:

 
Die knape en conste hem niet wachten bat,
 
si quamen toe ende stakenen na dat
 
op den rugge met haren speren.

De woorden, die in het H.S. later bijgevoegd zijn, staan cursief. Lees:

 
Die knape en conste hem niet wachten;
 
si quamen toe ende staken bachten.

Vs. 1150 staat:

 
van fierheden scheen hi liebaert.

Lees: scheen hi i liebaert. Het artikel is in dergelijke uitdrukkingen onmisbaar.

 

In vs. 1893 v. beraadslaagt Ferguut, of hij een' ridder, dien hij overwonnen heeft en die hem om genade bidt, dooden of in het leven zal laten.

Ten laatste zegt hij:

 
Hets beter dat hi noch leve,
 
ende hem in vangenessen geve
 
den coninc, ende hi heme gheve den horen,
 
die hem dicke gedaen heft toren,
 
ende segge, dat icken daer sende;
 
sloegicken doet, ic dade sende.

Sende voor zonde is ongehoord; scende voor scande komt dikwijls voor, zie b.v. Maerlants Rijmbijbel vs. 27296. Men leze dus:

 
sloegicken doet, ic dade scende.

Vs. 2466 v.

 
Hi reet den dach dore toter noene
 
int foreest dwers ende lanes,
 
dat hi en ontbeet, aet no drancs.

Ware het de gewoonte des uitgevers, om op kleinigheden te letten, dan zou hij zich zelven gevraagd hebben, wat in het woord drancs de s beduidt. Klaarblijkelijk toch heeft hij ontbeel, aet en drancs als imperfecta opgevat. Wellicht zelfs heeft hij aan ontbiten de beteekenis van zuipen gehecht, in den zin waarin onze schrijvers nog der zeventiende eeuw dit woord gebruiken, als het nuttigen van iets, dat tusschen eten en drinken in staat. Bij de middelnederlandsche auteurs beteekent ontbiten ‘nuttigen, gebruiken,’ zie de woordenlijst op den Lekenspiegel. Schrap daarom de comma uit en lees:

 
dat hi en ontbeet aets no drancs.

d.i. dat hij spijs noch drank nuttigde.

 

Vs. 2781 v. wordt van de liefde gezegd:

 
Over al es hare gewelt,
 
si loept sere dan dien telt,
 
hare en mach nieman ontriden,
 
wien si wille, doet si gliden.

Prof. Jonckbloet heeft in zijn werkje over den Middelnederlandschen Epischen Versbouw opgemerkt, dat, ten gevolge waarschijnlijk van het dicteeren, de positivus sere dikwijls de plaats van den comparativus seerre heeft ingenomen. Hij leest dientengevolge vs. 1756:

 
hi quam seerre dan vliecht die wint.

Op dezelfde wijze moet ook deze plaats verbeterd worden. Meermalen komt deze fout voor, b.v. vs.

2341, 2782 en 3807. Op de laatst aangehaalde plaats stelt Bormans (Leven van St. Christine bl. 494) voor ‘dat ors liep scierre dan een hase.’ Ik geloof echter dat seerre eenvoudiger en beter geneesmiddel is.

Collatie van het h.s. met de uitgaaf van Visscher.
(Het cursief gedrukte is van eene andere hand).

71 maer n.e. worpsi
18 worptafle
28 conste
30 menegen
31 sach
33 tween
43 honden
44 stonden
51 o. ter v.
55 ghereet snellijc
56 hastelijc
64 dier daer
67 fine
70 sabelijn
84 ten m.
87 ere rivieren
88 (en) verlaisieren
89 honde
96 honde
99 na
105 na
11 honden
12 allen ontsloep
13 honde
23 sine, goude
24 soude
27 na
33 honde
35 i.e.b. hem gine daer dorsten
36 hitten, borsten
137 (een) ter v.
42 waenden
44 vliet
49 erre dan
55 bi karitaten
56 sal laten
57 haren
59 consten
74 dede
81 v. ere h. straten
82 utermaten
87 tande
88 hads sinen eesch
91 handen
92 tanden
96 ontede
202 bracke, greepen
18 noepede
23 sagen
25 m. sire s.
36 pawelioene
39 (dat) daer
40 gevoech
52 grake
62 pauwelione
66 nemmer
69 een
76 comen
92 gewan
300 husen
3 enen

