Indische Letteren. Jaargang 26

[p. 14]

De Reflector moet je lezen!
Heleen Oostebrink

Een typering

De Reflector; Geïllustreerd weekblad voor Nederlandsch-Indië verscheen tussen eind 1915 en 16 december 1922.¹ Aan het blad was een aantal bekende redacteuren en medewerkers verbonden. Vooral de bijdragen van Dominique Berretty (publicerend onder het pseudoniem ‘Max Marcel’) en Hans van de Wall (met regelmaat schrijvend onder het pseudoniem ‘Victor Ido’) zijn interessant. Beiden waren Indo-Europeanen. Ook andere redactieleden waren indo's. Gezien eveneens de aard van de bijdragen is duidelijk dat het tijdschrift vooral werd gelezen door Indo-Europeanen.

Het weekblad is rijk geïllustreerd. Vooral de ‘cartoons’ in de zesde jaargang zijn vermakelijk.² Ze zijn anoniem, maar waarschijnlijk zijn ze gemaakt door de vaste - in Indië heel bekende - tekenaar Menno van Meeteren Brouwer. De Reflector³ stelde zich als volgt voor aan het publiek:

Het zal zijn een weekblad, dat zich zal moeten onderscheiden door luchtige, vluchtige lectuur, zoodat gij als goedaardige abonné niet wordt gedwongen bij dit Weekblad U aanteschaffen een compleet stel dictionnaires en lexicons. [...] Het hoogste doel van dit, ons bescheiden tribunetje zal niet zijn: een remedie voor slapeloozen en andere (behalve in de soos) ongezellige creaturen. Het wil U in de allereerste plaats aangenaam bezighouden, zóó dat Ge elken Zaterdag direct naar het Weekblad grijpt en eerst daarnà Uw min of meer geachte grijparmen naar andere zaken uitstrekt. [...]
De ‘richting’ van ons blad? U vrááagt daar even wat. Richting, dat is nu net het eenige dat we niet hebben! ... Onze richting is gericht op de richting van de zon! Voor het fotografeeren namelijk. Voor andere dingen hebben we die niet noodig.⁴

1 De Reflector kreeg een opvolger in het weekblad Fantasio dat het echter maar een paar maanden uithield. Het laatste nummer verscheen op 27-3-1923. Zie ‘Laatst Saluut’. In: Fantasio 1 (1923), nr. 15, p. 1.

2 Anoniem: ‘Indrukken van een Orang Baroe’. In: De Reflector 6 (1921), p. 315, 334, 352, 372 en 471.

3 Voor meer bibliografische informatie over dit weekblad, zie Oostebrink 2005.

4 Max Marcel. ‘Intrede’. In: De Reflector 1 (1915), p. 1-2.

[p. 15]

Anonieme cartoon, waarschijnlijk van menno van meeteren brouwer (uit: De Reflector 6 (1921), p 334).

[p. 16]

Veel aandacht is er in De Reflector voor muziek, toneel, beeldende kunst, techniek en wetenschappen. Daarnaast voor sport, film, mode en actualiteiten. Vooral de eerste drie jaargangen hebben een grote bijdrage aan de letteren geleverd. Er zijn feuilletons, korte verhalen, toneel, poëzie en (reis)brieven, maar ook boekbesprekingen en Indische spreekwoorden. Ook het literaire leven in het algemeen wordt belicht. De Reflector gaf ook een ‘Kinderblad’ uit, dat helaas in het door mij gebruikte exemplaar niet bewaard is gebleven.

Een weekblad voor en door Indo-Europeanen

De Reflector werd goed gewaardeerd en had veel abonnees; op het hoogtepunt was de oplage zesduizend exemplaren. Waarom was het blad zo succesvol? De Nieuwe Soerabaja Courant schreef bij verschijning:

Het blad maakt een bizonder goeden indruk; gedrukt op mooi papier, met tal van scherpe illustraties naar photo's en teekeningen, en niet te zwaar van inhoud, legt het een gunstig getuigenis af èn van het kunnen der firma, welke de uitgifte op zich heeft genomen, èn van den goeden smaak der redactie, welke ‘kijk’ toont te bezitten op het Indische publiek.
Wij durven wel voorspellen, dat, wanneer redactie en uitgevers den inhoud van het blad op deze hoogte weten te houden, het zich spoedig een ruimen lezerskring zal verwerven, vooral ook omdat de abonnementsprijs - f 10 per jaar - ons uiterst billijk voorkomt.
Onze beste wenschen voor het jeugdige zusje!⁵

De Soerabajase krant had geen ongelijk. De Reflector was gevarieerd van inhoud. Het ging bovendien gevoelige onderwerpen niet uit de weg. De politieke situatie in de kolonie bijvoorbeeld werd voortdurend belicht en de moeilijke positie van de Indo-Europeaan kwam daarbij regelmatig ter sprake. Het vanaf het begin van de eeuw gevoerde ethische beleid was gericht op de emancipatie van de bovenlaag van de Indonesische bevolking. Uitbreiding van het onderwijs was een belangrijke doelstelling van dat beleid. In de loop van de jaren meldden zich steeds meer Indonesiers met een westerse schoolopleiding op de arbeidsmarkt. De indo - die het sociaal-economisch altijd al moeilijk had gehad - zag zich in toenemende mate in zijn bestaan bedreigd. Bedreigd voelde hij zich ook in politiek opzicht. Weerzin voelde hij - zoals trouwens ook de ‘totoks’ - tegen de in 1912 opgerichte nationalistische

5 M.M. ‘De Reflector in de pers’. In: De Reflector 1 (1915), p. 44.

[p. 17]

Sarekat Islam (SI) die zich steeds uitdrukkelijker manifesteerde. De oprichting, in 1919, van het Indo-Europeesch Verbond (IEV) was een van de reacties daarop. Dat De Reflector sympathiek stond tegenover het IEV verbaast natuurlijk niet.

De weerstand tegen de ethische politiek onder de Indo-Europeanen vinden we verwoord in het volgende gedicht van een zekere Rauch:

Hooge Heeren delibreeren
Over vage Ethica
Hooge Heeren converseeren
Maar Gezag? ... tida-adah!
Paperassen, zwarte dassen
Maar S.I. die lacht hen uit,
Contrabassen hoort men krassen ...
Hu! dat wordt een vreemd geluid!

Wie zal borgen, dat ik morgen
Oogsten zal van eigen land?
Elken morgen heb ik zorgen
Om te weren dievenhand.
Door hun lessen - de excessen,
Dr. Hazeu,⁶ dat wordt sneu!
Nu excessen - straks de messen!
De regeering zijn ze beu.

Hooge Heeren, accepteere'
Deze les die 'k gratis bied
Voor die beeren - muilepeeren!
Delibreeren helpt U niet.
Evolutie - mét politie
Dat kán zijn wat Indië redt,
Revolutie? - Houdt vendutie
Van dit land en sluit de pret.⁷

Op andere plaatsen in het tijdschrift wordt overigens enige nuance aangebracht in dit doorgaans negatieve standpunt over de ethische politiek, zoals ook de Sarekat Islam er niet altijd slecht vanaf komt.

6 G.A.J. Hazeu, een vooraanstaand ethicus, was een hooggeplaatste koloniale ambtenaar.

7 Rauch. ‘Ethica’. In: De Reflector 1 (1916), p. 824.

[p. 18]

Een artikel over de ‘rassenkwestie’ is ‘Volbloeds’ van de hand van Berretty.⁸ Het laat hem koud, zo schrijft hij, of iemand al dan niet van gemengd bloed is. Hij gaf daarmee tegelijkertijd het standpunt weer van De Reflector: ‘Dit blad heeft nooit meegedaan aan het dwaze melk-en-cacao-ge-theoretiseer’.

