Indische Letteren. Jaargang 25

[p. 161]

‘Specerijen mijner woorden’
De poëzie van J.J. de Stoppelaar (1884-1945)
Kris Steyaert

Toen J.C. Bloem in 1920 de dichtbundel Het groote avontuur van J.J. de Stoppelaar besprak en er een paar verzen uit citeerde, merkte hij op: ‘Jan Prins, die zoo voortreffelijke landschappen heeft gedicht, zou iets hebben kunnen schrijven, dat hier veel op leek’.¹ Deze vergelijking was bedoeld als compliment, zeker als we weten dat de manier waarop Prins het Hollandse en het Indische landschap in verzen wist weer te geven in zijn tijd alom bewondering wekte.² Bijna dertig jaar later vergeleek ook Rob Nieuwenhuys het werk van beide dichters. Daarbij kwam hij zelfs tot de conclusie dat de Indische gedichten van De Stoppelaar die van Prins overtroffen.³ Is de poëzie van die laatste nu grotendeels in de vergetelheid terechtgekomen, dan is zulks met het oeuvre van De Stoppelaar nog veel meer het geval.

Over de literaire activiteiten van De Stoppelaar, zijn artistieke aspiraties en beroepsbezigheden op Java valt een boeiend verhaal te vertellen. Van zijn levensloop volgen hier enkele ankerpunten. Johan Jacob de Stoppelaar, zoon van Adrianus en Elisabeth van Toorenenbergen, werd op 11 december 1884 geboren op de onderneming Soember Telogo, residentie Pasoeroean (Java). Als kind ging hij naar Nederland om pas in de zomer van 1912, dit wil zeggen op zevenentwintigjarige leeftijd, naar zijn geboorteland terug te keren. Hij werd planter op de rubber- en koffieplantage Soeko Ramé in Dampit (Malang). Daar arriveerde ook enige tijd nadien de in Utrecht geboren Cornelia Elise Boonacker, met wie hij op 11 november 1913 bij volmacht trouwde. Het huwelijk draaide echter uit op een mislukking en hield slechts enkele jaren stand. De grote passie van De Stoppelaar was de literatuur: ‘Ik woeker met mijn tijd. Iedere minuut, die ik vrij heb zet ik om in aandacht voor de schoonen [sic] letteren’, zo liet hij weten in een brief aan P.N. van Eyck.⁴ Naar eigen zeggen schreef hij zijn gedichten wandelend tussen de rubberbomen en koffiestruiken op de plantage. Zijn verlof bracht hij door in Nederland, waar hij contacten onderhield met schrijvers zoals J.C. Bloem en Albert Verwey. Op zijn beurt kreeg De Stoppelaar te Java bezoek van Nederlandse dichter-vrienden, onder wie Jan Greshoff in 1940.⁵

1 Bloem 1920, p. 529.

2 Zo beeldend vond men Prins' gedichten over Nederlands-Indië dat een lectuur ervan door sommigen even instructief werd geacht als een bezoek ter plaatse. Een voorbeeld: ‘wie Indië kennen wil kan het, naar het ons lijkt, niet beter leeren kennen, dan door deze gedichten [van Prins] in zich op te nemen’ (Uyldert 1932).

3 De Stoppelaar ‘schreef een aantal Indische verzen, verwant aan Jan Prins, doch waarin - vermoedelijk door zijn langer verblijf in dit land - de Indonesische elementen een natuurlijker functie vervullen en er minder op gericht zijn een exotische schilderij te vormen als bij Prins’ (Nieuwenhuys 1949, p. 3). In zijn Oost-Indische spiegel zou Nieuwenhuys zich ietwat terughoudender uitdrukken over de poëtische kwaliteiten van De Stoppelaar.

4 Verhoeff 1996, p. 65.

5 Greshoff 1948, p. 203.

[p. 162]

Europeaan bij struiken Javakoffie op onderneming Soember Kerto bij Dampit, 1920 (foto, collectie KITLV, 18586).

Ondanks zijn drukke bezigheden als planter en administrateur, en ondanks de bescheidenheid waarmee hij zijn eigen productie als dichter taxeerde, bleek enige literaire ambitie hem niet vreemd. Hij speelde onder meer met de gedachte een tijdschrift op te richten samen met E. du Perron.⁶ Op 5 januari 1945 stierf De Stoppelaar in het kamp Bandoeng-Tjimahi. Hij was net zestig geworden.

6 Verhoeff 1996, p. 66.

Literair-historische situering

Net als Jan Prins moet De Stoppelaar als schrijver gesitueerd worden in de wijdere kring rond de hierboven genoemde Albert Verwey en het tijdschrift De beweging. Het was in dit orgaan dat De Stoppelaar regelmatig bijdroeg met gedichten, soms onder het pseudoniem Sidney Nielsen. Ook De tijdspiegel, Onze eeuw en Leiding namen

[p. 163]

werk van hem op.⁷ De poëtische productie van ‘De Stop’, zoals zijn vrienden hem gemeenzaam noemden, bestaat uit vier aparte bundels en bestrijkt zowat een kwarteeuw. De parelduiker, waarvan de uitgave door Greshoff werd verzorgd, verscheen in 1912, het jaar waarin de dichter zich op Java vestigde.⁸ In 1919 volgde Het groote avontuur, net als De parelduiker uitgegeven door C.M.B. Dixon te Apeldoorn. Daarna was het elf jaar wachten op de derde bundel, Het verlost verlangen (1930), die er pas kwam nadat J.C. Bloem bij de dichter had aangedrongen op publicatie. Het boekje werd ondergebracht in het fonds van de schoonzoon van Albert Verwey, C.A. Mees te Santpoort. Deze maakte er een verzorgde uitgave van, gedrukt op geschept Hollands papier. De publicatie van de laatste en kortste bundel, Java, werd door De Stoppelaar zelf bekostigd.

De sobere kartonnen omslag van de vierde bundel, Java (1935), gedrukt bij de Indische uitgever Kolff.

Hij verscheen in 1935 bij de Indische uitgever Kolff, informatie die men bij gebrek aan een colofon of andere aanduiding vruchteloos zoekt in het uiterst sober vorm gegeven boekwerkje (zie afbeelding). De vier bundels met alles samen 155 gedichten werden nooit herdrukt en zijn nu slechts antiquarisch en niet zonder enige moeite te vinden. Van dit oeuvre wordt dan ook nauwelijks nog iets gelezen. In 1958, dertien jaar na De Stoppelaars dood, schreef J.C. Bloem al: ‘De Stoppelaar is een van die ten onrechte vrijwel vergeten dichters’.⁹

In literatuurgeschiedenissen en anthologieën met een specifiek Nederlands-Indische focus komt zijn naam wel voor maar het blikveld op zijn werk blijft erg eng. In Peter van Zonnevelds bloemlezing Het Indische landschap is een enkel gedicht opgenomen, ‘Kom laat ons gaan’ uit de bundel Het verlost verlangen.¹⁰ Joop van den Berg koos voor hetzelfde gedicht en voor ‘Sedep malem’ uit de bundel Java in diens Indië-Indonesië in honderd gedichten.¹¹ In de anthologie De sarong van Adinda, verzorgd door Bert Paasman en Peter van Zonneveld, is De Stoppelaar eveneens vertegenwoordigd

7 Daarnaast publiceerde De Stoppelaar meermaals in het tijdschrift De bergcultures, uitgegeven te Batavia door het Algemeen Landbouw Syndicaat. De aan zijn beroepsactiviteiten gerelateerde artikelen handelen voomamelijk over de koffieteelt. Enkele titels: ‘Over het verjongen van koffie’ (1934), ‘Is er sprake van degeneratie van robusta?’ (1936), ‘Snoei- en takent-problemen in de koffiecultuur’ (1939).

8 In zijn Afscheid van Europa verklaarde Greshoff dat hij ‘hoogst eigenhandig’ de tekst van De parelduiker had gezet en dat de bundel ‘onder [z]ijn toezicht gedrukt’ was (Greshoff 1969, p. 120). Er werd gekozen voor simili japon, d.i. crèmekleurig, gesatineerd papier en voor met rood linnen beklede platten. Helaas liet het resultaat visueel te wensen over, vooral omdat de tekst op de bladspiegel te veel naar boven en naar de rugmarge verschoven was. Nog kwalijker was een zetfout in het titelgedicht. In vers negen kwam ‘weg van mijn hart’ (met ‘hart’ in rijmpositie) i.p.v. ‘weg van mijn borst’ te staan. De Stoppelaar wist echter een en ander te relativeren (Verhoeff 1996, p. 62-63).

