Indische Letteren. Jaargang 26

[p. 56]

Literair erfgoed van Insulinde
Vijfentwintig jaar Indische Letteren
Peter van Zonneveld

Met vreugde kunnen we constateren dat onze Werkgroep een kwart eeuw bestaat. Tempo doeloe bleek inderdaad een toekomst te hebben. We kunnen terugzien op een lange reeks symposia en lezingenmiddagen, ongeveer honderd afleveringen van het tijdschrift en een paar bundels die met onze activiteiten samenhangen. Dat is niet gering. Het stemt tot grote tevredenheid dat we dit alles dankzij de steun van de Werkgroepleden konden realiseren.

Dit hadden we aan het begin niet kunnen voorzien. In de zomer van 1984 ging ik op bezoek bij Dr. P.J. Koets, eerst leraar klassiek talen van Hella S. Haasse, toen werker aan de Birma-spoorweg, dan chef kabinet van de gouverneur-generaal, vervolgens hoofdredacteur van Het Parool en nog veel meer - maar vooral een hartelijke, inspirerende en enthousiaste man. Hij woonde in Ellemeet op Schouwen-Duiveland, en één of twee keer per jaar ging ik een hele dag naar hem toe om met hem te praten. Hij was een begenadigd verteller. Op die dag in 1984 sprak hij over zijn contacten met Du Perron, over Beb Vuyk en over Willem Walraven. Ik luisterde. Toen zei hij opeens: ‘Ach, als ouwe kerels zoals ik er niet meer zijn, interesseert het niemand meer.’ ‘Dat moet je niet zeggen PeeJee, dat geloof ik niet,’ antwoordde ik, omdat ik wist hoeveel belangstelling voor koloniale literatuur er toen in Leiden onder studenten was.

Toen Reggie Baay en ik een half jaar later, op 14 februari 1985, op bezoek gingen bij Rob Nieuwenhuys, moest ik daar weer aan denken. Die middag werd op de Stadionweg te Amsterdam het plan voor de oprichting van de Werkgroep geboren. Rob besloot dat Reggie secretaris zou worden, en ik voorzitter. Hij stelde voor om Gerard Termorshuizen, Frits Jaquet en Joop van den Berg erbij te vragen. Op 25 september van dat jaar vond in Leiden de oprichtingsvergadering plaats van de Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde. In maart 1986 verscheen het eerste nummer van Indische Letteren.

Vijf jaar geleden heb ik al eens uiteengezet wat onze doelstellingen waren en hoe we die dachten te bereiken. Dat kwam er in het kort op neer dat we de studie van

[p. 57]

de Indische Letteren wilden bevorderen door het organiseren van lezingen en symposia en de uitgave van een tijdschrift. Natuurlijk werd er ook over de naam van de Werkgroep en het blad gediscussieerd. Indisch-Nederlands of Nederlands-Indisch? We kozen zoals u weet voor het eerste, omdat we het tweede te beperkt vonden. Het ging immers niet uitsluitend over Nederlands-Indië, het ging ook over de VOC-tijd. Indisch-Nederlands kan echter ook het misverstand oproepen dat het alleen om geschriften van Indo-Europese auteurs zou gaan, en dat was ook weer niet de bedoeling. Ik herinner mij dat Frits Jaquet opmerkte dat de naam Indische Letteren de mogelijkheid bood om in de toekomst eventueel ook West-Indische literatuur in de beschouwing te betrekken, als we dat wilden. Daar is intussen in voorzien; in 2006 is na overleg met ons de Werkgroep Caraïbische Letteren opgericht, die net als wij opereert onder de vleugels van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden.