Het blad achtte de koloniale dominantie van Nederland terecht, onder andere - en hier krijgt de ethische politiek een verdediging - omdat het moederland de belangen van de inheemse bevolking behartigde. In het artikel ‘De beteekenis van Nederland's overheersching’ van maart 1920 lezen we:

Nederland's overheersching is een historisch feit en bij de beantwoording van de vraag of die wettig is, heeft men zich op het standpunt te stellen wat het Nederlandsch gezag thans voor de Inlandsche bevolkingsgroepen beteekent; niet den nadruk te leggen op de donkere kanten van de koloniale geschiedenis, nog daargelaten dat men die kanten te veel blootlegt en in gebreke blijft ook het goede aan te toonen.⁹

De Indo-Europeaan E.F.E. Douwes Dekker, die streefde naar een Indië ‘los van Nederland’, werd door het tijdschrift negatief benaderd.¹⁰ Maar ook hier toonde zich gaandeweg enige nuance. Zoals in een artikel van juni 1919 over het achtste zogenaamde ‘Indiërs’-congres van de vereniging Insulinde (met daarin progressieve indo's en Indonesiërs).¹¹ Douwes Dekker speelde een belangrijke rol op dat congres. Alle in Indië wonende mensen zijn gelijk; rassenscheiding is uit den boze, had hij daar verklaard. In De Reflector werd hij om die uitspraak geprezen.

In het algemeen kan gezegd worden dat De Reflector in politiek opzicht gematigde en vooral ook genuanceerde standpunten koesterde.

8 Max Marcel. ‘Volbloeds’. In: De Reflector 2 (1917), p. 757-758.

9 K. ‘De beteekenis van Nederland's overheersching’. In: De Reflector 5 (1920), p. 289-290.

10 Max Marcel. ‘Douwes Dekker’. In: De Reflector 1 (1916), p. 69-71 en Marcel Maxim. ‘Hij is terug!’ In: De Reflector 3 (1918), p. 766-767.

11 M.M. ‘Het achtste nationale Indiërs-congres’. In: De Reflector 4 (1919), p. 451-452.

De letterkundige inhoud

Zoals hierboven opgemerkt verscheen er veel letterkundig werk in allerlei genres in De Reflector. Bijzondere aandacht verdient mijns inziens het in de tweede jaargang gepubliceerde ‘De Profeet van Soenda’ van Hans van de Wall. Behalve dat het heel goed geschreven is (met indringende monologen), geeft het een mooi tijdsbeeld. Vermoedelijk wilde de schrijver het in boekvorm uitgeven.¹²

In ‘De profeet van Soenda’ nemen zowel de ethische politiek als de Sarekat Islam een voorname plaats in. Hoofdpersonen in het verhaal zijn de controleur Van der Wolk, zijn vrouw en de huisjongen (tevens klerk) Ardjo. Van der Wolk is een groot voorstander van de ethische politiek:

12 Het KITLV bezit het (of een) manuscript van het feuilleton met correcties erin.

[p. 19]

Zijn persoonlijkheid paste zich ganschelijk aan den ethischen koers, door het Gouvernement ten aanzien der Inlandsche bevolking genomen. [...]
Neen, de Inlander was mensch als hij, was eigenlijk 'n groot kind, dat leiding noodig had. Nergens ter wereld bestond er een volk zóó zacht van aard, zóó aangeboren hoofsch en naief, zóó vreedzaam en berustend onder het Lot als dat van den archipel. En hij zegende zijn betrekking, waardoor hij gelegenheid vond om een vader voor de Inlanders te zijn. Daartoe schonk hij haar zoowel collectief als individueel zijn volle vertrouwen. Zoo hoopte hij wederkeerig hun vertrouwen te verwerven, en dat kon toch niet anders dan ten goede komen aan zijn bestuur.¹³

Van der Wolk heeft heel veel vertrouwen in Ardjo. Maar deze komt geleidelijk, mede onder invloed van de Sarekat Islam, in opstand tegen de Nederlandse overheersing. In Nederland verblijvend - hij vergezelt Van der Wolk tijdens diens verlof - houdt hij in een toespraak zijn Indonesische toehoorders het volgende voor:

