Indische Letteren. Jaargang 25

[p. 141]

Indische meisjes, Indische heldinnen
De damesromans van Melati van Java (1853-1927)
Vilan van de Loo

In 1871 arriveert Marie Sloot in Nederland. Zij is dan een jonge vrouw van achttien jaar. Met haar arriveren haar zusje Christine en haar broer Nico, haar ouders en haar grootmoeder. Drie generaties, elk met eigen herinneringen aan Indië. De Indonesische Philoteja Sajia (1803-1871) was er geboren en getogen. De dochter die ze met de Hollandse arts Christiaan van Haastert (1800-1860) kreeg, Louisa van Haastert (1825-1873), eveneens. De drie kinderen ook. Waarom deze familie, die zo in Indië geworteld was, besloot naar Nederland te komen, is onduidelijk. Was het de wens van Marie's vader, de Twent Carel Sloot (1826-1883)? Misschien verlangde hij terug naar zijn geboortegrond; en alle gezinsleden waren verplicht te gaan waar hij als wettelijk hoofd van het gezin heenging.

Hoe dan ook, in 1871 bevindt Marie Sloot zich in Nederland. Ze heeft een onderwijsacte zodat ze les kan geven. Daardoor is ze economisch zelfstandig, in principe. Dat is een belangrijk gegeven in een tijd waarin vrouwen uit de midden- en hogere klassen veelal moesten trouwen om verzekerd te zijn van een inkomen. Werken voor geld vond ‘men’ voor een vrouw van stand enigszins bedenkelijk; opleidingen waren mede daarom schaars en een meisje werd geacht niets liever te willen dan te trouwen en moeder te worden, om zich vervolgens een leven lang te wijden aan de verzorging van man en kinderen. Dat gold als typisch vrouwelijk.

Marie Sloot verlangde niets van dit alles. Zij bezat het talent om te schrijven en dat zou ze haar leven lang doen. Indië, moeders en Indische vrouwen zouden in haar werk een belangrijke rol vervullen. Het was een bijna heilige drie-eenheid voor de schrijfster.¹

Marie Sloot werd geboren in Semarang, op 13 januari. Zij was de eerste dochter van twee diep-katholiek voelende mensen. Zowel Louisa van Haastert als Carel Sloot waren met hart en ziel gelovig. Al dicteerde de leer dat de lotsbestemming van de vrouw lag in huwelijk en moederschap, toch besloten beide ouders Marie degelijk onderwijs te geven. Volgens de overlevering was zij een pienter meisje, snel in het

1 Zie voor een eerdere, uitgebreide biografische schets Van de Loo 2002.

[p. 142]

Staand vlnr Nico, Christine en Marie Sloot. Aan de piano Lina Schelfer. Circa 1871 (eigendom auteur).

leren en in het toepassen van het geleerde. Blokken met letters erop wist zij in de juiste volgorde te zetten om woorden te maken, en al op zeer jonge leeftijd vertelde ze in de familiekring verhalen.

Lichamelijk was ze niet sterk. Vermoedelijk ontving ze vooral huisonderwijs. Wat de lesstof was, is onduidelijk. De Methode Clerx zou pas later in Indië geïntroduceerd worden. Van een gouvernante is in de nagelaten familiepapieren geen sprake. Het ligt voor de hand dat Carel Sloot, die als onderwijzer werkzaam was op enkele gouvernemenstscholen en Louisa van Haastert het onderwijs zelf verzorgd hebben. Dat het op westers gedachtengoed gebaseerd moet zijn geweest, lag voor de hand.

[p. 143]

Het gezin beschouwde zichzelf als westers en men zag Holland als maatgevend voor ‘beschaving’. De onderwijsartes die Marie behaalde gaven haar het recht om Europees onderwijs te kunnen geven. Zo kon ze in haar eigen onderhoud voorzien, en hoefde niet te trouwen om dankzij een kostwinner van een inkomen verzekerd te zijn. In principe was Marie Sloot een autonome vrouw.