307 bi den
11 sere waer den t.
21 achter
25 m. ere
30 quam
45 tafelronden
49 trouwen
50 scouwen
52 menegen
53 v: den r.
65 perde
68 pisselinge
72 an
77 nemmer
82 hebstu
86 wapene
87 (ic) in w.
88 erre daer af
89 staf
90 te broken thoeft
91 des geloeft
97 hoeren
405 hoerdome
17 broederkine
18 wapine
20 (de) te g.l.
36 wapine
39 wapine
48 getempert
49 wapine
55 nemmer
58 wapine
59 was
60 na das
68 om enen
79 ten i.
93 (si) hi
496 mesniede
98 nemmermere
99 s. dedse si seide waer d.v.
505 daer of
10 hen
11 v. den w. miste meest
18 dieve, helme
25 dieve, versiet
26 riet
31 dat g.
37 aconiscieren
45 ploege
56 wilden, langere
57 bat
58 stakenen na dat
62 (hoeft) h'te (te)
68 andren
70 hadde
75 hoefde
77 emmer toe
78 doe
85 pine hadden
86 knape tote
617 vroet
19 ic en s.
39 liebaerdinnen
42 (daer) dan s.
47 updat dat
49 halen
69 (oec) om g.s.
84 hoefde
85 ghi achter
86 loeft
87 dieve
88 foreest, verre
701 waerst

708 (ende) in blive
12 men
26 muus
29 maecten
39 groeten
44 tameer
51 vorworde, tamere
56 mochte
57 (ic) in
67 wapine
70 hovede
75 hovede
80 seiden
86 joncfrouwen
97 fonteinen
804 (den)
23 neder
24 weder
28 ic (en) in
29 (ic) in
51 sdorpers
78 even
80 canele
89 ten
98 cledere uwe
901 vore
10 meerre
19 het sal mi seker leet sijn
20 neemtmen die cleder mijn
29 (sine) si
31 sout
32 vort an
33 over gerecht
34 ende doedi niet dat ic beghere
63 perde
67 bat af
981 messen
83 soude
84 alsi
85 (neder)
90 van s.d.
99 seide
1000 beide
7 verren
17 wetekeije
18 keije
34 wapine
36 voete
39 tenen
43 goedertiere
44 maniere
60 menegen
67 wapine
76 d.h.g.h.i.s.w.
78 ende
86 meere
99 vogelijn
1104 ('t) sinen
9 sinen
18 of
21 keyen
23 heeften
24 ('t)
25 biden
27 en
29 eeren
32 sinen s. ane
39 den
47 volleke, daer of
68 wille, lope
70 ioncfrouwen
80 geel
81 s.m.n. bet sijn

1183 gheoget
91 tande
95 aerme
1205 herberge
7 seide
9 gevoech
19 vrouwen
23 sine, wapine
33 scicht
34 ioncfrouwen
35 hen
39 scichte, of
44 scichte
60 sinen orsse
72 beide
75 conste mede
76 bleef tier stede
84 wilden
91 wanen
94 wapine
1312 (te)
31 g.w. gesit met c.r.
33 liebardinnen
37 geel
53 dien
60 verscoet
70 betide, rumen thof
73 mochte
97 scoenren
1409 graken
10 hi hem, betide
25 (die) der i.
39 stillekine
48 (hem) haer
49 ten
57 moet
58 ondecte
1462 hande
63 weende
64 onnere
87 hebter
96 omme
1500 gevalse
5 verste
7 Deze verzen zijn van een latere hand.
8 Deze verzen zijn van een latere hand.
9 Deze verzen zijn van een latere hand.
15 bedde
17 uten maten
21 selven
23 soude
26 (hem) haer
34 gescrict
37 wapine
41 vollije
44 rumen thof
60 liede
62 hastelijc
63 g.s. opten
73 ens
75 vlederike
79 tsop
82 dies droefde Ferguut in sinen moet
90 waren
91 avonturen
92 orsse
94 eer hi woude danen loopen
1601 pine
2 wapine
4 ende treget
10 dicke
14 dicke
20 hi
29 dorpere