Op een feestelijke dag als vandaag staan we ook stil bij wie ons intussen ontvallen zijn. Rob Nieuwenhuys natuurlijk, onze nestor tegen wil en dank. Frits Jaquet, de documentalist en Kartini-kenner. Han Resink, de beste dichter die Indië heeft voortgebracht. De unieke, eigenzinnige Monty Beekman, die de Indische Letteren in de Verenigde Staten heeft gepropageerd, en een onvoorstelbare prestatie heeft geleverd door het werk van Rumphius in het Engels te vertalen. Rudy Kousbroek, niet minder eigenzinnig, die met zijn uitgesproken standpunten zoveel discussies wist uit te lokken, maar ook kon ontroeren door zijn zo indringend beschreven jeugdherinneringen. Frits van den Bosch, de subtiele prozaïst. Margaretha Ferguson, de onvermoeibare activiste. Henk Smeets, die alles wist van paters in de Oost. Zo zijn er nog wel meer namen te noemen van mensen die nu in onze gedachten zijn.

We hebben symposia georganiseerd over uiteenlopende onderwerpen. Over Atjeh en de Molukken, over genres als reisliteratuur, egodocumenten en jeugdliteratuur, over vrouwen, militairen, humor en feesten, over schrijvers als E. du Perron en Maurits VerHuell, over de afbakening van de Indische literatuur, over de dekolonisatie, over het jaar 1898. Tijdens lezingenmiddagen kwamen nog veel meer aspecten aan bod, die meestal ook aandacht hebben gekregen in ons tijdschrift. Toen we begonnen, wilden we ook een documentatiesysteem opzetten. Nog afgezien van het feit dat de menskracht en de middelen daartoe ontbraken, is het misschien ook maar goed dat dit niet gelukt is. In het huidige digitale tijdperk zou zo'n systeem al gauw achterhaald en overbodig zijn.

Het stimuleren van de studie van de Indische Letteren is wél gelukt: aan de universiteiten van vooral Leiden en Amsterdam zijn talloze scripties over Indische on-

[p. 58]

derwerpen geschreven. Vele jonge onderzoekers vonden bij ons een podium waarop ze hun eerste lezing konden houden. Bert Paasman werd in Amsterdam de eerste hoogleraar koloniale literatuur, opgevolgd door Pamela Pattynama. In Leiden kan Olf Praamstra de Indische letteren tot zijn leeropdracht rekenen.

Maar voordat we tevreden en zelfgenoegzaam achteroverleunen, dienen we ons ook af te vragen: hoe nu verder? Wat is de toekomst van de Indische literatuur? Hoe moet het verder met het Indisch cultureel erfgoed? Wanneer de huidige hoogleraren en docenten die onze belangen behartigen aan de universiteit met emeritaat zijn, worden zij dan opgevolgd? Blijft het vak als zodanig wel bestaan? Dat is de cruciale vraag die ons bezighoudt. Wat kunnen we doen om de toekomst veilig te stellen?

De recent georganiseerde enquête heeft een aantal bruikbare suggesties opgeleverd, die wij zeker ter harte zullen nemen. En dat niet alleen wat de onderwerpen betreft die nog ter sprake moeten komen, maar ook voor de presentatie van de lezingen. Meer dan voorheen zullen we gebruik gaan maken van de moderne middelen die ons nu ten dienste staan.

Na dit jubileum gaat we ons inspannen om de website nog aantrekkelijker te maken. Wanneer we intensief contact willen houden met de jongere generatie, is dat een absolute voorwaarde. Maar dat geldt niet alleen voor de jeugd, nu steeds meer ouderen hun weg in de digitale wereld beginnen te vinden. Op dit terrein zijn talloze nieuwe perspectieven geopend, waar ook wij als Werkgroep ons voordeel mee kunnen doen. Omdat het in feite maar om een kleine groep mensen gaat die actief kunnen zijn, moeten we onze mogelijkheden niet overschatten. De enquête heeft ook aangetoond dat u in principe tevreden bent over wat wij doen. Veel meer kunnen we niet, maar we zouden er meer voor moeten zorgen dat de informatie over wát we doen, zoveel mogelijk mensen bereikt. En daartoe zijn de moderne middelen bij uitstek geschikt.

