Indische Letteren. Jaargang 25

[p. 111]

‘Het leven was heerlijk’
Djakarta in de konfrontasi
Lisette Lewin

Van 1957 tot 1958 heb ik twee onvergetelijke jaren in Indonesië doorgebracht. Dat kwam zo. Mijn vader, Kurt Lewin, werd in 1955 administrateur van de Carpentier Alting Stichting (CAS) in Indonesië en hij bleef daar tot december 1960, toen het echt niet meer ging. Twee jaar tevoren, ik geloof najaar 1953, kwam hij aan in Indonesië, dus vier jaar na de officiële overdracht, met het ms Oranje. Aanvankelijk was hij ambtenaar van de minister van economische zaken in het kabinet Ali Sastroamidjojo. Dat aanbod kwam voor hem als geroepen.

Als Duits-joodse immigrant was hij in 1931 naar Nederland gekomen. De naoorlogse periode was somber voor ons. Mijn vader was statenloos, dus hij kon niet reizen. Pas in 1953 kreeg hij zijn vurig verlangde Nederlandse paspoort. Als econoom kon hij geen vast werk vinden. Veel steun kreeg hij van de Vrijmetselaarsloge waarvan hij in 1948 lid was geworden. Met groot verdriet zag ik hem weggaan.

De jaren vijftig in Indonesië

In een geschiedenisboek heb ik een paar details nagekeken over de politieke situatie waarin hij terecht kwam onder Soekarno, de eerste president van de republiek. De nationalist Boeng Karno hield zich ijverig bezig met het inrichten van zijn paleizen en het oprichten van monumenten ter meerdere glorie van zichzelf. De levensstandaard was niet ongunstig, maar vooral voor de beter gesitueerden. Er kwamen meer auto's, brommers, scooters en motorfietsen op straat. Maar allengs groeide de inflatie. De roepia, die één op één was geweest ten opzichte van de gulden, werd in mijn tijd één op tien, en later liep de inflatie totaal uit de hand.

Intussen was het bedrijfsleven nog altijd post-koloniaal, evenals het wereldje waarin wij leefden. De KPM, de Koninklijke Pakketvaartmaatschappij, domineerde de binnenlandse scheepvaart tussen de eilanden, de directies van banken en bedrijven

[p. 112]

Lisette Lewin, Jakarta 1957 (privécollectie Lisette Lewin).

waren Nederlands, Engels of Chinees. Indonesiërs in livrei schonken verversingen op de Jachtclub - de Hollandse club op Tandjong Priok, waar we gingen zwemmen - maar ze konden geen lid worden. Van de sociëteit De Harmonie evenmin. Ook in ons zwembad konden uitsluitend Europese gezinnen zich vermaken. Op een kantoor waar ik werkte waren gescheiden wc's, voor de onze moest je de sleutel halen. Europeanen die de oude tijd nog hadden meegemaakt, vonden dat heel gewoon. Ik wende er gauw aan, moet ik tot mijn schande bekennen.

Onder de bevolking was de chaos groot. Er waren 34 partijen, met als een van de grootste de PKI, van de communisten. Het volk morde zoals dat heet. Je hoorde over bandietenbendes en georganiseerde massademonstraties, vernielingen en vandalisme.

[p. 113]

Het grote twistpunt was Nieuw-Guinea, dat Nederland niet wilde prijsgeven. Ik heb later in Amsterdam nog in demonstraties meegelopen tegen de Nieuw-Guinea politiek van Luns en De Quay, die maar troepen bleven sturen. Hun rampzalige koppigheid over dit eiland vind ik nog altijd onbegrijpelijk.

Achteraf heb ik pas begrepen waarom mijn vader ineens als ambtenaar voor Soekarno werd ontslagen. Minister Iskaq, mijn vaders baas, trad af. De Nederlands-Indonesische Unie, die in 1950 was opgericht, werd op last van Soekarno in 1955 eenzijdig opgeheven. De grote massa eiste dat de republiek radicaal met Nederland zou breken, ook in de handel, maar zover was het nog niet. Wel werd de sfeer uitgesproken grimmig. De Nederlandse oud-militairen Jungschläger en Schmidt werden beschuldigd van spionage, een showproces waar de doodstraf werd geëist. Jungschläger overleed in de gevangenis.