9 Bloem 1958, p. 50.

10 Van Zonneveld 1999, p. 48.

11 Van den Berg 1984, p. 48-49.

[p. 164]

met ‘Kom laat ons gaan’ en met een gedicht uit Het verlost verlangen, ‘Als gij zift heengegaan en lang daarna’.¹² In Rob Nieuwenhuys' oudere miniatuurbloemlezing ten slotte, die onder de titel ‘Het Indonesische decor’ werd afgedrukt in het tijdschrift Oriëntatie, krijgen we als proeve van De Stoppelaars talent opnieuw ‘Sedep malem’.¹³ De eindbalans is mager: slechts drie verschillende gedichten (drie keer ‘Kom laat ons gaan’ en twee keer ‘Sedep malem’) haalden de selectie van de moderne bloemlezer.¹⁴ Uit de eerste twee dichtbundels is geen enkel vers gekozen.

De secundaire literatuur is zo mogelijk nog bescheidener. Behalve de recensies die verschenen kort na de publicatie van De Stoppelaars bundels beschikken we over een bondige karakteristiek door Rob Nieuwenhuys in zijn Oost-Indische spiegel¹⁵ en een informatief artikel van zes bladzijden uit 1996 van Maurits Verhoeff in het tijdschrift De parelduiker.¹⁶ Knuvelder laat in zijn literatuurgeschiedenis de naam van De Stoppelaar vallen als medewerker aan De beweging zonder enig verder commentaar.¹⁷ In Peter van Zonnevelds Album van Insulinde: Beknopte geschiedenis van de Indisch-Nederlandse literatuur (1995) komt de dichter niet voor. Als in literaire studies terloops wordt verwezen naar De Stoppelaar, gebeurt dit bovendien niet altijd even accuraat. Zo blijken sommigen van mening te verschillen over het aantal gepubliceerde dichtbundels en de chronologie waarin deze tot stand zijn gekomen.¹⁸ Ook Nieuwenhuys doet het in zijn Oost-Indische spiegel voorkomen alsof De Stoppelaar na zijn vertrek uit Nederland in 1912 alleen nog de bundel Java zou hebben bijeengedicht.¹⁹

Volledigheidshalve dient hierbij opgemerkt dat De Stoppelaar, en ditmaal in schril contrast met Jan Prins, zelfs tijdens zijn leven ternauwernood bekendheid en waardering genoot als schrijver buiten zijn onmiddellijke kennissenkring. In het werk van bevriende collega-dichters vinden we een paar incidentele sporen van deze bewondering terug: J.C. Bloem droeg in 1912 in het julinummer van De beweging zijn ‘Wandeling bij nacht’ aan De Stoppelaar op.²⁰ P.N. van Eyck incorporeerde dan weer als eerbetoon een versregel uit De Stoppelaars ‘Dooden’ in zijn eigen gedicht ‘Verlangen’ dat hij opnam in de bundel Herwaarts uit 1939.²¹ Deze zelfde vriendenkring had weliswaar reserves bij sommige gedichten en De Stoppelaars aanvankelijke haast zijn werk in druk te zien verschijnen, maar tegelijkertijd schreef Van Eyck in 1913 over ‘Dooden’: ‘Geen tweede [gedicht], waarbij men zo onmiskenbaar voelt, dat het onmiddellijk tot het vast bezit der Nederlandse poëzie behoort als dit’.²² Ook het latere werk werd door de intimi gewaardeerd maar bleef goeddeels ongelezen. Jan Greshoff ventileerde zijn ongenoegen hierover aldus:

12 Paasman & Van Zonneveld 1992, p. 57-58.

13 Nieuwenhuys 1949, p. 9. Hij vergiste zich in zijn korte inleiding in de geboorte- en sterfdatum van De Stoppelaar. De correcte data zijn 1884-1945, niet 1885-1944 (Nieuwenhuys 1949, p. 3).

14 Voor de volledigheid vermeld ik dat ‘Sedep malem’ tevens werd opgenomen door Paasman en Van Zonneveld in de rubriek ‘Spiegel van de Indisch-Nederlandse poëzie’ in het tijdschrift Moesson, 1 februari 2003, p. 51. Het gedicht is ook al enkele keren afgedrukt in Indische letteren. Zie Huizinga 2000a, p. 129 en Huizinga 2000b, p. 196.

15 Nieuwenhuys 1973, p. 375-376.

16 In de Engelse vertaling van Nieuwenhuys' overzichtsstudie, Mirror of the Indies (1982), is de paragraaf over De Stoppelaar weggelaten. Bij de verschijning van het eerste nummer van het tijdschrift De parelduiker, waarvan de naam blijkens het in elk nummer afgedrukte motto verwijst naar Multatuli's uitspraak ‘Een parelduiker vreest den modder niet’, drukte de Amsterdamse uitgever Van der Wielen het gelijknamige gedicht van De Stoppelaar in een oplage van negenentwintig genummerde exemplaren (De Stoppelaar 1995).

17 Knuvelder 1979, p. 431.

18 Hier volgt een representatieve compilatie van deze bibliografische verwarring. In zijn Jan van Nijlenbiografie beweert Stefan van den Bossche dat De Stoppelaar slechts twee dichtbundels publiceerde (Van den Bossche 2005, p. 274). Kulk houdt het dan weer op drie bundels (Kulk 1948 II, p. 222). Victor E. van Vriesland meent dat De Stoppelaar enkel De parelduiker en Het groote avontuur heeft gedicht (Van Vriesland 1958, p. 404). In zijn Spiegel van de Nederlandse poëzie geeft Van Vriesland 1925 op als jaar van publicatie van De parelduiker, een werk dat in werkelijkheid in 1912 werd gepubliceerd (Van Vriesland 1965, p. 681). Volgens H.A. Wage, in zijn annotaties bij de briefwisseling tussen P.N. val Eyck en Albert Verwey, is De parelduiker de tweede bundel van De Stoppelaar en Het groote avontuur de eerste (Wage 1988, p. 187). Zo zou volgens Wage De parelduiker verschenen zijn in 1913 (i.p.v. 1912) en Het groote avontuur in 1909 (i.p.v. 1919) (Wage 1988, p. 147, 152, 187).

19 Nieuwenhuys 1973, p. 375.

20 Bloems gedicht, ook bekend onder de titel ‘'s Nachts’, werd door redacteur Van Hall geweigerd voor publicatie in De gids (Sötemann 1973, p. 58). Bloem maakte voor het eerst kennis met De Stoppelaar in het najaar van 1906 (Slijper 2007, p. 65).

21 Het gaat met name om de regel ‘Dan kàn ik niet langer meer wachten’, terug te vinden op p. 59 van De parelduiker.

22 Van Eyck 1959, p. 451.

[p. 165]

Gedurende [...] dertig jaar heeft deze talentrijke schrijver op Java gedacht en gedicht, zonder dat iemand er ook maar een zweem van belangstelling voor toonde. Men beklaagt er zich wel eens over dat er te weinig kunstenaars naar Indië gaan en dat zij die de reis wagen er te kort vertoeven. Het lot van J.J. de Stoppelaar, die een voortreffelijk kunstenaar was, kan moeilijk als een aanmoediging voor andere schrijvers beschouwd worden.²³

J.J. de Stoppelaar (collectie Maurits Verhoeff).

Op de volgende bladzijden wil ik dieper ingaan op de poëtische nalatenschap van De Stoppelaar zoals die in zijn vier bundels tot ons is gekomen en stilstaan bij zowel de verschuivingen als constanten in stijl en thematiek. Ook zal ik een aantal structurele procédés en retorische figuren belichten die ik typisch acht voor zijn werk. Occasionele verwijzingen naar het oeuvre van Jan Prins laten toe een en ander in perspectief te plaatsen. Dit alles wil overigens niet meer zijn dan een algemene kennismaking met een nagenoeg onbekend gebleven Nederlands-Indisch dichter. Maar daarbij gaat het wel om een dichter die in zijn tijd een aantal vooraanstaande en zelfs canonieke auteurs voor zijn poëzie wist te enthousiasmeren.