Samenwerking met andere organisaties en instellingen kan eveneens onze actieradius vergroten. Tot nu toe hebben we vooral intensief contact gehad met het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, een instituut van internationale reputatie. Ook met het Tropeninstituut, het Museum voor Volkenkunde en het Moluks Historisch Museum zijn gemeenschappelijke activiteiten ondernomen. Elk jaar leveren leden van onze Werkgroep bovendien een meer op een groter publiek gerichte bijdrage aan de Tong Tong Fair (vroeger Pasar Malam Besar). Dat alles zouden we nog vaker kunnen doen.

De resultaten van ons onderzoek zouden, meer dat voorheen, op internationale podia dienen te worden gepresenteerd. Gelukkig is onze Werkgroep steeds vaker

[p. 59]

vertegenwoordigd op congressen in het buitenland, terwijl er in den vreemde ook regelmatig gastcolleges worden gegeven. Vooral in Duitsland, Oost-Europa en de Verenigde Staten is er sprake van een potentiële belangstelling voor ons koloniale verleden en de weerslag daarvan in de literatuur. Daar zouden we meer op moeten inspelen.

Ook dichter bij huis ligt een belangrijke taak. In het middelbaar onderwijs, waar de aandacht voor de literatuurgeschiedenis dramatisch verminderd is, lijkt een kentering waarneembaar. In het kielzog van de canon-discussie dient ook de Indische literatuur meer dan voorheen de weg naar de scholen te vinden. De docenten daar ontbreekt het aan mogelijkheden om lesmateriaal te ontwikkelen. Daarom zou dat vooral aan de universiteiten dienen te gebeuren. Soms gebeurt dat ook. 2010 is het jaar van Max Havelaar - dat is niet onopgemerkt gebleven, gezien de tentoonstellingen en publicaties die ook de jeugd als doelgroep hebben aangesproken.

Het gaat niet alleen om de jeugd. Ons land telt ongeveer een half miljoen mensen met een Indische achtergrond. Daar komt bovendien bij, dat er vrijwel geen enkele Nederlandse familie is, die niet door Insulinde is aangeraakt (met uitzondering misschien van de nieuwkomers, maar ook zij komen er vroeg of laat mee in contact). Niet iedereen realiseert zich dat de huidige samenleving nog altijd doortrokken is van Indische elementen: in het taalgebruik, in de kunst, in de keuken, in de kleding. Ook dat is Indisch cultureel erfgoed, in de breedste zin van het woord. De reeds genoemde Tong Tong Fair op het Malieveld draagt daar ook toe bij. In dit opzicht kunnen de activiteiten van acteurs, cabaretiers, zangeressen en auteurs als Willem Nijholt, Diederik van Vleuten, Wieteke van Dort en Yvonne Keuls niet genoeg worden gewaardeerd.

Ten slotte heb ik nog twee verrassingen voor u. De eerste is dat u als jubileumgeschenk een cd ontvangt van het vraaggesprek dat ik in november 2009 had met Hella S. Haasse, ooggetuige van Indië. Deze cd zal niet in de handel zijn, en werd door uitgeverij Rubinstein exclusief voor onze Werkgroep vervaardigd. De tweede is van geheel andere aard. Om het onderzoek op de universiteiten te stimuleren willen we vandaag een Scriptieprijs in het leven roepen. Over de details kan ik nog weinig zeggen, maar het idee is om ééns in de twee jaar het beste werkstuk op het terrein van de Indische literatuur te bekronen. Daar hoor u dus nog meer van.

Vandaag is het feest. Daarom hebben we gekozen voor een Indische Letteren Festival, waarbij het idee is om te laten zien hoe de letteren kunnen functioneren in samenhang met andere cultuuruitingen, zoals fotografie, (strip)tekeningen, film, to-

[p. 60]

neel, muziek, voordracht, zang en dans. Indische literatuur ingebed in een groter geheel. Ook dat kan bijdragen aan wat wij toch vooral als onze taak beschouwen: het levend houden van de belangstelling voor het Indisch literair erfgoed, niet alleen nu, maar ook in de toekomst.