Mijn vader voelde zich in de tropen als een vis in het water en wilde dolgraag blijven. Ook hier had hij zich gemeld bij de Loge, de Ster in het Oosten, waar hij zeer bij betrokken was. De afwikkeling van deze Loge in 1962 komt grotendeels op zijn naam. Ongetwijfeld kon hij destijds via deze ‘broeders’ administrateur worden bij de scholengemeenschap de Carpentier Alting Stichting, genoemd naar de oprichter, een belangrijke vrijmetselaar.

Koningsplein

Mijn stiefmoeder en mijn zusje, toen zes jaar oud, waren al eerder nagekomen. Ze woonden op Tanah Abang. Ik moest in Amsterdam blijven om naar school te gaan, maar toen mijn vader die nieuwe baan kreeg, vroeg hij voor mij ook een visum aan. Het had geen zin om in september 1956 in Amsterdam naar school te gaan, ik kon immers elk moment een visum krijgen. Helaas, de ambtenaar die zijn handtekening moest zetten, was telkens ‘sakit’, ziek. Ik begon al te wanhopen. En ineens: januari 1957, daar kwam een brief met het visum. Ik kreeg een boodschappenlijst, naar Gerzon, naar de Bijenkorf. En zo stapte ik als bakvis, die nog geen dag over de grens was geweest, in mijn eentje in een Superconstellation van de KLM. First class. Roomijs en champagne. Een droomreis van twee etmalen. 's Avonds kwam ik aan en we reden in een busje naar het Koningsplein Oost.

We woonden aanvankelijk in het verlaten meisjespensionaat aan de voorkant van het CAS-complex. Ik had een ruime koele kamer met een groot bed, koloniale stijl. Ik wende heel gauw aan het tropenleven. Om zes uur riep mijn moeder ‘koffie!’

[p. 114]

Daarna dronken we thee bij het brood. Dan liep ik naar de schoolklas, in dezelfde tuin. Mijn vader ging naar kantoor. Tussen de middag kwam hij thuis, en 's middags ging hij weer aan het werk. 's Avonds werkte hij ook, meestal voor de Loge. Er werd hevig geboord en geheid, de flat, waarheen we later verhuisden, was in aanbouw.

Omdat ik in Amsterdam dat jaar nog helemaal niet naar school was geweest, hoefde ik mijn eindexamen niet te halen, zei mijn vader. Dat liet ik niet op me zitten. Ik was doorgaans erg lui op school maar ik kon blijkbaar goed blokken, want ik slaagde met vlag en wimpel, zelfs met een prijs. Het leven was heerlijk, behalve dat mijn stiefmoeder helaas niet tegen het klimaat kon en doodziek in het Tjikini-ziekenhuis terecht kwam. Haar humeur werd er niet beter op.

President Soekarno was misschien geen briljant politicus, hij was gezegend met grote oratorische gaven. Daarvan konden wij dagelijks meegenieten. De godganse dag hoorde je hem schallen door de microfoon op het Koningsplein voor een massaal gehoor dat het immense plein vulde. Wij verstonden er niet veel van, behalve ‘Negeri Belanda’ en ‘merdeka’ en ‘konfrontasi’ en natuurlijk ‘Irian Barat’. Het klonk dreigend maar mijn vader en zijn vrienden trokken er zich weinig van aan, dus ik ook niet. Ik adoreerde mijn vader in die tijd. Eind oktober 1957 organiseerde de regering een boycot van vier dagen tegen alle Nederlanders. Mijn stiefmoeder was druk bezig met inpakken en op hoop van zegen te verzenden. Dag in dag uit liep ze instanties af om een uitreisvisum te bemachtigen, voor zichzelf en haar kind. Mijn vader dreigde dat ik ook mee moest. Gelukkig ging dat niet door, omdat ik werk had gevonden, waarover straks.

Berini-solex

Mijn stiefmoeder en zusje vertrokken met de KLM. Nu brak voor mij een gouden tijd aan, misschien wel de gelukkigste van mijn leven, mijn persoonlijke tempo doeloe. Ik heb altijd heimwee gehouden naar de tropen. Ik woonde nu alleen met mijn vader. Hij was een leuke man, charmant, vol grappen. Dames vonden hem enig, dat vond ik weer prachtig. De Nederlandse aanwezigheid in het voormalige Nederlands-Indië was een aflopende zaak. Voor veel Nederlandse zakenlui die een onderneming of een bedrijf hadden opgebouwd, was het dansen op de rand van de afgrond.

