Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1864

[p. 138]

VII. Cartesius' Uiteinde, medegedeeld door J. de Wal¹.

In de openbare Boekerij te Wiesbaden, die, onder het bestuur van den waardigen Gottfried Seebode, in de laatste jaren tot een model voor inrigtingen van dien aard is hervormd, vond ik ten vorigen jare eene verzameling onuitgegeven brieven, aan den Herbornschen Hoogleeraar Matthias Nethenus gerigt. 's Mans lotgevallen zijn bekend; zijne correspondentie levert eene niet onbelangrijke bijdrage tot de geschiedenis der kerkelijke geschillen, waarvan ons een onderhoudend tafereel in Duker's historisch-critische Studie is opgehangen. Slechts één dier brieven was tot hiertoe, en dat nog maar gedeeltelijk, openbaar gemaakt: hij betreft de laatste levensdagen en het uiteinde van Descartes. Thomas Crenius deelde van dat schrijven een fragment mede in het eerste deel zijner Animadversiones philologicae et histo-

1 Zie boven bl. 57.

[p. 139]

ricae, dat te Leyden in 1697 het licht zag. Blijkbaar waren hem noch de schrijver noch de persoon, aan wien het schrijven gerigt was, bekend. Eerstgenoemde, Johannes van Wullen, is geen vreemdeling voor hen, die de lotgevallen van Nicolaas Heinsius aandachtig hebben gadegeslagen. De brief luidt als volgt:

Vir amicorum Optime. Iterum de amico nostro D^o. Moucherone, sed tria solum verba. Omnino oportet solum illum sine uxore, sine familia Serenissimam Reginam meam visere praesentemque cum amicis in rem suam consulere. Est enim qui prolixe S. Reginae studia sua et industriam in hoc negotio offerat, sed tamen nihil obtinebit, licet forte etiam aliorum heroum remis naviget, antequam S. Regina vel ipsum Moucheronem viderit, vel per literas, quae ipsi stat sententia mentis, intellexerit. Idque S. Reginae nomine nunc notum ei facio.

Scis ante plusculos menses Cartesium S. Reginam salutatum in Sueciam venisse. Is heri quarta antilucana funesta peripneumonia confectus animam efflavit tantoque (si dîs placet) philosopho indigna catastrophe vitae fabulam clausit. Primo morbi biduo, profundo somno sopitus, rheumatismo se distineri putabat: nihil interim vel cibi, vel potus, vel medicinae sumens. Alterum biduum insomnis planeque irrequietus egit, victus remediique aeque abstinens. Diverterat D. Cartesius ad Excell. D. Chanut, legatum Gallicum, virum literatum et gravem. Rogabat is instabatque apud aegrotum, accersi me, valetudinisque curam habere, pateretur. Verum ille iterum iterumque obstinate negare, contraque non adeo se medicinae rudem, ut aliena manu sibi sit opus, pertendere. Quare cum periculum in mora esset et S. Regina vel inviti rationem habere vellet, iussu ejus Cartesium accedo, operam-

[p. 140]

que, quanta in me est, quam humanissime offero. Admittor, quamvis etiamnum aegre. Verum paucis sermonibus ultro citroque habitis, cumque de morbi natura deque remedii genere idem non sentiremus, sine fructu discessi. Venaesectionem adeo (contra gentis suae morem) metuebat, ut ad solam eius mentionem exhorresceret et bis in haec verba erumperet: M^rs. espargnez le sang françois! tertiumque biduum πεπασμον dari peteret. Ego interim cogitabam: invitum qui servat, idem facit occidenti. Cumque instantis mortis non σημεια, sed αναμϕισβητητα τεχμηρια se proderent, manum libenter a morituro abstinebam. Elapso deinde tertio biduo, falli se iam et febre teneri querebatur, eaque ex alloquio meo, paucorum licet, minimeque contentioso oborta. Nimirum non habui febrem, Symmache, nunc habeo. Exsolvi mox brachium, sanguinemque ter eadem die detrahi sibi, sat pro attritis viribus copiose, iubet. Octavo die, singultus, sputa, respiratio μετεωρος, oculi vagi, omnia funesta. Ille vinum poscit. quod infusum haberet tabacum, vomitu hostem exturbaturus. Et mos erat gerendus, nisi in furorem plane coniicere voluissem hominem obstinatum. Ita tamen moderato consilio, ut vino aqua diluto levis sola immersione tabaci olor efflaretur, nec obesse magnopere posset remedium, alias in hoc affectu tantum non occidere natum. Ego interea post carecta latebam, et ex urina δεινον βλεπων, tamquam anus fatidica, mortis auguria canebam.

Nono omnia difficilia. Decimo summo mane Deo animam reddidit; ita spero voveoque, quamvis si scripta eius diligenter exdivines, Theologus quidam pronuper atheismi crimen haud vane illi fortassis obiecerit. Illud imprimis mirandum in eo fuit, quod, cum ipse D. Legatus ex codem prorsus morbo decumberet, idem Carte-

[p. 141]

sius, me inconsulto, ne minimum quidem aegro fieri passus esset, singulaque remedia praesens levamen afferre vidisset, adeo tamen ab omni medicina et medici consilio toto morbi discursu alienus fuerit, ut ne aspectum quidem meum, nisi semel, sustinuerit dicereque ‘s'il devoit mourir qu'il mourroit avec plus de contentement s'il ne me voyait poinct,’ non erubuerit. Nunc mente fuisse motus nec quicquam sani nisi sub finem vitae de morbi sui more et modo protulisse dicitur; valde caute, ut recuperatae sanitatis laus soli aegro, commissi erroris foeditas morbo imputaretur. Ego potius tamen sanae mentis deliria decepisse crediderim. Deliravit enim saepe in vita adeo ut σοϕουντες etiam minime hebetes in eius commentis vix quidpiam inveniant. Audit sane ille passim vir magnus, sed tamen ego homuncio nolim me sic laudari, et tam magnis ansis eiusmodi colophonem imponere. Verum non decet fortassis tenuitatem meam virgula censoria configere virum incomparabilem; nescio enim cui comparem; adeo ille in fatuo hoc philosophandi modo palmam meretur. Quare ut de cunctis ille sapientiam hactenus professis male meruit, ita debitum illi decus posteritatem rependere facile patior. Verbum non amplius addo. Parum enim abest, quin serio irascor tam protervis ingeniis. Vale, amicorum praecipue, cunctosque quibus Wullenii meminisse dulce est, plurimum a me salvere iube. Sub quo catalogo quos complector, quid opus est repetere? Quamvis fortean perpauci sunt, modo boni, modo fidi, nil ultra moror, qualem aestumare te perpetuo non desinet

Tuus devinctissimus Joannes a Wullen.

NB. Has literas Regina legendas tradi sibi voluit,

[p. 142]

antequam mitterem: scire enim volebat, quae super obitu Cartesii ad amicos meos scriberem. Perlectis iussit serio, caverem ne in alias manus venirent. Tum propter Legatum ne quid offensionis ex iis caperet, tum ne inimicis Cartesii per nos calumniandi eius materia traderetur. Quare perlegendi quidem eas potestatem tibi facio, ista conditione, ut neminem earum facias dominum. Quod obnixe per amicitiam nostram et fidem tuam te obtestor.

12 Febr. 1650, Stockholmi.