23 Greshoff 1948, p. 203.

Evolutie van het schrijverschap

Als we de vier bundels na elkaar en in chronologische volgorde lezen, kunnen we constateren wat Bloem ook al aanvoelde toen hij in 1931 Het verlost verlangen, De Stoppelaars derde bundel, recenseerde in De gids:

[p. 166]

Er zullen, dunkt mij, niet veel dichters zijn geweest, die, in de volle rijpheid van hun scheppend vermogen, toch niet meermalen, als hun eigen jeugdverzen hen eens in handen kwamen, de gedachte in zich hebben voelen opkomen: ‘Kon ik dat nog maar?’ Het is nu eenmaal niet anders: vruchten en verzen komen ten koste van hun bloesems, en de bloesems zijn er ter wille van de vruchten.

En Bloem vervolgt:

Moest ik [...] voor dezen dichter ‘propaganda maken’, dan zou ik beginnen met hen in kennis te stellen niet met dit bundeltje [d.i. Het verlost verlangen], hoezeer ik het waardeer, noch met zijn vorige: Het groote avontuur, maar met zijn eerste boekje, dat De parelduiker heet. Daarin komen enkele gedichten voor zooals De Stoppelaar er later nooit meer heeft geschreven [...].²⁴

Er is onmiskenbaar een evolutie waar te nemen in de schrijfstijl van De Stoppelaar. Vooral de verandering van toon, om een Verweyaans concept te gebruiken, tussen de eerste en de laatste bundels is frappant. In De parelduiker (1912) vinden we in essentie hetzelfde taalgebruik en dezelfde zegging terug als in de gedichten van Jan Prins. Het titelgedicht, ‘De parelduiker’, met zijn ongewone samenstellingen, gezochte woordkeuze, archaïserende spelling en complexere syntaxis is hiervoor weinig karakteristiek. Contemporaine critici deden het af als ‘pseudo-dichterlijke acrobatie’,²⁵ of veroordeelden het als een ‘parodie op de rhetoriek der na-tachtigers’.²⁶ ‘Zomermorgen’, het tweede gedicht in de bundel, is wel typerend voor De Stoppelaars aan Prins verwante stemgeluid. De eerste strofe (van drie) luidt als volgt:

De sterren en de blanke maan,
Ze zijn allang voorbijgegaan,
Nu klimt alweer de morgenzon
Op langs de blauwe hemelbaan.
De vogels zongen heden vroeg -
Het uur had zang en klank genoeg,
Want met het prilste licht begon
Gedruisch, toen regen nedersloeg.

(P 11)²⁷

De schriftuur van deze poëzie wordt gekenmerkt door een soepele, haast spreektalige formulering en een vrij spaarzaam gebruik van schilderende adjectieven. Strategisch geplaatste enjambementen (‘klimt alweer de morgenzon / Op’ en ‘begon / Gedruisch’) geven het geheel de nodige impuls en zorgen ervoor dat een monotone

24 Bloem 1931, p. 142.

25 Van de Woestijne 1949, p. 266.

26 Verhoeff 1996, p. 63. De recensie val Karel val de Woestijne verscheen oorspronkelijk in De groene Amsterdammer van 28 september 1913. Bloem noemde de bespreking ‘gekal’, een oordeel dat gedeeld werd door Verwey en Van Eyck omdat Van de Woestijne volgens hen uitging van een antithese tussen hart en verbeelding (Wage 1988, p. 236, 242-245). François Pauwels publiceerde zijn negatieve kritiek met de verwijzing naar de ‘na-tachtigers’ in De witte mier (april 1913), het tijdschrift voor bibliofielen opgericht en beheerd door Greshoff. ‘In het volgende nummer liet Greshoff weten dat hij [Pauwels'] artikel wegens verblijf in het buitenland niet had kunnen tegenhouden, maar dat “[z]ijn oordeel over J.J. de Stoppelaars werk zoo gehéél het tegenovergestelde is van [dat van Pauwels]” dat hij de publicatie van de bespreking betreurde’ (Verhoeff 1996, p. 63).

27 Bij citaten uit de bundels zijn in dit artikel de volgende afkortingen gebruikt: P voor De parelduiker (1912), GA voor Het groote avontuur (1919), VV voor Het verlost verlangen (1930) en J voor Java (1935). Na de afkorting volgt het paginanummer. Als een gedicht in zijn geheel wordt aangehaald, is in het citaat ook de titel weergegeven.

[p. 167]

dreun vermeden wordt. Deze impuls laat zich ook inhoudelijk aanwijzen: er is een gestage progressie van handelingen die over het algemeen oorzakelijk uit elkander voortvloeien. Om het enigszins simplistisch uit te drukken: het gedicht gaat vooruit. In de secundaire literatuur over Jan Prins wordt een dergelijke stijl vaak gekwalificeerd als ‘open’, ‘klaar’ en ‘helder’ (Steyaert 2006: 110).²⁸ In De Stoppelaars latere bundels worden de verzen echter suggestiever en impressionistischer van aard. De klare contouren willen wel eens verdwijnen en maken plaats voor een diffuse onbestemdheid. Ter vergelijking met het bovenstaande citaat volgt hier het gedicht met de Engelstalige titel ‘Somewhere in Java’ uit de voorlaatste bundel, Het verlost verlnngen (1930):

Zie, aan mijn venster hangt violet de bloem
Der nacht, de honingmaan in 't hart; daar zong
Een zware hommel middenin gezoem:
Ergens in 't donker sloeg een hand de gong.

Dan droppelt over alle loovers regen;
Een zachte wijs is nachtwaarts uitgeloopen.
Een zoete bloemsmaak wolkt de lippen tegen:
Jasmijn en rozen berstten geurend open...²⁹

(VV 18)

De enjambementen zijn gebleven (‘de bloem / Der nacht’) maar voor de rest is het metrum veel losser geworden en krijgt het geheel door het gebruik van een uitgesproken poëtisch vocabulaire (‘droppel’, ‘loovers’, ‘nachtwaarts’, ‘berstten’) esthetiserende allures. Vergelijk bijvoorbeeld de regel ‘Gedruisch [begon], toen regen nedersloeg’ uit het vorige fragment met het precieuze ‘Dan droppelt over alle loovers regen’. Het tweede gedicht wil in hoofdzaak een bepaald sfeerbeeld oproepen waarin enkele details oplichten. Met andere woorden, de verhalende dichter van De parelduiker heeft plaats gemaakt voor een evocerend schilder. Terwijl Bloems voorkeur uitging naar de directere zegging in de debuutbundel, was Henri Borel wel zeer te spreken over De Stoppelaars suggestieve schrijfstijl zoals die zich manifesteert in Het verlost verlangen. In zijn bespreking in Het vaderland appelleert hij aan de literaire intuïtie van zijn leespubliek om zijn waardering voor deze poëzie te motiveren: ‘Zoo ge dichterlijk zijt aangelegd, weet ge wel dat vaagheid duidelijker is dan klaarheid, dat suggereeren eerder den weg vindt naar de dingen dan nabootsen’.³⁰ En hij illustreert deze stelling onder meer met het zonet geciteerde ‘Somewhere in Java’.

28 Steyaert 2006, p. 110.

29 Het woord ‘berstten’ in vers 8 is mogelijk een fout. De rest val het gedicht suggereert dat hier de tegenwoordige tijd ‘bersten’ is bedoeld.

30 Borel 1931.

[p. 168]

Ook de lengte van de afzonderlijke gedichten ondergaat een evolutie. Terwijl in de eerste twee bundels gedichten staan van langere adem en met een meer episch verhalende inslag - het titelgedicht in Het groote avontuur telt 132 verzen - worden in het latere werk de verzen over minder regels gespreid. Vierregelige gedichten zijn in Het verlost verlangen geen uitzondering. Een enkel vers telt slechts drie regels (‘Klagen’, VV 8). In de laatste bundel staat welgeteld een gedicht, ‘Ontmoeting’ (J 24-25), dat langer is dan een pagina. Vaak gaat het in deze kortere verzen om impressionistische toetsen, om een momentopname van zinnelijke gewaarwordingen, zoals in ‘Witte rozen’ uit Java:

't Was of de witte rozen niet meer wogen,
Alsof zij dreven in het bevend licht,
Alsof zij, zwevend uit het licht getogen,
Waren rozen, witte rozen van licht.

