Indische Letteren. Jaargang 27

[p. 82]

Het stempel van een Indische jeugd
In memoriam F. Springer (1932-2011)
Peter van Zonneveld

F. Springer (foto: Hans Kleijn).

‘Ik voel me geen Indisch auteur’, zei F. Springer in 1992. Toen had hij nog vooral over Nieuw-Guinea geschreven, en dat, zo vervolgde hij, ‘kun je toch niet meer Indisch noemen?’

Goed, in Tabee, New York had hij in de flashbacks zijn kamptijd van zich afgeschreven. Maar hij zou er nooit voor gaan zitten om een echte Indische roman te schrijven. Natuurlijk wist hij toen niet, evenmin als wij, dat Bandoeng-Bandung en Kandy, een terugtocht nog zouden volgen. Wie zulke mooie boeken schrijft moet niet verbaasd zijn als hij al tegenstribbelend een prominente plaats krijgt in de Indische Letteren.

Eigenlijk vond hij dat ook helemaal niet erg, denk ik nu. Misschien was het net zoiets als zijn verbazing over het feit dat sommige intelligente lezers als Harry Bekkering en Ad Zuiderent vaststelden hoeveel complexiteit er in zijn zo soepel vertelde verhalen te vinden was. Dat was hij zich niet bewust, verklaarde hij. Ik vermoed dat die houding alles te maken had met zijn gloeiende hekel aan grote woorden, poespas en pretenties. Het kan geen toeval zijn dat juist de blaaskaken er in zijn werk zo slecht afkomen. Met duivels plezier weet de auteur de praatjesmakers keer op keer pootje te lichten, zo ze al niet jammerlijk aan hun eind komen.

F. Springer is een verteller pur sang. Zijn grote voorbeelden waren vertellers als Guy de Maupassant, Arthur Schnitzler en F. Scott Fitzgerald. De inhoud van zijn werk heeft echter altijd met zijn eigen ervaringen te maken: als kind in Indië, als Leids

[p. 83]

student, als bestuursambtenaar in Nieuw-Guinea en als diplomaat in New York, Bangkok, Bangladesh, Teheran, Luanda en Oost-Berlijn. Dat maakt zijn werk kosmopolitisch: het tegenovergestelde van beklemmend Hollands huiskamerrealisme. Grote gevoelens worden gerelativeerd door ironie en understatement, door cynische humor, maar altijd is er de tragiek van onvervuld verlangen en verlies. Zijn boeken roepen heel vaak een tijdsbeeld op. De familie Vaulant in Bougainville staat model voor de koloniale tijd: economisch gewin domineert, maar steeds is er een kritische stoorzender. Diezelfde roman schetst een beeld van de ontwikkelingshulp als een soort omgekeerd kolonialisme: met hetzelfde enthousiasme waarmee vroeger koloniën werden uitgezogen, worden ze nu volgepompt met allerhande produkten, maar het eigenbelang domineert. Uiteindelijk gaan zijn romans en verhalen altijd over la condition humaine, het menselijk tekort.

Mijn kennismaking met het werk van Springer heb ik te danken aan het mooie interview dat Anton Korteweg en Ad Zuiderent in 1978 voor het tijdschrift Maatstaf maakten. De schrijver verbleef toen in Teheran en antwoordde schriftelijk op hun vragen. Dat maakte mij zó nieuwgierig dat ik de bundel Zaken overzee ben gaan lezen. Ik was meteen verkocht. Toen in 1981 Bougainville uitkwam, besprak ik het in NRC/Handelsblad. Een meesterwerk. Een jaar later kreeg Springer voor dat boek de Bordewijkprijs. Ik ging hem gelukwensen in Den Haag, en zei: ‘U kent mij niet, ik ben...’ ‘Maar natuurlijk ken ik je! Die mooie recensie in de NRC!’ Hij vertelde meteen, op een vertrouwelijke toon, alsof we elkaar al jaren kenden, dat hij wist wat ik in Leiden zoal over Bougainville vertelde. Zijn zoon had een hoorcollege van mij bijgewoond, getipt door een vriendje dat Nederlands studeerde.

Sindsdien heb ik Springer vele malen ontmoet. Of het nu bij een vraaggesprek was voor een volle zaal, of samen met een borrel bij De Posthoorn, het was altijd de moeite waard. Ik genoot niet alleen van zijn ijzersterke verhalen, maar vooral ook van zijn hartelijkheid en belangstelling.

Toen ik in 1993 de Baliemvallei bezocht, kwamen oude Papoea's laat op de avond hun afkeer van de Indonesische bezetter in eenvoudig Engels in mijn oor fluisteren. Overdag dorsten zij dat niet. Ik vroeg hen of zij zich HPB Schneider nog herinnerden (HPB is Hoofd Plaatselijk Bestuur). Natuurlijk! Ze reageerden heel enthousiast. Een prima kerel, ze mochten hem graag. Kort tevoren waren Carel Schneider en zijn vrouw nog bij hen in Wamena langs geweest, extra afdrukjes uit hun fotoalbum uitdelend. De betrokkenheid was wederzijds. Zo vertelde Springer me eens dat hij oude brillen inzamelde voor slechtziende Papoea's.

