Indische Letteren. Jaargang 26

[p. 73]

De koloniale geschiedenis als stripverhaal
Gesprek met tekenaar Peter van Dongen
Peter van Zonneveld

Peter van Dongen, hartelijk welkom op dit Indische Letteren Festival. Je hebt indertijd een prachtig stripalbum gemaakt, Rampokan: Java, en later Rampokan: Celebes, over de politionele acties. Bovendien heb je bij een recensie van mij in Vrij Nederland een illustratie gemaakt waarop de hele Indische letterenfamilie te zien is, van Multatuli tot Marion Bloem. Die afbeelding sierde het omslag van onze tijdschriftaflevering over De Tweede Generatie, uit 2003. Je verzorgde ook de omslagtekening bij de bundel Atjeh: de verbeelding van een koloniale oorlog van Liesbeth Dolk, het resultaat van ons gelijknamig symposium uit 1997. Je bent in onze kring dus bepaald geen onbekende. Als tekenaar sta je bekend als een vertegenwoordiger van de school die De Klare Lijn heet. Kun je daar iets over vertellen?

Ik ben sterk beïnvloed door Hergé, de tekenaar van Kuifje. De Klare Lijn is een term die door de striptekenaar Joost Swarte is gebezigd. Het gaat om de kunst van het weglaten. Je tekent alleen wat essentiëel aanwezig moet zijn. Dus geen overbodige arcering, maar juist datgene waar het om draait, de beweging. Die ene beweging probeer je in één lijn te vatten. Anders wordt het onnodig gecompliceerd. Het gaat tenslotte om het verhaal. Alle overbodige informatie kan storend werken. Bij mijn eerste album, Muizentheater uit 1990, is de invloed van Hergé al duidelijk te zien. Ook de opmaak en het omslag doen sterk denken aan zijn beginperiode, in de jaren dertig. Mijn verhaal speelde zich ook af in de jaren dertig, in Amsterdam. Dat kwam goed uit.

Dus je bent niet met Indië begonnen?

Er komt wel een pinda-chinees in voor. Die had je indertijd in Amsterdam. Toen dat boek klaar was en ik aan iets anders wilde beginnen, bedacht ik dat ik eigenlijk niets wist van mijn familie-achtergrond, van het land van mijn moeder en mijn

[p. 74]

oma. Misschien zat daar ook wel een verhaal aan vast. Zo ben ik in 1991 aan de research begonnen.

Peter van Dongen in gesprek met Peter van Zonneveld (foto Hans Kleijn).

Je hebt daar veel tijd aan besteed, jarenlang onderzoek gedaan en tekeningen gemaakt. Je hebt niet alleen die albums uitgegeven, maar ook een album waarin je kunt zien hoe dat alles tot stand is gekomen.

Ja, dat was een schetsboek, eigenlijk meer voor de liefhebber. Die research was nodig want ik wist niets van Indië. Op school heb ik er weinig over geleerd. Iets over de VOC, en Multatuli, dat wel, maar verder heel weinig over de dekolonisatie. Dat moest je allemaal zelf uitzoeken. Het was niet alleen research voor het stripalbum, het was ook iets waar ik veel plezier in had en veel van leerde. Dat ging mooi samen. Een prettige manier om jezelf verder te ontwikkelen en aan iets te werken waarvan je vond dat het er echt toe deed.

[p. 75]

Er kwam toen eerst een Indisch stripverhaal van één pagina.

Dat was in 1991. Toen werd ik, samen met andere striptekenaars, gevraagd om een verhaal van één pagina te maken. Die moest beginnen met de zin ‘Die dag woei er een flinke bries over de dijk’ of zoiets. Een Hollands drama. Ik zat toen helemaal in mijn onderzoek voor Rampokan, ik was een vulkaan die op uitbarsten stond, maar ik had nog geen scenario. Dat was een mooie kans om al de input die ik had over het dekolonisatieproces in één pagina te proppen.

Nou, dat is aardig gelukt.