't Was of de witte rozen opwaarts stegen,
Of zij zich tilden op den vloed van 't licht
En toen, alsof zij zachtjes nederzegen...
Rozen, witte rozen van licht.

(J 19)

Het resultaat van de vele alliteraties, assonanties en binnenrijmen (‘dreven’-‘bevend’-‘zwevend’) is een klankschilderend gedicht waarin lexicale herhalingen (‘witte’, ‘rozen’, ‘licht’) bijdragen aan het bedwelmende karakter ervan. Vooral in Het verlost verlangen en Java fungeren bloemen en hun zwoele parfum nadrukkelijk als onderwerp, een eigenaardigheid die ook eerdere commentatoren is opgevallen.³¹ Het geeft aan deze poëzie een sensualiteit die althans in die vorm veel minder aanwezig is in het vroege werk en meteen stereotiepe beelden oproept van een zinnenprikkelend Oosten. Theo de Jager formuleerde het in zijn recensie van Het verlost verlangen zo: De Stoppelaars ‘verblijf op Java heeft zijn gevoel voor de exotiese zwijmel nog verfijnd’.³²

De bundels worden inderdaad steeds exotischer. In De parelduiker is het Oosten nog nergens expliciet aanwezig in de beschrijving, al doet de titel misschien anders vermoeden. Vandaar allicht dat in geen enkele moderne anthologie over de Nederlands-Indische letterkunde uit deze bundel geciteerd wordt.³³ De bundel bevat dan ook werk dat geschreven werd voor De Stoppelaar Nederland verliet en zich op Java vestigde. In Het groote avontuur duiken de eerste ‘uitheemse’ verwijzingen op maar die beper-

31 Nieuwenhuys 1973, 375 en Huizinga 2000b, 196.

32 De Jager 1931, 182.

33 Voor zijn bekende bloemlezing De Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw in duizend en enige gedichten putte Gerrit Komrij wel uit De parelduiker. Hij koos voor ‘De jonge sater’ (P 32-33), het enige gedicht van De Stoppelaar dat hij selecteerde (Komrij 1979, 501-502).

[p. 169]

ken zich tot een bosrand ‘waar bamboes kruiven’ (GA 68) en een ‘donkre vulkaan’ die opdoemt in de verte (GA 65). Pas in Het verlost verlangen en in Java verschijnt het landschap volop in Indonesische gedaante, compleet met palmen, tamarindebomen, Javaanse vissers, rijstvelden, tropennachten, desa's en gongslagen.³⁴ En er verschijnt al eens een Javaans toponiem (‘Tjepering’, VV 9, en ‘Pasir Poetih’, J 9) of een Maleis woord in de titel (‘Sedep malem’, een aanduiding voor de tuberoos, J 11, en ‘Tjempokoh gongoh’, waarmee de magnolia is bedoeld, J 6).

De Stoppelaars derde bundel, Het verlost verlangen (1930). Het bandontwerp met lotusbloem in goudopdruk is van Fokko Mees.

Het exotische karakter van de latere poëzie wordt verder onderstreept door de omslag van de bundel Het verlost verlangen dat een met goudopdruk gestileerde lotusbloem op een blauwgrijze achtergrond laat zien (zie afbeelding). Blijkens een aankondiging in Het vaderland is de bandtekening een ontwerp van de in Batavia geboren maar toen al in Nederland werkzame Fokko Mees (1887-1968).³⁵ Met het art-nouveau-achtige motief lijkt deze verzameling gedichten terzelfdertijd ingepast te worden in een enigszins verlate Europese fin de siècle-traditie waarbij vanzelf de associatie ontstaat met gevoelens van zinnelijkheid en onlust, sentimenten die in deze bundel duidelijk aanwezig zijn. In de veronderstelling dat De Stoppelaar enige zeggenschap heeft gehad over de vormgeving van de omslag, kunnen we spreken van een stijlbreuk met het eerdere werk. Over de publicatie van zijn debuut De parelduiker bijvoorbeeld had de dichter nog aan Van Eyck geschreven (26 september 1912): ‘Hoe de uitgave is laat me vrij koud, als ze maar niet al te artistiek is en zonder fouten’.³⁶ Met de golvende lijnen van de gouden lotusbloem correspondeert een nieuwe, zinnelijkere schrijfstijl, hoewel voor sommige gedichten ook nog het aan Jan Prins verwante idioom wordt gebruikt, zoals in ‘Kom laat ons gaan’, een van de meest gebloemleesde gedichten uit De Stoppelaars literaire productie

34 Was het daarom dat Huizinga De parelduiker en Het groote avontuur niet opnam in haar bibliografische overzicht van de twintigste-eeuwse Indische poëzie maar wel Het verlost verlangen en Java (Huizinga 2000a)?

35 Zie hiervoor Het vaderland van 26 september 1930, Avondblad C, p. 2.

36 Verhoeff 1996, 62.

[p. 170]

Kom laat ons gaan:³⁷

Kom, laat ons saam den weg op gaan.
Ik weet een bergbeek en een brug,
Daar vindt het hart zich weer terug.
Men kan er uren blijven staan,
Want niemand zal ons vragen doen.
Daar op de donkere terrassen
Groeit jonge rijst in zilveren plassen,
De wereld is er jong, en groen.
De bergen zijn er donker blauw,
Zoo hooggestapeld in hun bouw.
Zie, aan hun voeten uitgespreid
Liggen de velden neergevleid.
Hier is het dat men weder wéét,
Al wat men in den dag vergeet.
Kom laat ons saam dien kant op gaan
En wachten op de jonge maan.

(VV 42)

37 Van het gedicht ‘Kom laat ons gaan’ werd eind 1985 door Hein Elferink een bibliofiele, met de hand gezette uitgave gedrukt als jaarwisselingsgeschenk in een oplage van 115 exemplaren (De Stoppelaar 1985).

Thematische constanten

Ondanks de evolutie in De Stoppelaars schrijverschap blijven in de opeenvolgende bundels een aantal ingrediënten terugkomen. Het net geciteerde ‘Kom laat ons gaan’ zal al duidelijk hebben gemaakt dat zelfs het stilistische verschil tussen het vroege en late werk geenszins absoluut is. Dit geldt ook voor de thema's en motieven. P.N. van Eyck heeft in zijn bespreking van De parelduiker bijvoorbeeld gewezen op het centrale gegeven van de droom als levenshouding.³⁸ Deze lezing kan probleemloos worden toegepast op het latere werk waarin visioenen en droombeelden prominent aanwezig blijven en symptoom worden van een fundamentele onvrede met de werkelijkheid. In deze droom is er vaak sprake van een verre (boot)reis, al dan niet als metafoor voor het leven. Allicht mogen we in enkele van de droomen-reisgedichten autobiografische elementen aanwijzen, onder andere wanneer De Stoppelaar schrijft:

38 Van Eyck 1958. De oorspronkelijke bespreking verscheen in 1913 in het aprilnummer van De beweging, p. 83-90. Redacteur Verwey vond het een goede recensie en meende dat De Stoppelaar er zichzelf in zou kunnen herkennen (wage 1988, 199).

[p. 171]

 

Maar 'k Een van alles nu allang gescheiden.