Toen ik hem vroeg of hij gastschrijver wilde worden aan de Leidse universiteit,

[p. 84]

stemde hij, na enige aarzeling toe. In het voorjaar van 1998 overleed, geheel onverwacht, zijn vrouw Joky. Vlak daarvoor, bij de tachtigste verjaardag van Hella Haasse in februari, had ik haar nog gesproken, en niets wees er op dat hij haar zo spoedig zou moeten missen. Ondanks dit diep gevoelde verlies is dat gastschrijverschap in het najaar van 1998 toch doorgegaan. Hij stond erop dat Liesbeth Dolk en ik bij de wekelijkse colleges aanwezig waren. Tussendoor gingen we elke week iets eten in steeds een ander Leids restaurant. Hij genoot het meest van een eenvoudig Surinaams afhaalcentrum, met slechts één formica tafeltje met TL-buizen erboven, zoals je dat vaak in ontwikkelingslanden ziet. Die colleges, over zijn grote voorbeelden, werden door de studenten zeer op prijs gesteld. Bovendien hield hij twee prachtige Albert Verweylezingen - die over Scott Fitzgerald werd gepubliceerd in Allemaal gelogen, die over lezen in Indië in Indische Letteren.

Tien jaar geleden vierden we in Leiden, in de kring van onze Werkgroep, zijn zeventigste verjaardag. In 2001 was zijn Verzameld werk verschenen, en nu werd de bundel Allemaal gelogen. De herinnering als mooi verhaal gepresenteerd. Het was een feestelijke middag, met lezingen over zijn werk en liedjes van zijn vriend Joop Visser, met aan het eind, bij de borrel, een stemmige dixieland-band. Nadien heeft Liesbeth Dolk, zijn biograaf, in onze kring meermalen verslag gedaan van haar fascinerende speurtochten naar Springers verleden.

Tijdens ons symposium van 6 november jongstleden kondigden we een lezingenmiddag aan waarbij ook zijn tachtigste verjaardag gevierd zou worden. Dat liep anders. De dag erna is Springer in Den Haag overleden. Op die reeds vastgestelde vrijdag 3 februari 2012 vond in Leiden een bijeenkomst plaats die nu een ander karakter kreeg: Bijna tachtig. Een hommage aan F. Springer. Samen met uitgeverij Querido en onze Werkgroep organiseerde Liesbeth Dolk een middag die geheel in het teken stond van de auteur die ons ontvallen was. Ondanks het barre winterweer hadden familieleden, vele vrienden en bekenden uit alle levenfasen, en vele belangstellenden zich verzameld om de presentatie bij te wonen van Vindplaatsen. De Indische jaren van F. Springer. Dit rijkgeïllustreerde boek, samengesteld door biograaf Liesbeth Dolk, bestrijkt de periode tussen 1931 en 1946. Harry Bekkering vertelde wat er allemaal in Spingers oeuvre te ontdekken viel, en hoe laconiek de schrijver daarop reageerde. Pamela Pattynama wees vooral op de romantiek, als wezenlijk kenmerk van zijn proza. Criticus Arjan Peters besprak de stijl van Springer en vertelde over zijn bezoek bij de schrijver Springer thuis. Joop Visser zong, net als tien jaar tevoren, liedjes waar zijn vriend Carel Jan Schneider op gesteld was, nu samen met Jessica van Noord.

[p. 85]

De acteur Eric Schneider las fragmenten uit het werk van zijn broer voor. Jan Tom Schneider, de zoon die geboren is in Wamena (en daar in 1992 op bezoek is geweest), belichtte zijn voorouders. Wat mij daarin trof waren vooral twee dingen. Hij vertelde dat zijn vader slechte herinneringen had aan de Leidse groentijd, zeven jaar na de kamptijd. Het ging er heftig aan toe. Mogelijk ligt hier de basis voor zijn afkeer van mensen met een grote bek, die steeds opnieuw in zijn boeken doorklinkt. Het tweede was zijn rusteloosheid, zijn onvermogen om lang op één plek te blijven. Die eigenschap is wellicht ook terug te voeren tot vroegere ervaringen: zijn Indische jeugd, de Japanse bezetting en het afscheid van zijn geboorteland. Dat blijkt ook de conclusie aan het eind van Vindplaatsen te zijn. Intussen was de zaal nog voller geworden. Aan het slot hadden zich, ondanks sneeuw en ijs, zo'n tweehonderdvijftig mensen verzameld. De middag mondde uit in een welverdiende hulde aan Liesbeth Dolk. Zij had de eerste exemplaren van dit boek aangeboden aan de broers Eric en Hans Schneider. Dat was een ontroerend moment. Haar uiteindelijke biografie wordt door velen met grote belangstelling tegemoet gezien.

F. Springer liet een oeuvre na om te lezen en te herlezen. Inmiddels is ook nog een tot heden onbekende Nieuw-Guinearoman verschenen, Met stille trom, geschreven in 1962, maar pas dit voorjaar gepubliceerd. Zijn werk neemt binnen onze literatuur een unieke plaats in door de combinatie van kosmopolitisme, een laconieke manier van vertellen, trefzekere humor, messcherpe observaties en nauwelijks gemaskeerde gevoeligheid. En steeds is er die tjap, het stempel dat zijn Indische jeugd hem heeft meegegeven. Wat wij in Carel Jan Schneider verliezen is een onderhoudend, geestig, sympathiek, warmvoelend, bescheiden en integer mens. We zullen hem niet vergeten.