1651 an
64 die
68 caens
69 dorpere
74 begrepen
75 sidi
95 gene
97 ('t)
1710 men(ne)
15 comen
25 (die) dat
37 waerre
44 mochte
52 niet
59 draechs minen horen
72 sagremort, vernaeml
76 heere
96 hen
1804 ontwee
12 onstaen
15 blotere
18 ende
29 scachte
34 orsse
42 alse
47 ontwee
51 liet
54 achter
58 doet u dere
61 leit
62 seit
63 (up) u
68 batalie
69 hen
71 liebarde
72 swaerde
74 aertsoene
1882 verdreghen
83 sloecht
1900 in vangenessen
1 den c.
4 sende
14 doedijs
15 riddere
16 darre
17 mage
18 clage
19 dicwile
51 (ende) en
32 coenlike
38 dicke
46 vort
74 enen, sine
78 galienen
79 goede
85 staet
86 quaet
94 gheredde
2002 sonder enech langer sparen
4 bewaert
17 wapine
26 rouwe
39 hebsi
44 m.d. den anderen
48 groten
50 galienen
64 nemmer
71 dagarake
81 (wat) w'
87 mine
93 acharme
96 naturen
2101 minnen

2104 en
6 daes
23 in vindse
34 avonture
36 a. te h.
43 alse
45 pine
70 varewi
79 vissche
89 dorpe
2221 tente
23 voete
27 tande
54 lange
84 verstaet
92 hire es g.
97 wapine
2304 godsat
16 wapine
17 mire
23 wapyn
31 vollike
33 uten
37 sloecht
38 h.s. (u) h.
45 parde
46 liebarde
48 dien o.
52 stegereepe
54 alsen
59 wapine
60 u wers
61 dant
90 slage
99 dat swaert
2406 dunet
18 manne
2419 d.m. (dan) daer a.
26 sine
51 u a.
62 vollike
63 bracht
68 onbeet
71 hine
80 seriante
81 avonture
2500 liede
2 stemmen
14 als
25 groter
30 steke
35 slage
36 sere
42 tols
51 dien
60 ontwee
64 ter e.
72 riken
76 en si
79 manne
83 wapine
98 liede
2607 dagrake
9 avonture
13 geten
14 dorne
15 ansichte
18 bleeft
26 claerheit
27 spise
31 h. beette (neder)
32 hine
37 toten
42 geten

2644 doe
45 hangewine
49 hen
55 geten
63 houdi
67 wapine
74 gheten
80 slage
81 stocken
86 slage
87 gereke
90 trouwen
91 enen
2702 tbeeste
5 dieve
15 stucken
16 wapine
26 vermeisterde
27 voete
30 dieve
35 tote
41 bertaengen
55 of
65 galienen
66 staphants
69 groter
74 gene
91 moeder ene
94 davonture
96 alse hi
97 wonden
99 wapine
2807 dachvarde
27 moeten
30 dien
53 wapine
58 mire
2881 (die) de
88 (dies) doe
91 uten
93 lien
97 noit
2902 hi moet hem boeten
16 hadde
41 uut
46 bi ons
48 moencke
56 tachterst
61 wapine
65 groter
80 dien
3032 dicke wile
43 bagen
48 d'ie gravele
55 aderkine
56 torpase, robine
58 stene
68 (dat) daer b.
86 voren
91 sot
92 mote
96 heilegeest
3101 noit
39 gheert
56 den naen bat hi wrake
88 dieve
93 groter
97 wapine
3204 wapine
7 selp mi god
11 verdreghen
19 toppe
23 ommacht
26 slage

3230 dieve
31 voete
46 hi en brachiert
53 tote
67 roedere
70 tonberne
74 wt
3300 hets u goet
1 of zedeware of gingebraes
5 erselen
12 woch
25 consten
26 woch
33 witte
41 voete
50 leliker
53 tande
58 man vorewaer
62 alsoe
65 verbolgenlike
75 wete cree
77 onducken
81 crachte
92 gesleghen
95 (die) der v.
3400 wapine
2 varinge
33 voete
45 ommachtich
55 scoudere
65 stact
68 voete
71 tote
76 en
77 woch
78 leeden, woch
3479 tsaken
81 dage
92 wel
3506 wete cree
10 dorperlike
12 slage
15 voete
22 slage
23 paerde
25 hande
26 bande
31 groter
34 geraect
44 (met) mer
48 smeet
54 voete
56 dapperlije
61 rose
66 wranc doe
67 den boem die vast in daerde stac daer
75 ververt
89 wilden
91 avonture
92 menechfoude
93 ondragen
95 gelout
99 mochter
3603 metten
6 perde
12 blide
14 ere
22 vrouwen
23 voete
24 onsoete
33 II jaer
34 geweest al overwaer