 

Mijn peinzen werd een uitkijk in de nacht:

 

Ik hoorde golven langs de boorden glijden

 

En 'k weet de zee, waarover men mij bracht

 

Als kind, zich naar een andre toekomst breiden

 

 

 

(‘Sonnet’, GA 12)

Aan dit idee van een zwervend bestaan kunnen we in het werk van De Stoppelaar een tweede en verwant motief koppelen, namelijk het gevoel een vreemdeling of balling te zijn. Het lyrische ik gaat door het leven als een ontheemde en vraagt zich vertwijfeld af: ‘Ging ik te ver van huis? Hebben de golven / Tusschen mijn land en mij, bij ieder uur! Niet al te wijd den afstand uitgemeten’ (‘Na den storm’, GA 13)? Niet voor niets heet een afdeling van dertien gedichten in Het groote avontuur ‘In ballingschap’. Het gedicht ‘Het lied van den balling’ daarin is opgedragen aan zijn vriend Van Eyck. Dit zijn de eerste twee strofen:

Breng naar het nevelig Noorden
Schip van mijn zangrijken droom,
Specerijen mijner woorden
Over golf en stroom.

Laat in de wolk van uw zeilen
Zwellen de zalige wind.
Blijf aan kust noch reede wijlen
Eer ge uw haven vindt.

(GA 14)

Het lyrische ik presenteert zich hier bewust als een Indië-vaarder, denkend aan het verre moederland dat hij met de rijkdommen van de kolonie wil bevoorraden. De kostbaarheden die hij verscheept, zijn zijn verzen, gekruid met het aroma van het Oosten. De behoefte aan contact met Nederland die in deze regels weerklinkt, was De Stoppelaar zeker niet onbekend. Op 9 september 1918 stuurde hij Van Eyck een heuse smeekbede: ‘Schrijf mij in 's hemelsnaam, dat ik eens wat hoor van jou en van Bloem en de anderen’.³⁹

Ondanks deze gevoelens van ballingschap schreef De Stoppelaar nergens negatief over de kolonie. In zijn verzen roemde hij Java's ‘heerlijk land’ (J 16) en zijn inwoners die in harmonie leven met de natuur (‘Javaansche visscher’, J 31). Het is voor-

39 Verhoeff 1996, 65.

[p. 172]

al in deze beschrijvende gedichten dat De Stoppelaar al dan niet bewust de dialoog lijkt aan te gaan met de poëzie van Jan Prins. In 1932 werd door uitgever Enschedé te Haarlem een thematische bloemlezing uitgebracht met werk van Prins onder de verzameltitel Indische gedichten.⁴⁰ De anthologie opent met ‘Het Indische land’, geschreven in 1923 en voor het eerst gepubliceerd in 1924 in de bundel Verschijningen, waarin deze beschrijvende passus voorkomt:

waar zich het vrije water ongehinderd
over de rondgeslepen steenen stort, -
daar legeren de rijstvelden zich, schoon
om aan te zien, als breed gebouwde treden
in 't licht [...].
Gedienstig valt, over den lagen rand
van elken kronkeligen dijk, het water
in 't volgend vak, en vult met zijn geklater
en met zijn glinstering het gansche land.⁴¹

Het is niet ondenkbaar dat De Stoppelaar zich door deze regels liet inspireren. In ‘Java's koren’ schrijft hij onder meer:

het klare water valt
Naar 't altijd lager cirklen van de plassen.
[...]
En als de regens dicht en parelgrijs
De wijde velden stormend overbruisen,
Dan duikt uw graan [...]
En leegren zich, als gras, de soeple halmen
(J 16, mijn cursivering, ks)

Is het toeval dat De Stoppelaar net als Prins het althans in deze context ongewone werkwoord ‘zich legeren’ gebruikt om de rijstvelden te beschrijven? Hoe dan ook, de opmerking van Bloem uit 1920 waarmee dit artikel opent dat de landschapsgedichten van De Stoppelaar en Prins duidelijke overeenkomsten vertonen, gaat ook op voor het latere werk van beide auteurs.⁴²

Hierboven zagen we al dat de droom een bijzonder leidmotief vormt in De Stoppelaars gedichten. Een verwant sleutelwoord dat met vaste regelmaat opduikt, is ‘verlangen’. Dit heeft De Stoppelaars poëzie gemeen met het werk van Bloem, wiens debuutbundel Het verlangen in 1921 werd gepubliceerd. Meermaals verschijnt het woord

40 De bundel werd uitgebracht ‘naar aanleiding van de tentoonstelling Nederlandsch-Indië in de letterkunde, gehouden ten 's-Gravenhage in den zomer van 1932’. Zie hiervoor Goud 2007.

41 Prins 1932, 10.

42 Naast Prins kan zeker ook Herman Gorter als inspiratiebron worden genoemd. De Stoppelaars gedicht ‘En ze zei...’ uit Het verlost verlangen, met de beginregels ‘Zij liep langs de zwarte gracht. / Het water was donker. / In haar oogen, in haar haren droeg zij de nacht’ (VV 39) lijkt een herwerking van Gorters beroemde ‘In de zwarte nacht is een mensch aangetreden’ uit diens bundel Verzen van 1890.

[p. 173]

bij De Stoppelaar in combinatie met ‘droom’, zoals in het openingskwatrijn van het lange titelgedicht in Het groote avontuur:

Hoe heb ik in hunkrend verlangen
Op 't ure der uren gewacht,
En opeens de openbaring ontvangen
In 't visioen van een droom in de nacht.

(GA 57)⁴³

Komt het woord ‘verlangen’ in De parelduiker slechts twee keer voor, dan vinden we het in Het groote avontuur maar liefst vijftien keer terug (inclusief de variant ‘verlangt’) in tien verschillende gedichten. In de volgende bundel, veelzeggend Het verlost verlangen genoemd, gebruikt De Stoppelaar het woord tien keer in evenveel gedichten, de titel van de bundel zelf niet meegerekend. In Java ten slotte blijft de frequentie hoog: twaalf keer ‘verlangen’ in tien gedichten. In het laatste geval betekent dit dat meer dan een derde van alle gedichten in de bundel (34%) het woord ‘verlangen’ bevat. Voor wat volgt, is het niet onnuttig deze gegevens in tabelvorm samen te vatten:

	P	GA	VV	J
aantal keer ‘verlangen’	2	15	10	12
aantal gedichten met ‘verlangen’	2 (6%)	10 (23%)	10 (20%)	10 (34%)
totaal aantal gedichten per bundel	32	44	50	29

In weerwil van wat de titel Het verlost verlangen doet uitschijnen, gaat het bij De Stoppelaars gedichten meestal om een verlangen dat niet wordt ingelost of bevredigd. Het lyrische ik voelt zich opgesloten in zijn onmacht en hunkert ernaar los te breken uit zijn isolement. In het sonnet ‘De groote vogel’, een van de drie gedichten uit Het groote avontuur die door Andries de Braal op muziek werden gezet,⁴⁴ luidt het afsluitende terzet als volgt: ‘En mijn verlangen, dat zijn landen weet / Achter de kimmen van zijn eenzaamheid / Stijgt met den vogel die naar de einder glijdt’ (GA 23). Nog nadrukkelijker klinkt het in de bundel Het verlost verlangen: ‘Hem joeg verlangen voort van kust tot kust, / Van land tot land, van stad tot stad’ (VV 30). Het doel van deze omzwervingen is het weervinden van het verloren paradijs. Bloem kwam destijds tot dezelfde bevinding: ‘Het paradijs, de oorspronkelijke wereld, is een van de polen [van De Stoppelaars] poëzie’.⁴⁵ Soms neemt de zoektocht obsessieve vormen aan. Het slotgedicht in Het verlost verlangen bevat de regels ‘Hij is nog de eenige die langs de straat, / [...] De vage tocht van zijn verlangen gaat’ en besluit: ‘Eén waan-

43 Een ander voorbeeld uit dezelfde bundel (‘De roode bloem’, GA 21): ‘De overroode bloem blijft hangen / In de schaduw van den boom / Als het purperen verlangen / In de zwoelte van uw droom’.

44 Andries de Braal (1909-1987), o.a. als muziekcriticus verbonden aan de Arnhemse courant en de NRC, schreef zijn compositie ‘De groote vogel’ [GA 23] voor bariton en orkest. Hij componeerde ook ‘Wie aan den kruisweg woont’ [GA 47] voor zangstem en piano, en ‘Lied’ [GA 11] voor sopraan of alt of tenor en piano. De drie ongedateerde muziekwerken op tekst van De Stoppelaar worden bewaard in het Nederlands Muziek Instituut in Den Haag. In de collecties bevindt zich ook ‘Op 't water bij avond’ (P 29) voormannenkoor of kwartet van Nico Hoogerwerf (1891-1964), op. 24, naar een gedicht uit De parelduiker. Met dank aan de heer Rik Hendriks van het Nederlands Muziek Instituut die zo vriendelijk was mij te helpen bij de identificatie van de getoonzette tekst in De Braals ‘Lied’.

