Indische Letteren. Jaargang 25

[p. 139]

Si Rudy
In memoriam Rudy Kousbroek (1929-2010)
Fred Lanzing

Inleiding

Rudy Kousbroek was niet heel intensief betrokken bij de Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde, al las hij het tijdschrift wel. Maar hij was nu eenmaal geen joiner. Toch was hij één van ons.

Ik heb hem bijna veertig jaar gekend. Niet als intieme vriend, maar, zoals hij het noemde, als camarade d'armes, als wapenbroeder in dezelfde strijd. Wij hadden sporadisch contact, altijd telefonisch of schriftelijk en het ging altijd over Nederlands-Indië of Japan. We zochten antwoord op een vraag of attendeerden elkaar op een boek of een artikel. Als één van ons in Azië was, ontving de ander steevast een briefkaart.

Hoewel hij altijd attent en collegiaal was, had hij door een zekere reserve in zijn stem vaak een aureool van ontoegankelijkheid. Maar wellicht lag dat vooral aan mij. Misschien kwam het door het ontzag dat ik had voor zijn scherpe geest en grote belezenheid: je moest oppassen dat je niet iets doms zei of schreef.

In de loop der jaren nam ik met stijgende bewondering kennis van zijn werk: de negen (!) delen Anathema's, de kleine parels, zoals De aaibaarheidsfactor en Een kuil om snikkend in te vallen en de drie betoverende dierenfotoboeken (ik weet niet hoe ik ze anders moet noemen).

Als je zijn Anathema's doorbladert, word je getroffen door het palet van onderwerpen waaruit zijn veelzijdigheid en gedifferentieerde belangstelling blijkt. De Anathema's gaan zowat over alles behalve over sport en mode, fenomenen waarvoor hij een

[p. 140]

aan minachting grenzende afkeer had.

Zijn werk wordt gekenmerkt door een merkwaardige mengeling van rationaliteit en weemoedigheid, die soms neigde naar sentimentaliteit. Hij kon zich blauw ergeren aan obscurantisme en valse voorstellingen. Zo kreeg Henk Leffelaar een krachtige veeg uit de pan toen hij begrip toonde voor de motiveringen van de Stichting Japanse Eereschulden. Daar was Kousbroek echt kwaad over.

Zijn rationaliteit kon hem in de hitte van een polemiek wel eens in de steek laten, zoals bij de discussie over de rol van keizer Hirohito in de Pacific-oorlog. Zijn standpunt dat de keizer slechts een passief instrument was geweest van de generaals, hield hij vol, ook toen later een aantal Amerikaanse studies verscheen dat dit standpunt onhoudbaar maakte.

Hij zorgde ervoor zich steeds tot in de details te documenteren. Zo belde hij mij eens op met de vraag: ‘Wat is eigenlijk een Pfc?’ ‘Een private first class’ antwoordde ik. ‘Wat is dát dan?’, zei hij licht geërgerd. ‘Nou, een soldaat eerste klas, de laagste soldatenrang’, zei ik. Zijn vraag verbaasde mij een beetje, want ik had allang gemerkt dat legers en militaire zaken hem niet bijster interesseerden. Desondanks schreef hij, gedreven door zijn fascinatie met techniek en functionaliteit, tot mijn verrassing een tijd later een waarderend stuk over een studie over de klewang, de dodelijke KNIL-sabel.

Zijn werk ging over veel onderwerpen, maar hier is het de plek om vooral Het Oostindisch kampsyndroom te noemen, een verzameling prachtige en gevoelige essays over Nederlands-Indië, de koloniale samenleving en het koloniale beleid van gemiste kansen, die hem met ‘spijt, schaamte en verlangen’ vervulden. Zelf noemde hij het boek een ‘een soort pak van Sjaalman over de ondergang van Nederlands-Indië’.

Ook door dit boek bestaat er een Indië ‘dat bezield door de evocatieve kracht van de taal leeft en voortleeft’, zoals Pamela Pattynama in haar oratie schrijft.

Hoewel zijn werk geen fictie is, is het wél literatuur. Daarom hoort hij bij de Indische Letteren, bij ons. Selamat tidur, Rudy.