In mijn boeken vertel ik meestal drie of vier verhaallijnen door elkaar heen, dus je moet als lezer wel je hoofd erbij houden. Ik ben opgegroeid met de strips van Suske en Wiske. Je werd daarbij als lezer echt bij de hand genomen, met tekstblokjes als op dat moment of ondertussen. Dat doe ik niet. Ik los dat op door icoontjes, of door beeldrijm. Als je dat niet ziet, wordt het ingewikkeld. Ik vind het leuk om het voor mezelf moeilijk te maken. Maar dat geldt dan ook voor de lezer. Dat is mijn manier van werken.

Het gaat niet alleen om de tekeningen, er is ook een belangrijke inhoudelijke component. Er gebeurt nogal wat op die pagina.

Ja, je ziet een meisje dat met een vriendin over een dijk loopt. Ze zegt dat ze zwanger is, dat haar Jan in Indië dat nog niet weet, en dat ze hem een brief heeft geschreven. Via de ingesloten foto verplaatst het tafereel zich naar Indië. Jan Soldaat is net op onfortuinlijke wijze tijdens een patrouille door een sniper doodgeschoten. Zijn vriend leest die brief met een foto erin. Dan blijkt dat de baboe van de gesneuvelde Jan Soldaat ook zwanger is. Beide vrouwen weten niets van elkaar en Jan weet natuurlijk helemaal niets. Zo krijg je een complex verhaal, eigenlijk drie verhalen op één pagina.

Het lijkt wel een soort samenvatting van Rampokan.

Achterafwel. Die Jan Soldaat met dat brilletje heb ik later weer gebruikt. Eigenlijk is wat ik hier vertel er later onbewust in verwerkt. Volgens mij geldt voor veel Indische li-

[p. 76]

teratuur en verhalen dat er altijd weer ergens een voorkind opduikt.

Illustratie Peter van Dongen.

Dat heb ik ook in mijn eigen familie ontdekt. Mijn opa bleek ook al een kind te hebben voordat hij met mijn oma trouwde. Daar ben ik pas een jaar geleden achter gekomen, hier op Bronbeek, tijdens een familie-reünie. Toen bleek mijn opa, als zestien- of achttienjarige KNIL-militair bij een Dayakvrouw op Borneo al een kind te hebben verwekt. Hij heeft later zijn vader op Ternate toestemming gevraagd om dat kind te echten en die vrouw te trouwen. Die kreeg hij niet. Daarom is dat kind, een jongen van twaalf inmiddels, met een zakje geld teruggestuurd naar de kampong. Vervolgens is mijn opa met mijn oma getrouwd. Ze hebben drie dochters gekregen. Achterafbleek een aantal mensen dat te weten, de oudjes natuurlijk, maar niemand sprak er over. Het was toch een soort

[p. 77]

taboe, dat er her en der kinderen werden geboren. Ik lees het in de Indische literatuur, maar volgens mij komt het in elke familie wel voor. Vaak weten ze het niet eens.

Wat was de relatie met Makassar, waar je derde album, Rampokan: Celebes over gaat?

Van oorsprong komt mijn familie dus van Ternate. Mijn oma was half Chinees, half Ternataans. Haar man werd als KNIL-militair overal heengezonden, naar Java, en ook naar Menado op Sulawesi. Daar waren ze toen de oorlog uitbrak, in januari 1942. Mijn opa is naar een interneringskamp gegaan. Hij heeft de oolog wel overleefd, maar slechts één dag, want toen werd hij onthoofd. Mijn oma kwam na allerlei omzwervingen op Ternate terecht, maar daar bleek ze bij de Indische familie niet welkom omdat ze Chinees was. Toen is ze naar Makassar gegaan. Daar woonde haar zus. Ze kreeg met haar drie dochters onderdak in de garage naast het huis.

Hoe zat het met die onthoofding?

Hij had samen met anderen wapens verstopt in een waterput op het erf, om ze tevoorschijn te kunnen halen als de Amerikanen kwamen. Dat kwam uit. Toen is hij op 16 augustus 1945 door de Japanners onthoofd. Pas kort geleden kwam ik erachter dat het bericht van de Japanse capitulatie pas op 24 augustus in kamp Teling bij Menado bekend werd. Een Indonesische bewaker had gezegd: ‘Als ik roep: ga je patjol halen, dan moet je maken dat je wegkomt’. Er was er maar één die dat gedaan heeft, een ongetrouwde jongen. Hij heeft zich schuilgehouden in een boom en de oorlog overleefd. De anderen, waronder mijn opa, durfden dat niet. Ze bleven waar ze waren. Toen zijn ze door de Japanners onthoofd.