45 Bloem 1920, 528.

[p. 174]

zin slechts heeft heel zijn ziel vervuld: / Hem is geen verre horizon te ver’ (‘Sonnet IX’, VV 56). Bij zulke verzen lijken we even het poëtisch universum van Slauerhoff binnen te stappen.

De variatie van de herhaling

In de Oost-Indische spiegel kwalificeert Nieuwenhuys De Stoppelaar als ‘een minor poet’ wiens werk, hoewel ‘beminnelijk en sympathiek’, soms lijdt aan een gebrek aan ‘vormkracht’.⁴⁶ Wat hij met dat laatste precies bedoelt, is niet helemaal duidelijk. Er is in de vier bundels in ieder geval een indrukwekkende variatie aan dichtvormen, rijmschema's en metra aan te wijzen. Bovendien blijkt bij nader toezien de vorm toch ingenieuzer en strakker dan misschien op het eerste gezicht lijkt. De dominante aanwezigheid van het woord ‘verlangen’ in drie van de vier bundels leidt op zich al tot een zekere interne coherentie. Maar er wordt ook nog op andere manieren voor samenhang gezorgd, enerzijds binnen de afzonderlijke gedichten en anderzijds als overkoepelend ordeningsprincipe. Daarvoor bediende De Stoppelaar zich vooral van velerlei vormen van herhaling, met een grote voorkeur voor cyclische gedichten. Bij cyclische gedichten eindigt de tekst met een (nagenoeg) letterlijke herhaling van de openingsregel(s). Het gedicht vormt aldus een duidelijk afgesloten geheel. ‘Kom laat ons gaan’ bijvoorbeeld begint met het vers ‘Kom laat ons saam den weg op gaan’ (v. 1) en eindigt met de zin ‘Kom laat ons saam dien kant op gaan / En wachten op de jonge maan’ (vv. 15-16). De volgende tabel geeft het totale aantal cyclische gedichten per bundel weer:⁴⁷

	P	GA	W	J
Aantal cyclische gedichten	6 (19%)	9 (20%)	2 (4%)	7 (24%)

Met amper twee cyclische gedichten lijkt de bundel Het verlost verlangen uit de toon te vallen. Hier moeten we echter rekening houden met het feit dat een derde van de bundel bestaat uit gedichten die zes of minder versregels tellen. Een cyclische structuur voor zulke korte gedichten is natuurlijk minder vanzelfsprekend. Daarnaast eindigt de bundel met een afdeling van negen sonnetten. Ook in deze dichtvorm is een cirkelstructuur hoogst ongewoon, hoewel in Het groote avontuur een voorbeeld voorkomt (‘Sonnet’, GA 12). In Het verlost verlangen wordt evenwel verschillen-

46 Nieuwenhuys 1973, 376.

47 Hier volgt de lijst met per bundel alle cyclische gedichten afzonderlijk opgesomd. P: ‘Herfst’, ‘Maannacht’, ‘De stroomzwaan’, ‘De viking’, ‘De dorscher’, ‘Droom’. GA: ‘De tweelingbroeder’, ‘Lied’, ‘Sonnet’ (p. 12), ‘Het lied van den balling’, ‘Nachtelijke rit’, ‘De bruggebouwer’, ‘Nu is het beeld’, ‘De laatste droom’. Ik neem ook ‘Wie aan den kruisweg woont’ in het lijstje op omdat de tweede strofe de eerste gevarieerd herneemt en de derde en laatste strofe bestaat uit twee zich herhalende helften. VV: ‘Uw handen, ‘Kom laat ons gaan’. J: ‘In memoriam’, ‘De blauwe winde’, ‘Java's koren’, ‘Alleen in den avond’, ‘Witte rozen’, ‘Verlangen’, ‘O, doof de lamp’. Ik heb dit laatste gedicht meegeteld omdat elke strofe met dezelfde woorden begint.

[p. 175]

de malen in de slotregel van een gedicht de titel letterlijk hernomen waardoor ook hier de tekst op zichzelf terug lijkt te plooien. Het gaat met name om ‘Een ster rees’, ‘Eindloos verlangen’, ‘Der zoete bloesem’, ‘Een zwerver, heer!’, ‘Doe als de duif’ en ‘Een veder viel’. In ‘Als gij zijt heengegaan, en lang daarna’ verwijst de titel naar de voorlaatste regel. Op die manier ontstaat er in zekere zin toch een cyclische compositie en past Het verlost verlangen wel weer in het stramien van de overige bundels.

De Stoppelaars gebruik van de herhaling beperkt zich niet tot de toepassing van cirkelstructuren. Ter illustratie van het retorische arsenaal waar De Stoppelaar zich van bedient, geef ik nogmaals het gedicht ‘Witte rozen’ uit de bundel Java:

't Was of de witte rozen niet meer wogen,
Alsof zij dreven in het bevend licht,
Alsof zij, zwevend uit het licht getogen,
Waren rozen, witte rozen van licht.

't Was of de witte rozen opwaarts stegen,
Of zij zich tilden op den vloed van 't licht
En toen, alsof zij zachtjes nederzegen...
Rozen, witte rozen van licht.
(J 19)

Aangezien het slotvers gebaseerd is op een regel uit de eerste strofe (v. 4), kunnen we ook hier spreken van een cyclisch gedicht. Daarnaast vinden we op het zinsniveau - dus zonder rekening te houden met de klank - ten minste drie andere vormen van herhaling die in de retorica elk met een aparte term werden bedacht. Een eerste vorm van herhaling is de anafoor, dit is de herhaling van hetzelfde woord of dezelfde woordgroep aan het begin van een vers (‘'t Was of de witte rozen’, vv. 1, 5 en ‘Alsof zij’, vv. 2, 3). Het omgekeerde komt ook voor, namelijk de herhaling van een woord(groep) aan het einde van een versregel. Van deze stijlfiguur, epifoor genoemd, bevat De Stoppelaars gedicht een mooi voorbeeld: ‘licht’ (vv. 2, 4, 6, 8). Het is tevens mogelijk om aan het einde van een zin het begin van diezelfde zin (gedeeltelijk) te herhalen. Zo gebruikt De Stoppelaar de woordgroep ‘witte rozen’ uit de openingsregel opnieuw in vers 4, dat de grammaticale zin (i.c. de volledige eerste strofe) afsluit. Omdat de tweede strofe op een parallelle manier is opgebouwd, doet het verschijnsel zich eveneens voor in vers 5 en 8. Dit type herhaling binnen dezelfde zin is een voorbeeld van een epanalepsis.

[p. 176]

Door het grote aantal herhalingen, weliswaar gevarieerd in hun typologie, bereikt De Stoppelaar een bijzonder effect. Zijn verzen krijgen een smachtend karakter en lijkende zwoele loomheid van de tropen te evoceren. Dat een dergelijke concentratie aan herhalingen vooral aanwijsbaar is in de latere, meer exotisch getinte bundels, is dus wellicht niet toevallig. Zelfs het Prinsiaanse, eerder geciteerde ‘Kom laat ons gaan’ toont De Stoppelaars voorliefde voor de herhaling. Naast de cyclische structuur waarop hierboven al werd gewezen, is er sprake van ‘jonge rijst’ (v. 7) en een ‘wereld’ die ‘jong’ is (v. 8). Aan het eind van het gedicht wordt er gewacht op ‘de jonge maan’ (v. 16). In de context van dit slotvers vindt er een betekenisverschuiving plaats. Het adjectief ‘jong’ in combinatie met ‘maan’ kan nu een specifieke aanduiding zijn voor de smalle maansikkel die zichtbaar is aan het begin van het eerste kwartier, dus vlak na de fase van de nieuwe maan. Een dergelijke vorm van herhaling waarbij de betekenis van het herhalende element verandert, noemt men in de stijlleer een antanaclasis.⁴⁸

Ik hanteer hier het precieze onderscheid tussen de verschillende herhalingen als relativerende kanttekening bij de kritiek van sommige commentatoren als zou De Stoppelaars poëzie lijden aan een te grote ‘gelijkmatigheid’.⁴⁹ Uit de enkele passages die ik heb aangehaald, kunnen we afleiden dat er een zekere graad aan variatie aanwezig is in diens repetitieve schriftuur. Toch kan niet worden ontkend dat de vrij beperkte thematiek en eendere zegging een zeker déjà-lugevoel in de hand werkt. Bloems karakteristiek van de latere bundels wijst in dezelfde richting:

Doordat die verzen op een, ongetwijfeld hoog, plan staan, maar onderling weinig daarvan afwijken (noch naar boven, noch naar beneden), overziet men hun deugden pas bij herhaalde en intensieve lezing geheel. Een groote eenheid van toon en van vocabularium draagt het hare daartoe nog bij.⁵⁰

Maar waar deze ‘groote eenheid’ op het punt staat om te slaan in eenzijdigheid, treft De Stoppelaar plotseling weer door een apart beeld of een ongewone wending. Ook een andere stilistische bijzonderheid van zijn poëzie komt slechts aan het licht na een ‘herhaalde en intensieve lezing’ zoals die door Bloem werd bepleit.

48 De stijlfiguur van de antanaclasis komt veelvuldig voor in de bijbel, zoals in het vers ‘Volg Mij, en laat de doden hun doden begraven’ (Mat. 8:22). De eerste keer verwijst ‘doden’ naar spiritueel verdwaas den of ongelovigen, de tweede keer heeft het de letterlijke betekenis van overledenen.

49 Zeldenthuis 1920.

50 Bloem 1931, 142.

Geketende gedichten

Tot dusver zijn uitsluitend herhalingen binnen hetzelfde gedicht aan bod gekomen. Opmerkelijk aan De Stoppelaars werk is dat het tevens herhalingen bevat die de grens

[p. 177]

van het individuele gedicht overschrijden. In Het groote avontuur bijvoorbeeld eindigt een sonnet met de regel ‘- De vloed is hoog - en 't deint en rukt aan 't anker’ (GA 19). Het volgende sonnet begint met het vers ‘De vloed is hoog, de golfslag zwelt en zwelt’ (GA 20). De twee gedichten worden als schakels in een ketting aan elkaar vastgeklonken door middel van hun gelijkluidende eind- respectievelijk beginregel. Deze vorm van herhaling staat bekend als concatenatio, afgeleid van het Latijnse woord voor keten (catena). De concatenatio valt hier op, én omdat de twee gedichten duidelijk als een eenheid worden gepresenteerd - ze staan afgedrukt onder de collectieve titel ‘Twee sonnetten’ - én omdat de herhaling letterlijk gebeurt en netjes in de eind- en beginregel voorkomt. Het kan echter ook subtieler, zoals De Stoppelaar bewijst in twee andere gedichten in dezelfde bundel. ‘Het betooverde huis’ heeft als slotzin: ‘Toen zag 'k hem aan, en van der lippen pijn / Las 'k hem het doode woord; en 't viel tot asch’ (GA 43). Het volgende gedicht, ‘Herinnering’ getiteld, vangt aan als volgt: ‘Hij klaagde en al de woorden, die hij sprak / Waren verkoolde dingen uit den asch / Van zijn verbrand verleden’ (GA 44). Hoewel de herhaling minder letterlijk is, wordende gedichten wel degelijk via het principe van de concatenatio met elkaar in verband gebracht.

De Stoppelaar paste deze stijlfiguur ook toe in Het verlost verlangen. De voorlaatste en laatste strofe van het gedicht ‘Avondwandeling’ luiden:

Kom laat ons gaan; zoo plotseling
Is om ons heen de schemering.

We hebben al te làng gewacht.
Nog vóór we thuis zijn is het nacht.

(VV 41)

Het gedicht dat daar onmiddellijk opvolgt, is het al meermalen ter sprake gekomen ‘Kom laat ons gaan’ (VV 42), dat nu zowaar een hemistiche (halfvers) uit de voorlaatste strofe van ‘Avondwandeling’ blijkt te recycleren. Nu weten we misschien ook waarom De Stoppelaar juist voor deze formulering koos als titel, hoewel in het gedicht in kwestie de frase ‘Kom laat ons gaan’ niet als dusdanig voorkomt maar slechts verschijnt in de varianten ‘Kom, laat ons saam den weg op gaan’ (v. 1) en ‘Kom laat ons saam dien kant op gaan’ (v. 16). Merk tevens hoe het avondlijke wachten uit de slotstrofe van het vorige gedicht (‘we hebben al te làng gewacht’) ook hier opduikt in de slotregel: ‘Kom laat ons saam dien kant op gaan / En wachten op de jonge maan’.

Op deze schakelende manier brengt De Stoppelaar in de compositie van zijn bundels als geheel structuur aan.⁵¹ Het spel met herhalingen beperkt zich overigens niet

51 Het groote avontuur is de enige bundel die uit verschillende afdelingen bestaat, elk voorzien van een aparte titel. De titels geven als het ware in een notendop de thematische preoccupaties van De Stoppelaar weer: ‘In ballingschap’, ‘Paradijs-sonnetten’, ‘Droom en dood’, ‘Het groote avontuur’ en ‘De laatsten’. Als voorbeeld van concatenatio in de bundel De parelduiker citeer ik het slotterzet van ‘Tristan en Isolde’ (P 45): ‘Maar soms alleen zien ze op om lang te turen / Eerst naar de zon dan naar de kim heel ver / Naar't lage westen naar een eerste ster’. Het volgende gedicht, ‘Herfstmorgen’ (P 46), heeft als openingsregel: ‘Ik zie een lage ster aan prille morgenlucht’.

[p. 178]

tot gedichten die direct volgen op elkaar. Ik heb al eerder de slotregels geciteerd van het laatste gedicht in Het verlost verlangen toen ik het had over het verlangen en de zoektocht naar het verloren paradijs als leidmotieven in De Stoppelaars poëzie: ‘Eén waanzin slechts heeft heel zijn ziel vervuld: / Hem is geen verre horizon te ver’ (VV 56, mijn cursivering, ks). Wanneer we ook het openingsgedicht uit de bundel lezen, krijgen deze regels plots een extra dimensie:

- ‘Te ver van huis heeft u wellicht verrast
De nacht; zoo ja, wees mijn begeerde gast’. -
Hij fluisterde: ‘Zóó huivringwekkend ver
Van huis als gindsche wankelende ster’...

(VV 5, mijn cursivering, ks)

Hieruit blijkt dat de eerste woorden van de allereerste versregel en de laatste woorden van de allerlaatste versregel in Het verlost verlangen identiek zijn (het semantisch betekenisvolle ‘te ver’), hoewel ze in formeel opzicht in compleet verschillende teksten voorkomen: het slotgedicht is een sonnet, het openingsgedicht een vierregelig vers met gepaarde rijmen. We zien dus hoe het principe van de cyclische structuur als het ware toegepast wordt op de bundel in zijn totaliteit.

Formeel gesproken vormen cirkelstructuren en de concatenatio het fundament van deze poëzie. Het vermoeden rijst dat De Stoppelaar, althans wat de samenstelling van Het verlost verlangen betreft, met grote zorg te werk is gegaan. Het spel met intratekstuele verwijzingen wordt nog geraffineerder als we de zonet aangehaalde tekst (‘Terug in 1919’) confronteren met het laatste gedicht in de vorige bundel, Het groote avontuur. Het gaat in dit geval alweer om een sonnet, getiteld ‘Terug’, met als slotregels: ‘Wie uwer boog dan af; wie is gegaan / Tot aan het einde toe en komt mij tegen / Als goede vriend en lachend om den zegen’ (GA 69). Op deze vraag laat De Stoppelaar elf jaar later een respons volgen, het hierboven geciteerde, vierregelige gedicht waarmee Het verlost verlangen aanvangt. Dit openingsgedicht is opgedragen aan P.N. van Eyck (de ‘goede vriend’ uit het slotsonnet in Het groote avontuur) en kreeg een titel, ‘Terug in 1919’, die letterlijk refereert aan die van het laatste gedicht, ‘Terug’, uit de voorgaande bundel, gepubliceerd in - jawel - 1919. Door middel van deze talrijke echo's wordt Het verlost verlangen in zijn geheel vastgehaakt aan en gepresenteerd als een logisch vervolg op Het groote avontuur. Dat Het verlost verlangen op

[p. 179]

de wijze van een concatenatio opent met een opdrachtgedicht aan een dichter-vriend in Nederland kan bovendien gelezen worden als een poging van De Stoppelaar om zich als schrijver vanuit de geografische en literaire periferie vast te klinken aan wie zich toen in het moederland in het centrum van het culturele geestesleven bevond. Van Eyck was immers niet de eerste de beste. In 1935 zou hij Albert Verwey opvolgen als hoogleraar Nederlandse letterkunde aan de Leidse universiteit.

