Indische Letteren. Jaargang 26

[p. 85]

Indië door Japanse lenzen
Japanse home movies uit koloniaal Java
Peter Post

Concept

Het was een groot genoegen om tijdens het Indische Letteren Jubileum Festival te Bronbeek voor een belangstellend en ter zake kundig publiek fragmenten te vertonen uit een unieke collectie Japanse films over het vooroorlogse Indonesië. Met de organisatoren was afgesproken dat ik o.a. fragmenten zou tonen van het huiselijk leven van Nederlandse koloniale bestuurders die zich, vreemd genoeg, ook in deze Japanse collectie bevinden. Beelden die in Nederland onbekend zijn, laat staan ooit vertoond.

Het merendeel van de films in deze collectie is gemaakt door Okano Shigezo, eigenaar van de beroemde winkelketen, Toko Tjijoda. Okano was een van de invloedrijkste Japanse zakenlieden in koloniaal Zuidoost-Azië. Wijd en zijd stond hij bekend als de ‘The Grocery King of the Nanyo (Zuidzee)’ en als zodanig was hij een van de sleutelfiguren in de succesvolle Japanse handelsexpansie naar Nederlands-Indië.

Sinds hij in 1914 voet aan wal zette in Padang en her en der als bediende in Japanse toko's in Sumatra en Java z'n brood verdiende, legde hij z'n reizend bestaan vast op de gevoelige plaat. Later, eind jaren twintig, toen hij inmiddels een succesvol zakenman was, werd filmen z'n grote passie. Hij begon systematisch films te maken van zijn familie, de Japanse gemeenschap in de Indische archipel, het leven en werken van de inheemse bevolking, de natuurlijke rijkdommen, en vanaf de vroege jaren dertig van de vele officiële handelsbesprekingen tussen Nederlands-Indische en Japanse delegaties, waar hij als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Japanse handelsgemeenschap op Java deel van uitmaakte.

Okano Shigezo behoorde tot de zgn. Nanshinron aanhangers; een invloedrijke groep van Japanse intellectuelen, journalisten, politici en zakenmensen die voor Japan's economische ontwikkeling vooral mogelijkheden zag in het grondstoffenen bevolkingsrijke Zuidoost Azië. Zijn films tonen deze belangstelling. Ze werden niet uitsluitend gemaakt voor vertoning in de huiselijke kring. Integendeel. Veel van

[p. 86]

zijn films waren bedoeld voor publieke vertoning in Japan; om het Japanse publiek en het Japanse zakenleven te interesseren voor de economische mogelijkheden die de Nederlandse kolonie bood. Zijn films vonden derhalve hun weg naar bioscopen en theaters in grote industriesteden als Osaka, Nagoya en Tokyo; naar kleine theaters op het Japanse platteland, en op speciaal belegde vertoningen voor Kamers van Koophandel en overheidsinstellingen.

Opening van Toko Tjijoda te Magelang, 29 oktober 1935.

Na 1936, als duidelijk wordt dat de Japanse marine steeds meer belangstelling voor Nederlands-Indië gaat krijgen, wordt Okano ogenschijnlijk een van de sleutelfiguren in dit militaire machtsspel. Hij wordt in de gelegenheid gesteld om mee te reizen met Japanse marineschepen die de Indische archipel aan doen; filmt omstandig de aanwezige Japanse officieren en de Indische havensteden die worden aangedaan, en organiseert toeristische uitjes voor Japanse marineofficieren en begeleidt deze trips.

Nadat Japan zijn militair gezag in de Aziatische regio heeft gevestigd, maakt Okano samen met een hoge Japanse diplomaat een rondreis door Zuidoost-Azië. Doel van deze reis was om de reacties van de lokale bevolkingen op het Japanse mi-

[p. 87]

litaire bewind vast te leggen. Over deze reis, die van september tot december 1942 gemaakt werd, heeft Okano een boek geschreven, maar ook films gemaakt. Een deel van deze films zijn ook in de collectie terecht gekomen. Zo treffen we uiterst zeldzame beelden over de Japanse bezetting van Shanghai, Saigon, Rangoon, Penang, en Singapore, waarvan sommige in kleur.

De Japanse handelsdelegatie, juni 1934.

Deze unieke collectie privé films, die de tand des tijd wonderlijk goed doorstaan heeft, is zo'n vijf jaar geleden in Japan teruggevonden. Het is waarschijnlijk de meest omvangrijke collectie films ter wereld over het vooroorlogse Nederlands-Indië. De collectie omvat meer dan 60 uur film en sinds hun vooroorlogse vertoning in Japan zijn ze niet meer te zien geweest.

Tijdens de presentatie werden verschillende fragmenten getoond die het bijzondere karakter van de collectie weergeven. Allereerst was er een 7 minuten durend fragment van de levendige bedrijvigheid rondom Toko Tjijoda in Bandung waarmee het publiek een inkijkje kreeg in de sublieme reclamecampagnes van de Japanse handel op Java en de grote aantrekkingskracht die dit had op de Javaanse bevolking. Vervolgens verschenen beelden van een kettingrokende en goedlachse H.J. van Mook

[p. 88]

met zijn gezin. Dit fragment van 6 minuten uit 1933 of 1934 liet zijn dat Okano en Van Mook elkaar blijkbaar goed kenden. Het zijn onbevangen beelden en niets wijst erop dat negen jaar later de twee partijen zo tegenover elkaar zouden komen te staan. Daarop volgend kwamen enkele minuten film van het dagelijks leven in Bandung en Surabaya. Opvallend hierbij was dat Okano vooral oog had voor het leven van de Javaanse bevolking en zich minder gelegen liet liggen aan de ‘Daar werd wat groots verricht’ beelden die door Nederlandse filmers uit die tijd werden gemaakt.

Gouverneur-generaal B.C. de Jonge met de Japanse delegatieleider Nagaoka Shun'chi tijdens de eerste Japans-Nederlandse handelsbesprekingen, 4 juni 1934.

Bijzonder waren ook de fragmenten over de handelsbesprekingen van 1934. Hier werd ons een kijkje achter de schermen gegund in de residentie van Gouverneur-generaal Jhr. B.C. de Jonge. We zien een aimabele Japanse delegatieleider Nagaoka Shun'ichi, de stugge Japanse consul-generaal Koshida Saichiro, de statige De Jonge, en een zenuwachtige Vicepresident van de Raad van Indië, J.W. Meyer Ranneft. De kamera beweegt zich vrij door het gebouw, toont beelden van de tuin en galerij, de bediendes, en laat uitgebreid de gesprekken tussen de druk rokende heren zien. Ter afsluiting van de presentatie werden twee kleurenopnamen getoond, te weten van het straatleven in Shanghai in 1940 dat zich toen al ruim twee jaar onder Japans bestuur bevond, alsmede unieke kleurenopnames van de festiviteiten in Bandung uit 1937 ter ere van het huwelijk van Prinses Juliana en Prins Bernard.

De getoonde filmfragmenten leidden tot geanimeerde discussies met het aanwezige publiek; discussies die tot ver na afloop zouden voortduren.