Werk aan de goede zaak mede, door van nu af aan U niets minder te voelen dan een europeaan, al hebt ge niet zooveel geleerd als hij. Dat leeren is 'n kwestie van onderwijs. Men heeft ons opzettelijk dom gehouden al de eeuwen onzer overheersching. Dus is 't van onze overweldigers geen verdienste, als zij ‘knapper’ zijn dan wij.
Indien men ons vroeger precies hetzelfde onderwijs had gegeven, zouden wij immers ook evenveel kennen en kunnen. Maar laat ze 't voelen telkens en overal, dat zij ons onrecht gedaan en te kort gehouden hebben. Gooit 't ze voor de voeten dat 't geen kunst is, over analphabeten te regeeren, schreeuwt om onderwijs al maak je er zelf geen gebruik van, dan is 't toch goed voor onze kinderen, laat merken dat wij de europeesche politiek van uitzuigen, dom houden en uitbuiten hebben doorzien, en verdomt 't langer om een superioriteit van ras in den europeaan te erkennen, alleen maar op grond dat ie 'n witte huid heeft. Blijft staan, waar wij vroeger hem onderdanig op zij gingen, en geef twee slagen terug daar, waar hij je in 't aangezicht slaat. Buig niet, kruip niet, vlieg niet meer voor hem, want hij is niets meer dan wij. [...]
Daarom, mijn broeders, de tijd is gekomen om ons van dat onzuivere, bevlekkende europeanisme te bevrijden. Het Oosten voor de Oosterlingen, dit zij voortaan uw leus. Bedenkt dit goed, leert het uw vrouw en kinderen, uw ouders en verwanten, uw vrienden en bekenden. Gaat naar ons mooi vaderland terug

13 Victor Ido. ‘De Profeet van Soenda. Een Oostersche Roman’. In: De Reflector 2 (1917), p. 215.

[p. 20]

met het heilig voornemen in uw hart, om elk afzonderlijk en allen te zamen den slapenden tijger te wekken. En de nieuwe profeet, door Allah gezonden, zal niet lang meer op zich laten wachten om u vóór te gaan in de opheffing, voorlichting en bevrijding van het arme volk van Indië, dat nu al drie eeuwen lang zucht onder het juk van een gehate overheersching...
Die profeet, hij zál komen, hij is wellicht al nader dan gij denkt, ziet in hem den van Allah gezondene, mijn broeders, eerbiedigt hem, en volgt hem...¹⁴

Na terugkomst in Indië ziet Ardjo zichzelf steeds meer als die profeet: de profeet van Soenda. Hij maakt gebruik van de goedgelovigheid van Van der Wolk en jut het volk steeds meer op. Uiteindelijk resulteert dit in een brede opstand tegen de Europeanen. Ardjo zelf overleeft deze opstand niet.

Hoewel het riskant is om de strekking van een verhaal direct te vereenzelvigen met de gedachten van de auteur ervan, durf ik in dit geval toch wel te beweren dat Hans van de Wall met zijn ‘De profeet van Soenda’ wilde waarschuwen voor de ethische politiek en voor de Sarekat Islam.

14 Idem, p. 328-329.

Indische spreekwoorden

In de eerste jaargang van De Reflector verscheen regelmatig de rubriek ‘Indische spreekwoorden’. Het is niet bekend wie deze spreekwoorden heeft bedacht: de rubriek is anoniem. Het is de moeite waard er enkele te citeren:

Wie goed kuilen weet te graven voor een ander, maakt snelle promotie.¹⁵
Beter één hooge kruiwagen dan tien diploma's.¹⁶
Misschien is de tijd dichterbij dan men denkt, dat S.I. [Sarekat Islam] voor de Hollanders de beteekenis krijgt van Salut Indië!¹⁷
Invoering eener Inlandsche Militie.......?
Heel aardig en hyper-ethisch. Maar I.M. kunnen ook de beginletters zijn van een
In Memoriam.¹⁸

15 Anoniem. ‘Indische Spreekwoorden’. In: De Reflector 1 (1916), p. 1126.

16 Idem, p. 1203.

17 Anoniem. ‘Gloeilichtjes’. In: De Reflector 1 (1916), p. 1335.

18 Idem.

[p. 21]

Gedichten

Vooral in de eerste jaargangen van het weekblad staan heel veel gedichten. Het ene gedicht is duidelijk van hogere literaire waarde dan het andere. Sommige zijn romantisch van aard, andere rationeel van toon. Heel wat van die gedichten zijn typisch Indisch. Een favoriet gedicht van mij is het volgende, ondertekend door een zekere Gerrit:

Gelukkig vindt men het niet veel,
Maar toegeschroefd wordt mij de keel,
Als 'k over de sawah haar zie sjouwen,
Gewapend met een tak, achter een troep karbouwen,

Het blonde kampongkind.