We hadden elke dag bezoek bij de borrel, de leraar aardrijkskunde en een leraar Engels, Steenhoff en Lettinga, en de secretaris van de Stichting Nederlands Onder-

[p. 115]

wijs, Loet Hazen, een zeer cynische man. Hij woonde in een flat aan de straatkant. Achter had je de kampong, de mandoer heette meneer Anderson, onze chauffeur heette Sidik, die volgens mijn vader communist was, maar ik vond hem erg aardig. Hij reed me naar de Harmonie, naar de Holland Club, naar feesten, als ik al niet was afgehaald door de een of andere cavalier, die zijn vrouw en kroost al naar de patria had gestuurd. De mannen met wie ik uitging waren van mijn vaders leeftijd en dat beviel me minder. Met Indonesische jongens achter op de motorfiets de bergen inrijden was uitgesloten. Je hoorde de ijzingwekkendste geruchten over lelieblanke meisjes die wel met die mooie bruine, slanke jongens waren uitgeweest.

Kennissen kwamen bij ons langs en klaagden steen en been over het ‘naasten’ van bedrijven en ondernemingen, die zij in vele jaren hadden opgebouwd. De KPM, de Nederlandse Handelmaatschappij, Lindeteves, werden eerst bezet en daarna onder staatsbeheer gesteld. Auto's werden in brand gestoken, huizen beklad, winkels vernield, kortom, er werd geschreeuwd, gedreigd, zelfs geschoten. Een kennis die zich had vergist en op zijn motor de kampong in was gereden, was doodgeschoten.

In Nederland dacht men dat wij doorlopend in levensgevaar waren maar zo voelde dat absoluut niet. Het leven was heerlijk. Ik liet mijn Berini-solex repareren bij een stalletje langs de weg, en tufte vrolijk over Medan Merdeka, zoals het Koningsplein nu heette. In de Harmonie werden films gedraaid, alleen voor ons, die er in rieten stoelen van genoten. Ik heb daar stevig leren drinken. We aten er Hollandse kaas bij die ik van het HC, het Hoge Commissariaat, meekreeg. 's Zondags schalden symfonieën van Beethoven door ons huis en 's avonds draaiden we Marlene Dietrich in de warme tropenavond.

Voor bijna alles bang geweest

In mijn roman Voor bijna alles bang geweest heb ik in een aantal hoofdstukken een beeld proberen te geven van die periode. Hier een paar fragmenten.¹

Om kwart voor acht ging Emma naar buiten, naar school. Het was niet ver. Ze woonden op het schoolterrein, in een gedeelte van het voormalig meisjespensionaat. Het scholencomplex - met lagere school en verschillende vormen van middelbaar onderwijs, gymnasium, hbs, mulo, mms - lag op een uitgestrekt terrein. De gebouwen stonden in hoefijzervorm, in twee verdiepingen, met een bovengalerij, waaraan de klaslokalen lagen.

1 De hier volgende citaten komen uit de tweede druk van Voor bijna alles bang geweest uit 1989, p. 133-155.

[p. 116]