3646 en trouwen
51 maeschons
55 dorperhede
67 lieve
69 sinen
73 gnoech
74 blide ende loech
78 en sate
89 gheten
3705 (er) en geen
9 dage
10 dor hage
24 voete
48 scheent
52 finen, stonden
56 tande
58 lictekijn
63 barlebaen
67 wille
68 stille
73 (u) dus
76 het
86 ontede
88 het
90 achemeren
94 stegreep
3805 voete
13 siere
16 wilden
21 hande
29 iewer
32 helpe
41 de coninc
60 (here) hem
74 magicker
76 lelychede d. der v.
95 winde
3899 (doe) daer
3902 alse I wout
3 helme
4 gebatelgiert
9 haer barbekane
12 alst dier
19 langer bliven
34 orsse
38 (andre) andie
47 die
48 slage
53 die
58 van buten si
65 orsse, wapine
66 orsse
70 consten
85 (het) hem
90 waest
97 v. der d.
4009 gene
13 op genomen
18 waer vromeren
38 die VII milen
43 groettene
45 uwe
61 onsoete
62 voete
65 enfaelgierde
72 ware wi
73 helpe
74 arme, rike
76 had
80 nicken
88 tot 94 zijn geheel van eene andere hand
4102 wisten
3 andere

4112 swerde
35 pennevaren
37 seriante
53 ghenendech
59 scilde, helme
63 lande
64 tande
72 cunnen
76 dien
79 hi keerde
93 galarent
94 parlement
97 groten
4202 alselieren
4 leveren, machte
16 hi
21 corter
24 traken
25 groten
28 pile
29 wart
34 porte
35 haer
38 worden in dien
42 herde
49 groetese
57 ('t) u l.
68 wilde
76 loeft
87 achter varen
93 elken
4301 coninginne
12 sonder
14 i.h.u.d.g.
15 maisniede
16 liede
32 riddere
4344 lunetten
47 dage
59 beseten van
80 dien
82 hi hier worde
85 dage
4404 hande
9 groter
16 lunetten
18 aerme
25 tameer
29 tonghemake
39 leeft
45 ghi selt hier
47 ontdect
60 fijn
61 groten
62 dat jammer es b.m.l.
75 haer stade
76 mijn
80 soude
88 selven
95 riddere
99 dage
4510 volmaket god
13 enewarf
30 onberen
31 allen spele
47 wille
49 branden
65 canne
74 minnen
77 nemmer
91 seggewi
97 wapine
4605 sambelijn
9 tenegen

4611 wapine
19 voersi
24 wetkerst ic en
27 ten beginne
28 winne
29 onsluten
38 liede
55 willewi
58 dore, riep
61 nemmer
62 d.h. hi
68 pennevaren
70 snieme
75 ondoet
89 die wel f.o.h.s.
4702 godsat
16 wapine
23 orsse
25 ontwee
33 si verspraken
41 ute
54 ontwee
59 limire
69 waer
84 die was van fellen spele
88 hi
90 salt
93 pennevaren
94 dien
4824 keye
33 vort varen
43 lopen alre meest
49 noit
50 wilt vlien
52 alle
61 liede
94 lede ontwee
4903 vanenesse
9 hadde wi
20 (het) hem
29 wapine
45 suster
58 niet en weel
88 (niet)
90 iewer
91 lande
94 (die) daer
96 gnoech
5008 inde
10 gevoech
23 pelre
25 der waert
26 hebsi, de vaert
28 hebsi
44 antworde
66 knechte, yraude
67 crayeren
70 onsluten
72 haer v.
91 lande
98 tot 5101 zijn van een andere hand
5105 ane droech
32 ghene
44 die naen s.w.m.s.
49 pennevaren
77 almanie
85 galienen
86 keye
88 (t)
94 alle
96 prosenteren
5211 (heer)
21 pennevaren

5226 blide
35 dieschinkel
38 leide
58 van herten vrie
72 ionchere
74 lijd
81 mesniede
82 liede
83 alle
86 bleve
87 alle
93 sine
5301 geten
4 dien
32 mochtsi
43 wapine
49 perchevals
56 perchevalen
57 lumiere
58 ter erden
93 galienen
5402 heerecke
11 al
17 wille
5420 onnere
24 traken
29 banieren
41 (die) der
42 moet u minnen
44 tonberne
45 moets
58 moete
61 onberde
62 der
68 ser
70 onstaen
77 dede
82 prosenteren
93 prosenteret
5505 diescinkel
30 genoeveren
38 soude u onnen
65 beste
71 genoeveren
73 meisniede
88 galienen
93 tot 5604 zijn van eene andere hand.