Gelukkig kan zij nog niet weten,
Dat hij die toch haar vader is, haar kon vergeten,
Haar aan de hebzucht van haar bruine moeder overliet,
Zich niet bekommerde om d'ellende en 't verdriet

Van 't blonde kampongkind.

Zij weet niet, dat de zorgen van 't bruine wijf,
Zij eenmaal zal betalen met 't maagdelijk lijf,
De moeder die nu alreeds in fel begeeren,
De prijs berekent voor 't onteeren

Van 't blonde kampongkind.

Straks wordt ze 't eigendom van een Chinees,
Nog weet zij niet, de arme wees,
Dat ze dan verkwanseld wordt van hand tot hand.
Tot dat verafschuwd door een ieder zij sterft in 't stadsverband.

Het blonde kampongkind.

En rijk of goed gepensionneerd,
Is hem een zetel in de Kamers geoffreerd.
En tijdens een fijn-christelijk ministerie,
Kletst hij wat over Goddelijk mysterie,
De vader van 't blonde kampongkind.

[p. 22]

 

Men prijst hem als een man met veel gevoel

 

Die 'thuis met een schijnheilig sm..l

 

Spreekt over het slecht der hedendaagsche jonglingschap.

 

Met kracht de wet verdedigt tot onderzoek naar 't vaderschap,

 

Hij de vader van het blonde kampongkind!¹⁹

19 Gerrit. ‘Het blonde kampongkind’. In: De Reflector 1 (1916), p. 939.

Tot besluit

Naar mijn smaak zijn vooral de eerste jaargangen van De Reflector interessant. Er staan veel artikelen in van onder anderen Berretty en Van de Wall, beiden talentvolle schrijvers. Berretty was gedurende de eerste jaren hoofdredacteur. Vrijwel wekelijks opende hij het blad met verslagen van gebeurtenissen en opiniestukken. Van de Wall nam een groot deel van de letterkundige bijdragen voor zijn rekening. Een voorbeeld van zijn pregnante stijl:

Wie interesseert zich voor zoo'n taalradbrakende njonja, wie gaat er om met zoo'n hartstochtelijken sinjo of domme nonna; wie hecht waarde aan verhalen over giftmengende njaï's?
Toch is het aan den Indischen roman, dat wij de meerdere bekendheid met deze typen danken. En waarom zou het verkeerd zijn, deze bestaande menschen op te voeren in de koloniale literatuur?²⁰

Waarom het weekblad na zeven jaar ophield te bestaan is niet duidelijk. De redactie heeft het over ‘bezwaren van technischen aard’.²¹ Een waarschijnlijke reden is dat het werd weggeconcurreerd door het in 1922 opgerichte en buitengewoon succesvolle weekblad De Zweep.

Het is zes jaar geleden dat ik De Ref ector voor de eerste keer onder ogen kreeg, maar ik kan nog steeds met een gerust hart zeggen: ‘De Reflector moet je lezen’.

20 J.H.F. van de Wall. ‘Over Indische literatuur’. In: De Reflector 2 (1917), p. 984.

21 De uitgevers. ‘De Reflector †’. In: De Reflector 7 (1922), p. 781.

Bibliografie

Fantasio. Batavia, 1922-1923.

De Reflector. Geïllustreerd weekblad voor Nederlandsch-Indië. Batavia, 1915-1922.

Oostebrink, H.M., De Reflector moet je lezen! Een analyse van een Indisch weekblad (1915-1922). Doctoraalscriptie Opleiding Nederlandse Taal en Cultuur, Universiteit Leiden, 2005.

[p. 23]

Heleen Oostebrink studeerde Nederlands aan de Universiteit Leiden. Momenteel werkt ze bij diezelfde universiteit bij het Expertisecentrum Studenten- en OnderwijsZaken (SOZ).