Al in Indië was Marie Sloot begonnen te schrijven en nu, aangekomen in Nederland, dacht ze eraan haar werk te publiceren. Onder pseudoniem, want, zoals ze later zei: ‘Dat mijn gedachten gedrukt werden, daar had ik niets tegen, maar dat men weten zou dat ik ze schreef en men drong in mijn gevoelens, mijn sympathieën en antipathieën 't boezemde mij een soort ziekelijken afkeer in.’² Ze koos de eerste naam met een M die haar inviel: Mathilde. Zelf legde ze onder dat pseudoniem haar eerste roman voor aan Het Katholieke Stuiversmagazijn. Het werd geplaatst in 1872: ‘Hoe ik genoot bij de lezing van mijn eerste geestesprodukt! soms mij ergerend aan de eigenwijze veranderingen door mijnheer Markaf er in gemaakt...’³ Al was dit haar feitelijke debuut als schrijfster, haar eerste roman verscheen in 1874. In De jonkvrouwe van Groenerode zou ze een Indisch meisje ten tonele voeren dat later in verschillende romans zou terugkeren.

2 Van der Meer de Walcheren 1922.

3 Van der Meer de Walcheren 1922.

Mooi van uiterlijk en innerlijk

De roman was het begin van een lange schrijfstersloopbaan, waarin de Indische achtergrond van Marie Sloot herhaaldelijk een rol zou vervullen. Dat gold zeker voor haar schrijfsterspseudoniem. Zelf wilde zij schrijven onder de eenvoudige naam ‘melati’, maar de uitgever voegde daar op eigen initiatief ‘van Java’ aan toe, kennelijk niet wetend dat de Indische jasmijn ‘melati’ alleen op Java bloeit.

Ook de hoofdpersoon in haar eerste roman heeft een band met Indië. De jonkvrouwe van Groenerode is Eugenie de Lody, de dochter van een jonker die een gepensioneerd KNIL-man is. Ze wonen in een kasteel in het kleine dorp Groenerode. Melati van Java introduceert Eugenie als volgt:

Zij telt achttien jaar en heeft al 't schoone en frissche der levenslente; hoe eenvoudig het zwart wollen kleed ook is, dat slechts een hagelwit kantje om den hals tot eenige afwisseling heeft, zij draagt het met een eigenaardige bevalligheid. Hare groote blauwe oogen zijn zoo helder en diep als de schoone hemel van haar geboorteland; het haar, dat in twee lange vlechten tot op hare knie-

[p. 144]

en valt, schijnt ravenzwart, maar als het licht der kleine petroleumlamp ze beschijnt, vertoonen zij een fraaie, kastanjebruine kleur. Waarlijk, de laatste erfdochter der Lody's behoeft niet voor de schoonste vrouwen van haar oud geslacht onder te doen.⁴

De verwijzingen naar Indië zijn duidelijk. Eugenie is een Indisch meisje; zij is mooi van uiterlijk en daarmee wijst Melati van Java in de toenmalige literaire traditie erop dat Eugenie ook een mooi, dat is deugdzaam, innerlijk bezit. Pas verderop in de roman vertelt Eugenie zelf over haar afkomst. Ze is na de dood van haar vader naar Indië gereisd om daar een slecht betaalde betrekking als gouvernante te vervullen. De vrouw des huizen mag Eugenie niet, die dat in een brief verklaart ‘jammer’ te vinden:

Jammer ook dat zij, een volbloed Europeesche, zulk een innige afkeer heeft van alles, wat naar inlandsche kinderen zweemt. Dit grieft mij. Mijn moeder was een Indische, mijn grootmoeder een Javaansche en dus behoor ik tot de antipathies van mevrouw Van Helden. Zij zegt soms hatelijke dingen, en ik Een zoo dom ze op mij toe te passen.⁵

Hiermee zijn in a nutshell de belangrijkste kenmerken van het Indische meisje in de romans van Melati van Java genoemd: mooi van uiterlijk en innerlijk, zelfstandig ingesteld, zich bewust van haar afkomst, en niet van plan die te verloochenen, ook niet als dat haar levensomstandigheden zou verbeteren. Opmerkelijk voor de destijds conservatieve moraal is dat veel van deze Indische meisjes zich in moeilijke omstandigheden niet richten op het vinden van een echtgenoot c.q. kostwinner, wat destijds voor een vrouw ‘normaal’ werd geacht te zijn, maar veel meer op zelfontplooiing en het nemen van autonome beslissingen en daarmee ook het vooruitblikken in een onzekere toekomst. Tussen de regels door introduceerde de schrijfster hiermee een rolmodel voor Indische meisjes en vrouwen in Holland. Ze liet zien dat ook dit een ‘mooi’ leven was, mooi in de betekenis van deugdzaam. Overduidelijk was dat een dergelijke bestaan avontuurlijker en in beginsel aantrekkelijker was dan een leven waarin men geacht werd zich op te offeren voor echtgenoot en kinderen.