Dankzij Rampokan weet ik hoe het gegaan is. Toen dat verschenen was, werd ik opgebeld door een meneer Tan uit Rotterdam, die mijn moeder als kind had meegemaakt. Toen de Japanners kwamen in 1942 vluchtten die gezinnen van moeders en kinderen de bergen in, naar Tondano. Hij was daar bij, hij was zestien jaar. Van hem heb ik al die verhalen gehoord.

[p. 78]

Je boeken zijn behoorlijk gewelddadig. Ik begrijp nu dat er ook een familieachtergrond meespeelt. Je laat de complexiteit van de politionele acties goed zien, en ook het loyaliteitsconjlict waar velen mee worstelden. Het zijn niet alleen prachtige tekeningen, het is ook een goed geschreven verhaal.

Dat verhaal, het scenario, daar heb ik driëneenhalf jaar over gedaan. Je kunt alle kanten op, je moet keuzes maken. Het gaat eigenlijk niet om de tekeningen, al is het meegenomen als ze mooi zijn, maar om het verhaal. Wat ik eigenlijk wilde laten zien is dat het niet zo zwartwit is. Ik weet dat ik de Nederlandse soldaten soms wel bruut laat optreden, die kritiek krijg ik ook wel. Tegelijk wil ik iets laten zien van de positie van de Chinezen. Die hebben het daar niet gemakkelijk. Ik ken de verhalen van mijn oma, ik ben ermee opgegroeid. As er weer onlusten zijn, worden de Chinezen als eersten gepakt. Mijn oom die daar woont, zal geen honderd meter lopen. Hij doet alles met de auto, hij is bang om aangevallen te worden. Ik wil laten zien dat het niet alleen bruin en wit is, maar dat de Indonesiërs ook gewelddadig zijn ten opzichte van de Chinezen, die daar al honderden jaren wonen. Dat wil ik met mijn albums overbrengen. Nederlanders weten daar weinig van.

Ik denk dat het heel goed is om moderne middelen te gebruiken. Als kinderen jouw albums lezen, krijgen ze informatie over die wereld, op een manier die hen aanspreekt. Merkje daar iets van?

Bij het ICLON, de lerarenopleiding, worden ze wel gebruikt. Maar je moet wel zestien zijn om mijn albums te kunnen lezen, omdat ik niets uitleg. Nu hebben we ook het album De terugkeer, van tekenaar Eric Heuvel en schrijver Ruud van der Rol. Dat is geschikt voor kinderen van tien tot veertien jaar. Daarin wordt alles goed uitgelegd. Kinderen van die leeftijd zullen mijn boeken nog te moeilijk vinden.

Je boeken zijn intussen ook vertaald.

Ja, er is zelfs een Indonesische vertaling van het eerste deel. Dat vind ik het leukst van allemaal. Ik was op een expositie met Indonesische tekenaars. Toen toonde een klein Indonesische uitgever belangstelling voor mijn werk. Drieduizend exempla-

[p. 79]

ren was de oplage. Via via heb ik vernomen dat die allemaal verkocht zijn. Het was ontroerend hoe ik daar ontvangen werd. Ik ben voor hen natuurlijk gewoon een Amsterdammer, een Hollander. Maar op dat moment was ik toch een broeder die terugkeerde, en zij vroegen zich af waarom ze dat verhaal niet zelf gemaakt hadden. Misschien is het wel omdat zij er als Indonesiërs te dicht bovenop zitten.

De Duitse vertalingen zijn goed ontvangen. De recensies waren lovend. Ze weten er weinig van. In Nederland is die geschiedenis al niet bekend, laat staan in de rest van Europa. Beide boeken zijn ook in het Frans vertaald. De Fransen hebben hun eigen koloniale geschiedenis. Zij denken vooral aan Indochina en Algerije. Ze herkenden veel. Ook al gaat het om andere gebieden, de dekolonisatie is natuurlijk een universeel thema.

Heel goed dat je ook internationaal erkend wordt. Mede door jouw werk kan ons Indisch cultureel erfgoed aan volgende generaties worden overgedragen. Ga vooral zo door. Ik wens je daar veel succes mee.