Of we in de wijze waarop De Stoppelaar onder andere via de concatenatio zijn bundels structureerde een sublimatie mogen zien van het in zijn poëzie uitgedrukte verlangen naar contact, naar deelgenootschap en hereniging, laat ik in het midden. Wel staat vast dat De Stoppelaar niet van plan was in Nederlands-Indië te blijven. In een brief aan Van Eyck drukte hij ooit de hoop uit ‘over tien jaar voor goed terug te kunnen komen om nog enkele jaren rustig te kunnen doen wat [hij] wil[de]’⁵² Met de stilistische analyse van zijn bundels in het achterhoofd, zal het geen verwondering wekken dat hij meteen daarop in de vorm van een ultieme herhaling specificeerde wat hij dan wel in zijn oude dag in Nederland wilde komen doen: ‘droomen, droomen, droomen...’

52 Verhoeff 1996, p. 66.

Bibliografie

Berg, Joop van den (red.), Indië-Indonesië in honderd gedichten. Den Haag: Nijgh & Van Ditmar, 1984.

Bloem, J.C., ‘J.J. de Stoppelaar, Het groote avontuur’. In: De gids 84, eerste deel (1920), p. 528-530.

Bloem, J.C., ‘J.J. de Stoppelaar, Het verlost verlangen’. In: De gids 95, tweede deel (1931), p. 141-143.

Bloem, J.C., Persoonlijke voorkeur van J.C. Bloem. Gedichten uit de letterkunde van vier landen niet kort commentaar. Den Haag: Bert Bakker, Daamen, 1958.

Borel, Henri, ‘Nieuwe dichtbundels’ [met korte bespreking van Het verlost verlangen]. In: Het vaderland, 4 januari 1931, Ochtendblad C, p. 1.

Bossche, Stefan van den, Jan van Nijlen. De wereld is zoo schoon waarvan wij droomen. Tielt enz.: Lannoo e.a., 2005.

Eyck, P.N. van, Verzameld werk. Deel 3. Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1959.

Goud, Marco, ‘Jan Prins en de Indische Tentoonstelling in 1932’. In: Indische letteren 22, nr. 2 (juni 2007), p. 134-143.

Greshoff Jan, Verzameld werk. Legkaart. Amsterdam: P.N. van Kampen en Em. Querido, 1948.

Greshoff, Jan, Afscheid van Europa. Leven tegen het leven. Den Haag: Nijgh & Van Ditmar, 1969.

Huizinga, Ingeborg, ‘Bibliografie Indische poëzie 1900-2000’. In: Indische letteren 15, nr. 3 (september 2000), p. 127-134. [=Huizinga 2000a]

Huizinga, Ingeborg, ‘Een ontdekkingsreis door de Indisch-Nederlandse poëzie’. In: Indische letteren 15, nr. 4 (december 2000), p. 191-200. [=Huizinga 2000b]

Jager, Theo de, ‘Dichtkunst uit 1930’ [met korte bespreking van Het verlost verlangen]. In: Roeping 10, november 1931, p. 177-183.

[p. 180]

Kelk, C.J., De Nederlandse poëzie. Van haar oorsprong tot heden. 2 dln. Amsterdam: Moussault, 1948.

Knuvelder, G.P.M., Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 4. Zevende druk. 's-Hertogenbosch: Malmberg, 1979.

Komrij, Gerrit (ed.), De Nederlandse poëzie van de negentiende en twintigste eeuw in duizend en enige gedichten. Amsterdam: Bert Bakker, 1979.

Nieuwenhuys, Rob (red.), ‘Het Indonesische decor’. In: Oriëntatie, mei 1949, p. 3-22.

Nieuwenhuys, Rob, oost-Indische spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden. 2^e dr. Amsterdam: Querido, 1973.

Nieuwenhuys, Rob, Mirror of the Indies. A History of Dutch Colonial Literature. vert. Frans van Rosevelt en red. E.M. Beekman, Amherst: The University of Massachusetts Press, 1982.

Paasman, Bert en Peter van Zonneveld (red.), De sarong van Adinda. Liefdespoëzie uit insulinde. Utrecht: Kwadraat, 1992.

Prins, Jan, Indische gedichten. Haarlem: Enschedé, 1932.

Slijper, Bart, Van alle dingen los. Het leven van J.C. Bloem. Open Domein nr. 44. Amsterdam enz.: De Arbeiderspers, 2007.

Sötemann, A.L., ‘Over de dichter J.C. Bloem’. In: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden 1971-1972. Leiden: E.J. Brill, 1973, p. 15-73.

Steyaert, Kris, ‘Jan Prins: prentbriefkaartpoëet? “Het Indische land” als ekfrasis’. In: Indische letteren 21, nr. 2 (juni 2006), p. 109-127.

Stoppelaar, J.J. de, De parelduiker. Apeldoorn: C.M.B. Dixon, 1912.

Stoppelaar, J.J. de, Het groote avontuur. Apeldoorn: C.M.B. Dixon, 1919.

Stoppelaar, J.J. de, Het verlost verlangen. Santpoort: C.A. Mees, 1930.

Stoppelaar, J.J. de, Java. Gedichten. [Amsterdam, Batavia: Kolff, 1935].

Stoppelaar, J.J. de, Kom laat ons gaan [uit: Het verlost verlangen]. Wijhe: Hein Elferink, 1985.

Stoppelaar, J.J. de, De parelduiker [sonnet uit de gelijknamige bundel]. Amsterdam: Van der Wielen, 1995.

Uyldert, Maurits, ‘Jan Prins. Indische gedichten’. In: Algemeen handelsblad, 26 november 1932.

Verhoeff, Maurits, ‘Een mat juweel van pijn. De parelduiker van J.J. de Stoppelaar’. In: De parelduiker 1, nr. 5 (december 1996), p. 61-66.

Vriesland, Victor E. van, Onderzoek en vertoog. Verzameld critisch en essayistisch proza. Deel 2. Amsterdam. Em. Querido, 1958.

Vriesland, Victor E. van (ed.), Spiegel van de Nederlandse poëzie. Deel 3: 1900-1940. 3^e dr. Amsterdam: Meulenhoff, 1965.

Wage, H.A. (red.), Briefwisseling P.N. van Eyck en Albert Verwey. Deel 1. Achter het Boek 23, nr. 1-3. 's-Gravenhage: Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, 1988.

Woestijne, Karel van de, Verzameld werk. Beschouwingen over literatuur. Deel 5. Bussum: C.A.J. van Dishoeck, 1949.

Zeldenthuis, Jan J., ‘Het groote avontuur, door J.J. de Stoppelaar’. In: De gulden winckel 19, nr. 1 (15 jan. 1920), p. 13.

Zonneveld, Peter van, Album van Insulinde. Beknopte geschiedenis van de Indisch-Nederlandse literatuur. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1995.

Zonneveld, Peter van (ed.), Indisch Landschap. Dichters en schrijvers over Indonesië. Alphen aan den Rijn: Atrium, 1999.

[p. 184]

Kris Steyaert is universitair hoofddocent Nederlandse letterkunde aan de Université de Liège. Hij publiceerde eerder over het werk van Han Resink (TNTL, 2003) en Jan Prins (Indische letteren, 2006), en over het beeld van de inlander in de Nederlands-Indische poëzie (Praagse perspectieven, 2005).