Een ieder, die zich de moeite geeft bovenstaande collatie met den gedrukten tekst te vergelijken, zal zien, dat op eene menigte plaatsen de fouten, die in de uitgave tegen den zin en tegen de grammatica gemaakt zijn, verbeterd worden. Het spreekt van zelf, dat er ook nu nog enkele moeilijke plaatsen overblijven, die of door eene zorgvuldige vergelijking met het fransche origineel of door eene gelukkige gissing moeten opgehelderd worden. Het zij mij vergund aan het einde mijner bijdrage ééne plaats aan te wijzen, die stellig bedorven is.

Vs. 2391-2410 leest men:

 
Die ridders waren beide goede,
 
dapper, stare, stout van moede,
 
elc den andren oec ontsach.
 
Ferguut liet lopen enen slach;
 
op den helm hi den ridder sloech,
 
met sinen swerde hi afdroech
 
half den helm ende tbeckeneel,
 
van sinen scilde een groet deel;
 
en hadde dat swert niet ute gedregen,
 
hi hadden mits in tween geslegen.
 
Ferguut versachne ende heft gesproken:
 
ridder gi hebt u wel gewroken
 
dat ic mesvoerde uwen naene.
 
U lief staet ghinder in die mane,
 
sidi moenc of wildi die crune,
 
ghi dunct mi staende alse Fortune,
 
die voren es ru ende achter bloet.
 
Ridder, het dunct mi onrecht groet,
 
ghi sout met rechte sijn calu voren,
 
ende ghi hebt uwen croec verloren.

Zal de bijtende spot van Ferguut in de laatste tien regels een goeden zin opleveren, dan moet in de eerste tien eene uitdrukking voorkomen, die aantoont, dat aan zijne tegenpartij een gedeelte van het achterhaar is afgehakt.

Vergelijken wij nu deze plaats met vs. 4784 v.

 
hi, die was van fellen spele,
 
doresloech hem helm ende beckeneel
 
ende van den hoefde een groet morseel.
 
Ferguut was te meskieve,
 
hi sprac enz.

De middeleeuwsche ridders waren wel geen wittebroodskinderen, maar zij waren toch ook niet zoo gehard, dat hij, aan wien een groot gedeelte van het hoofd is afgeslagen, met zijn tegenpartij een gesprek begint en daarna den strijd voortzet en de overwinning behaalt. Op deze plaats is dus het zelfde op te merken als op de eerste. Ginds schuilt de fout in het woord scild, hier in het woord hoefde. Wat moet er staan? De zin eischt een woord, dat hoofdhaar beteekent.

Is er zulk een woord? Volgens Prof. de Vries, ja, het woord schoft. Bij onze oude schrijvers komt het niet voor, wel in het Gothisch. Ulfilas vertaalt Lucas vii: 38 και ταις ϑριξι της κεϕαλης αυτης εξεμασσε, jah skufta haubidis seinis bisvarb, zie verder Joh. xi: 2; xii: 3. In het Oud-Duitsch even zoo. Graff, Althochd, Sprachschatz vi. 461, geeft op: Scuft, Schopf, goth. skufts, caesaries. Kiliaen kent nog ‘schof vetus. Fascis, congeries rerum colligatarum.’ Ook in het tegenwoordige Hoogduitsch beteekent ‘Schopf’ zoo wel ‘der Kopf’ als ‘ein Büschel mehrerer gleichartiger Dinge’, zie Th. Heinsius, Volkthümliches Wörterbuch der Deutschen Sprache iv. 337.

Uit een en ander meen ik te mogen opmaken, dat ook in het Middelnederlandsch het woord schoft in den zin van hoofdhaar bestaan heeft. Daar ik echter bij geen onzer oude schrijvers eenig spoor van dit woord heb kunnen ontdekken, durf ik in dezen niet beslissen en geef deze meening alleen als gissing.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs