Indische Letteren. Jaargang 25

[p. 185]

Het Pak van Sjaalman:
kijk op Indische letteren
Een gesproken column voor Indische letteren d.d. 11 september 2009
Edy Seriese

Intro

Hoofdschuddend, in toenemende verwarring en zelfs met groeiende aversie heb ik het gelezen. Diep teleurgesteld heb ik het uiteindelijk weggelegd. Dit had ik niet verwacht. Ik dacht 1. dat hij kon schrijven en 2. dat hij een biografie zou schrijven: een schrijversleven over een ook door mij diep bewonderde auteur. Maar zelden heb ik zo'n dik pak papier doorgenomen met zo weinig innerlijke structuur en relevante inhoud. Hoofdstukken met jaartallen erboven noem ik namelijk geen structuur en een egodocument over een schrijver die onzichtbaar blijft onder de slagschaduw van zijn biograaf is geen biografie. Maar ik wil deze plaats niet gebruiken voor een recensie. Ik wil me beperken tot de meest essentiële kritiek die ik op het werk heb: de door en door koloniale blik van de biograaf op zijn arme subject. Van de ondertitel: een Indo-schrijver (wat is dat in godsnaam?) tot de merkwaardig-selectieve bibliografie. Van woordgebruik als ‘geworteld in Indië’ (voor Indo's) tot ‘oost’ versus ‘west’ (voor etnische, lees: racistische verschillen). Koloniaal. Van de vraagstelling over de uitgroei van (vermeende) kleine Indo tot Stem van Indisch Nederland, tot en met de werkwijze in het boek die ik de sandwichformule heb gedoopt. Die formule gaat als volgt: de biograaf doet beweringen, dan volgt een citaat, of vaker nog: een parafrasering, en dan sluit de biograaf af door in andere woorden te herhalen wat hij al beweerde, onder voorbijzien van wat het citaat te melden had. Deze werkwij-

[p. 186]

ze is een beproefde koloniale tactiek om de eigenheid van ‘de ander’ onzichtbaar te maken. Sinds Edward Said wordt deze tactiek bestreden met de notie van ‘Het recht op het eigen verhaal’. Said komt echter in de biografie niet voor. Dus wordt de Tjaliebiograaf op zijn beurt verpletterd, in zijn geval door koloniale verschijnselen als Indo's, waarmee hij geen postkoloniale raad weet. Eigen schuld. Had-ie maar buiten de gevestigde mythes moeten treden, of daar op z'n minst afstand van genomen. Hij had bijvoorbeeld zijn object niet als Tjalie Robinson, een pseudoniem immers, maar als Jan Boon, de schrijver, kunnen beschouwen. Wie zich in een mythe begeeft, komt er niet meer uit.

De column

Deze column gaat niet over de biografie maar over Boon, en over mijn visie op de toekomst van Indische letteren. Als een postmoderne petemoei wil ik hierbij meteen mijn wens formuleren dat er geen toekomst is voor Indische letteren, maar onsterfelijkheid. Ik wens dat Indische letteren, liefst alle letteren, met een postkoloniale attitude benaderd, met postkoloniale blik bezien, in postkoloniale terminologie beschreven, en postkoloniaal op eigen merites gewaardeerd worden. Postkoloniaal betekent: de koloniale mythevorming voorbij. Alleen dan kan je rustig Indo zijn, als schrijver én als lezer, zonder dat je daarin bij wijze van moderne apartheid voor eeuwig wordt opgesloten.

Neem nou Jan Boon. Een biografie die de mythe voorbij is, zou een man beschrijven die leefde in een koloniale wereld en na de politieke dekolonisatie samen met tenminste 300.000 anderen verhuisde van Indonesië waar hij opgroeide, naar Nederland waar hij geboren was: in het zelfde schuitje en van de regen in de drup. Stammend uit een welvarend militair milieu, opgeleid tot onderwijzer, was Boon redacteur bij een krant geworden, om van daaruit een gooi naar het literair schrijverschap te doen. In 1952 en 1954 en in 1956 publiceerde hij, in Indonesië nog, onder de pseudoniemen Tjalie Robinson en Vincent Mahieu zijn eerste bundels. Vanaf 1948 had hij zich daarvoor al los geschreven in periodieken als de Nieuwsgier, de Vrije Pers en Oriëntatie. Ik ontleen deze gegevens aan de zeer inzichtelijke bibliografie van Adrienne Zuiderweg in de bundel Tjalie Robinson, de stem van Indisch Nederland uit 1994. Die twee eerste bundels, Piekerans van een straatslijper en Tjes, een bundel Vertelingen noopten Boon kennelijk meteen tot het formuleren van een literair credo: de schrijver is een groepslid, geen uitzonderlijk individu. De schrijver schrijft op wat

[p. 187]

er al is, en drukt uit wat iedereen al weet en aan elkaar vertelt. Bij de eerste druk van Piekerans van een straatslijper zei Boon: ‘Dit zijn mijn eigen piekerans niet, maar van iedere andere straatslijper in Indonesië’. In zijn Intro bij Tjies heet het: ‘ik schrijf op wat wij, uit het “Morgenland” aan elkaar vertellen’. Tussen de schrijfsels van Tjalie Robinson en die van Vincent Mahieu zit geen tegenstelling, tenminste geen geheimzinnige tegenstellingen zoals ‘Oost’ versus ‘West’ of ‘Literatuur versus Stem van Nederland’. Er zit wel verschil tussen de twee literaire genres die Boon praktiseert: de Piekerans zijn in Boons eigen woorden ‘opstellen’ en Tjies bevat ‘vertellingen’. Wat is het verschil tussen Boons opstellen en vertellingen? Geen biograaf die zelfs de vraag maar stelt. Toch zijn vragen (en antwoorden) vanuit het literaire werk het interessante aan een schrijversleven. Helemaal bij Boon, die in de twee bundels ook nog een subtiel verschil aanbrengt in de manier waarop hij zichzelf als schrijver presenteert. In Piekerans verdwijnt hij als het ware in de groep en is één van velen die bijdragen aan dit ‘orgaan van de club van straatslijpers’. In Tjes is het omgekeerde het geval. Daar maakt hij zich juist los uit de ‘wij-groep uit het Morgenland’ en presenteert hij zichzelf als individu: ‘En ik? Een blootvoetige jongen met een tjies.’ Boon vervolgt snel: ‘het is niet [...] de jongen die telt, het is de jacht alleen die telt’; het individu verdwijnt dus direct weer uit beeld. Maar hij toont wel het dilemma: hoe individueel ben je in de groep? Wat beteken je als individu voor de groep? Wat betekent de groep voor jou? Het zijn bange vragen die even opflitsen met de verschijning van de jonge jager. Vragen die wellicht elk groot-gezinslid zich stelt, en zeker gezinsleden uit de Indische cultuur die immers, meer dan bijvoorbeeld de Nederlandse, een groepscultuur was en is. Bij Boon zijn het vragen van literair belang, omdat de toon van Tjes, een bundel Vertellingen gezet wordt door ‘Adieu aan Josephine’, een verhaal dat op dergelijke vragen is gebouwd. Deze belangrijke Intro uit de eerste druk van Tjes komt niet in de biografie aan de orde.

Het begeerde schrijverschap stelde Boon voor een levensgroot probleem. Aan zijn zoon in Amerika schrijft hij dat hij al sinds zijn eerste huwelijk bezig was schrijver te worden, een beroep dat ondanks Boons literair credo een hoge mate van individualiteit vereist. Pas in zijn huwelijk met Lilian Ducelle lukte het de habitat te scheppen waarin hij daadwerkelijk schrijver kon zijn. Juist tijdens zijn ‘coming out’ dekoloniseerde zijn Morgenland en vertrok hij midden jaren vijftig contre coeur naar zijn geboorteland. Daar trof hij naast zijn Indische medemigranten een samenleving aan waarin de verzuiling geen millimeter ruimte liet voor (literaire) culturele diversiteit. Wat moest hij nu? Hoe graag hij ook schrijver wilde zijn: niet op de manier die toen in Nederland - en ook in zijn eigen hoofd! - de norm was: niet als producent van

[p. 188]

romans en trilogieën, short stories of novellen. Dat waren literaire vormen immers die - veel later pas, door Edward Said, getypeerd zouden worden als de culturele dragers bij uitstek van westers kolonialisme en imperialisme. Boon schreef zijn literaire credo op grond van zijn ervaringskennis als Indische cultuurdrager in de kolonie. Principieel en consequent stelde hij zich op als ‘Opschrijver’. In literair marginale genres als ‘opstellen’ en ‘vertellingen’ noteerde hij eigen en andermans herinneringen en levenservaringen. Die praktijk hield hij vol vanaf de Piekerans uit 1952 tot en met zijn allerlaatste bijdrage aan Tong Tong, het ‘cluborgaan uit Indië’ in 1974. Het gehele omvangrijke werk, dit Pak van Sjaalman van de Piekerans tot en met Tong Tong vormt de literaire productie van Jan Boon. Of wij die nu wel of niet waarderen, en of die nu wel of niet overeenkomt met de gangbare literaire normen van toen of nu, dát is wat hij als schrijver voortbracht. Dat Pak behoort in z'n geheel als object beschouwd te worden alvorens wie dan ook een uitspraak kan doen over het literaire laat staan het Indo-gehalte van Jan Boon en zijn werk.

Nadrukkelijk verwerp ik de koloniale mythe van een Tjalie die niet meer aan literatuur schrijven toekwam. Opschrijven in plaats van (romantisch literair) schrijven was Boons literaire keuze.

Als een Pak van Sjaalman, zo wens ik dat het werk van Jan Boon, ja, het hele object van de Indische Letteren, bezien wordt. Als een zootje ongeregeld waar Droogstoppels tevergeefs inzichtelijke lijstjes van proberen te maken. Tevergeefs, want in dat Pak zijn ‘verzen, een gedicht met ongelijke strofen, teksten zonder rijm, en in diverse talen en genres: romancen in het Maleis en krijgszangen in het Javaans, brieven en dagboekfragmenten, maar ook staten, opgaven en berekeningen, cijfers dus, en verhandelingen over een enorme verscheidenheid aan onderwerpen, naast gewoon maar aantekeningen en losse gedachten opgenomen’. Zo beschrijft Droogstoppel Havelaars pak, maar het is of je over Tong Tong leest! Binnen de Indische letteren zijn er allerlei Pakken van Sjaalman. Bijvoorbeeld het Pak van Frits van den Bosch, en het Pak van de Indische migrantengroep in Nederland: het IWI. Misschien is het Pak van Sjaalman wel een Indisch genre, er bestaat immers ook een Pak van Rudy Kousbroek (Oost-Indisch Kampsyndroom), en één van Rob Nieuwenhuys (Oost-Indische Spiegel). Marion Bloems Thuis is zo'n pak, Reggie Baaij heeft er één, en bij Alfred Birney thuis ligt er ook één, waar af en toe een novelle uit lekt. Er is er minstens één op internet (de Nieuwsbrief van het Indisch Netwerk) en wie weet waar nog meer. Wie de kijk heeft, vindt ze.

Door de lens van het Pak van Sjaalman werpen we een blik op wat de schrijver wil uitdrukken voordat een Van Lennep er Schone Letteren/gevestigde Literatuur van

[p. 189]

maakt. Van Lennep kon Multatuli's Pak vervormen omdat Droogstoppels als hij - en niet de schrijvers zelf - nu eenmaal de middelen daartoe in handen hebben. Als metafoor, genre, of beide, het Pak van Sjaalman beschrijft de positie van schrijvers uit een marginale cultuur. Dat is wat Jan Boon in elk geval was: schrijver uit een marginale cultuur. Hij besefte dat in Indië al, en hij maakte van de marge zijn habitat. Dat is wat migranten doen: een habitat maken, waar ze ook zijn, om te kunnen zijn wie ze zijn. Boons habitat had een complete literaire infrastructuur: tijdschrift, uitgeverij, boekhandel, kunstkring en soos, zodat hij kon zijn wat hij wilde: schrijver, nee, Opschrijven waar hij ook was. Boon bevond zich op allerlei plaatsen in de wereld, maar was altijd Opschrijven. Hij schreef voor de onsterfelijkheid, niet voor een toekomst. Mijn ultieme wens voor de Indische letteren is dat zij onsterfelijk zij.

Leiden, 9 september 2009