Eugenie de Lody was de eersteling in een lange reeks. Na haar verschenen er in de loop van bijna veertig jaren een groot aantal Indische romans waarin, meer of minder op de voorgrond, Indische meisjes voorkwamen. De romans zijn, in volgorde van publicatie: De Jonkvrouwe van Groenerode (1874), De familie van den Resident (1875), Nazomer (1880), Hermelijn (1885), Fernand (1878), Soerapati (1887), Rosa Marina (1892), Prada (1894), Herfstdraden (1896), Bonte wimpels (1897), Het Boschmeisje (1903) en Orchidée (1905).

4 Van Java [1885], p. 18-19.

5 Van Java [1885], p. 95.

[p. 145]

Zij was anders

Met zulke romans, waarin dergelijke personages voorkwamen, keerde Melati van Java zich tegen de heersende conservatieve moraal die vrouwen een bestaan als echtgenote en moeder dicteerde, en diezelfde vrouwen, ondanks deze verantwoordelijke positie, tegelijkertijd het recht om te stemmen ontzegde, evenals het recht om over haar eigen kinderen te oordelen, een hogere opleiding te volgen of zeggenschap te bezitten over haar eigen spaargeld. Voor de wet bezat zij de juridische status van een onmondige.

In de eerste feministische golf, die eind negentiende eeuw begon op te komen, plaatsten vrouwen kanttekeningen bij deze moraal. Er kwamen steeds luidere protesten tegen een samenleving waarin vrouwen achtergesteld werden bij mannen. Een hoogtepunt in die protesten was de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid (1898), die was gericht op de arbeidsomstandigheden van vrouwen, en waar veel gesproken werd over de positie van de vrouw. De Tentoonstelling werd bezocht door de jonge koningin Wilhelmina.⁶

Melati van Java had dankzij haar literaire talent en afkomst een eigen inbreng in deze eerste feministische golf. Zij wist dat zij niet beantwoordde aan de Nederlandse normen voor het uiterlijk van vrouwen, die idealiter blank waren en bij voorkeur licht van haar. Marie Sloot was getint, ietwat gezet en zij had vooruitstekende tanden. Zij was anders, ook in haar keuze voor een vrouw als levensgezel. Maar tegelijkertijd moest zij van haar pen leven, wat betekende dat ze als broodschrijfster haar publiek moest zien te behouden, een publiek dat vooral in Nederland woonde. Ze kon dat publiek dus niet choqueren met al te confronterende stellingnames. Het moest voorzichtig. Maar het moest. Zo verschenen een voor een interessante Indische meisjes in haar romans, soms als titelheldin, maar vaker in de zijlijnen van de roman, in de nevenintriges. Maar waar ze zich ook bevonden, ze waren altijd van belang voor de roman, dus geen lezeres, Indisch of niet, kon om ze heen.

6 Grever en Waaldijk 1998.

Omslagpunt

In de roman Herfstdraden (1896) is een ander opmerkelijk Indisch meisje aanwezig, dat eenzelfde type personage is als Eugenie de Lody. Via de geschiedenis van Hortense de Charière laat Melati van Java zien, hoe zij staat tegenover Indische vrouwen die hun afkomst verloochenen. In het volgende fragment ontmoet Hortense haar

[p. 146]

moeder weer, een moeder die zij na haar terugkeer in Indië niet heeft willen kennen. Hortense is westers opgevoed in Nederland en heeft daar een goed huwelijk gedaan met Philip van Asten. In Indië weet de moeder het huis van Hortense binnen te dringen. Daar komt de confrontatie:

‘Ma, word toch weer christin!’ smeekte zij; ‘ga uit de kampong weg en laat dien man varen. Dan zullen wij, dan zal ik voor u zorgen. Ik heb nog geld, dat besteed ik dan geheel voor u.’
‘Dank je wel! Mijn hollandsche man heeft mij weggejaagd. Hij heeft mij mijn kind ontnomen, en nu heb ik een anderen man en andere kinderen. Wat zou dat, of zij Javanen zijn? Mijn moeder was ook Javaansche!’
‘Maar vindt u het niet vreeselijk, u, met uw europeesche opvoeding en gewoonten van beschaafde menschen, daar tusschen die Javanen te leven? Ik kan me dat niet voorstellen.’
De vrouw lichtte haar schouders op.
‘Men went aan alles.’
‘En is die - man goed voor u?’
‘Zooals alle Javanen zijn. Soms slaat hij mij en ik sla hem terug! Mijn hollandsche man kon mij ook plagen!’
Hortense kromp ineen. Wat een schande voor Philip, zulk een familie! Zijn moeder en Eveline moesten het weten!
‘Als ik geld geef, zal u dan weggaan en mij niet meer lastig vallen?’ vroeg zij.
‘Wil je dat zoo graag, Hortense?’ vroeg zij huilend, ‘je bent toch ook mijn kind!’
‘U heeft alle banden met mij verbroken. Ik heb zoo dikwijls naar mijn moeder verlangd, toen ik nog in Europa was, heel alleen, overgeleverd aan mijn grootmoeder. Als ik maar geweten had dat u netjes en stil leefde als een brave christenvrouw, dan was ik bij u gekomen, dan had ik het beetje, dat ik had, met u gedeeld, ik was niet getrouwd, ik had voor u gewerkt; maar nu u zoo gedaan heeft, nu u zoo leeft, neen, hoe minder wij elkaar zien, hoe beter. Wij verstaan elkaar toch niet meer!’
‘Je schaamt je voor je man, dien tottok!’ [Hollander.]

En even later:

‘Kan ik hier dan niet blijven?’
‘Neen, u kan bij de moeder van mijn kokkin, die woont in Batoe-Toelies, sla-

[p. 147]

pen; maar u zegt haar niet wie u is. Ik zal zeggen, dat u mijn oude baboe was, en zoek mij dan niet meer op!’
‘Allah, Hortense! Schaam jij je zoo over je moeder!’
‘Ik kan er niets aan doen.’⁷

Dit is een omslagpunt in het leven van Hortense. Opmerkelijk genoeg valt deze verloochening samen met een miskraam en het snel slechter worden van haar huwelijk. Philip blijkt uiteindelijk geestesziek en heeft voortdurend verpleging nodig. De roem en glorie van de wereld, die Hortense aanvankelijk leken toe te vallen, heeft zij aan het einde van de roman ingeruild voor een nederig bestaan als verzorgster van haar echtgenoot.

7 Van Java 1907, p. 145.

Slot

Zoals Hortense waren er weinig, zoals Eugenie waren er meer in de romans van Melati van Java. Theodora van Vaerne uit Fernand (recent opnieuw uitgegeven) lijkt de kroon te spannen met haar uitgesproken onafhankelijkheid.⁸ Met het opvoeren van deze Indische heldinnen voegde Melati van Java een belangrijke dimensie aan haar romans toe, een beschaafd protest tegen de heersende vooroordelen ten opzichte van Indische meisjes. Melati van Java laat zelfstandige en intelligente vrouwen zien, en daarmee nam zij een standpunt in als geëngageerd schrijfster, en als dochter van een Indische moeder en kleindochter van een Javaanse grootmoeder. Marie Sloot was trots op haar afkomst.

8 Van Java 2009.

Bibliografie

Grever, M en B. Waaldijk, Feministische Openbaarheid. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1998.

Java, Melati van, De jonkvrouwe van Groenerode, derde druk. Schiedam: H.A.M. Roelants, [1885]. Eerste druk 1874.

Java, Melati van, Herfstdraden, tweede druk. Schiedam: H.A.M. Roelants, 1907. Eerste druk 1896.

Java, Melati van, Fernand. Herspeld en met een inleiding door Vilan van de Loo. Amsterdam: KIT Publishers, 2009. Eerste druk 1874.

Loo, Vilan van de, ‘“Eene der meest begaafde vrouwen”, Melati van Java (1853-1927)’. In: Indische Letteren, 17 (2002), p. 111-122.

Meer de Walcheren, Pieter van der, ‘Kunst en Letteren’. In: De Nieuwe Eeuw, 25 februari 1922, p. 361.