Langs de lange oprijlaan en op het binnenerf waren sportvelden, onder hoge palmbomen. Er was een sprookjesachtige zijtuin, met schaduw van oude bomen, varens en een bonte verscheidenheid van orchideeën en bloemen, die kembodja heetten, schildersverdriet, bruidstranen of kembang s'patoe, omdat ze de vorm hadden van een klein schoentje. Langs de gevels klom de paarse bougainvillea omhoog.
Achterin de tuin, die aan een zijarm van de kali grensde, stond een waringin, waarvan de met twijgen omkronkelde stam een Hollands achtertuintje geheel zou vullen, met honderden takken en miljoenen blaadjes. [...]
Waringins en andere oude bomen stonden ook aan de kant van de weg die een onafzienbaar plein omrandde, het Koningsplein. Langs de hele straatlengte, in de schaduw van die bomen, was bedrijvigheid, limonade- en saté-stalletjes, fietsenmakers, kapperszaakjes, die bestonden uit een stoel voor de klant en een scheerspiegel die aan een boomtak was bevestigd. Emma mocht aan de stalletjes niets lekkers kopen. Ze zou er ziek van worden. Een Europeaan was niet tegen de bacillen bestand.
In de schaduel wachtten betjahrijders. Aan de overkant was station Weltevreden, waar je de trein kon nemen naar zee, Tandjong Priok en ‘naar boven’, naar de Poentjak-pas.
De villawijk, waar Emma woonde, was gebouwd rond de Harmonie, een sociëteitsgebouw van grootse allure, waarvan voor- en achtergalerij en de hoge binnenzaal rustten op zuilen naar Grieks model. Daendels had het laten bouwen om de Hollandse kooplieden en ambtenaren weg te lokken uit de benedenstad, met haar gekrioel, palmen, pisangbomen, kampongs, ontelbare lage huisjes met rode pannedaken, de myriaden muskieten, de bedomptheid en de stinkende kali. De kooplieden woonden er in huizen met trapgevels en de bruggetjes over de kali waren precies zo gebouwd als over de Bloem- of Eglantiersgracht thuis.
De nieuwe koloniale villawijken in de benedenstad heetten Rijswijk en Weltevreden. De villa's hadden zuilengalerijen, zoals de Harmonie, en waren van paleisachtige allure, met voorgalerijen als balzalen.
De koloniale tijd was voorbij maar de Nederlanders spraken nog steeds van Koningsplein in plaats van Medan Merdeka, en van Rijswijk, Waterlooplein en Weltevreden. Voor hen was de diarreekleurige kali, die achter gemetselde muren beneden- en bovenstad verbond, waarin de bevolking baadde, plaste, ploeterde, pieste, poepte en tanden poetste, nog altijd Molenvliet. [...]

[p. 117]

De vorige dag was Emma met haar ouders en zusje in de combi naar Tandjong Priok geweest, de haven van Djakarta.
In het plaatsje zelf waren veel afbraakstraten, waar het krioelde van de mensen. Ze staarden je aan. Ze hadden uitstekende botten en uitpuilende ogen. Vrouwen hadden baby's aan borsten die als uitgewrongen vaatdoeken omlaag hingen, langs hun maag. Mensen woonden in koekblikken met de half afgebladderde reclameplaatjes er nog op. Het leek of alles en iedereen daar was besmeurd met modder en stront.
Maar Emma ging met haar ouders en zusje naar de Hollandse sociëteit, de Jachtclub, en daar zag je geen Indonesiërs, behalve de boys en die waren smetteloos in het wit. Emma's ouders troffen er kennissen. [...]
Soms gingen ze een weekend ‘naar boven’ in de combi, om ‘een frisse neus’ te halen. Eerst reden ze naar Buitenzorg. Dat was zeker een uur rijden. Langs de hele weg zaten lachende, hurkende mensen bij eetstalletjes. Het leek of heel Java één grote eettafel was.
Na Buitenzorg ging het naar boven, de bergen in, met langs de hellingen spiegelende, terrasvormige sawahs en uitgestrekte, glinsterend groene theetuinen. Er was niet veel verkeer. Jaloers keek Emma naar de Indonesische meisjes, die lachend achterop de motorfiets zaten bij Indonesische jongens. Dat was nog eens een manier om ‘naar boven’ te gaan! Zou dat ooit voor haar, Emma zijn weggelegd?
Bij het bergplaatsje Tjipanas hadden Emma's ouders een huisje gehuurd, met een tuin vol Europese bloemen: afrikaantjes, lathyrus, in een on-Europese verscheidenheid. 's Nachts vroor het licht. [...] Overdag maakten Emma en haar vader lange wandelingen. Urenlang kon je lopen door de theetuinen en over de sawadijkjes, zonder dat je een mens tegenkwam.

In 1980, toen ik er terug was, kon je geen tien meter lopen, zonder dat je opzij moest springen voor een knallende motor of racende auto vol vrolijke mensen.

Het klaslokaal was donker, zonder deur of ramen. Het lag aan een bovengalerij, achter een halfhoge balustrade. Uit andere klassen gonsde en dreunde het. Emma's eindexamenklas was klein, acht meisjes.
De eerste ochtend al begreep Emma dat ze in Amsterdam de verkeerde kleren had gekocht. Zomerjurken van Gerzon, hoge hakjes. [...]

[p. 118]

Vijfde klas van de MMS, Carpentier Alting Stichting, Jakarta. Het meisje in de achterste rij, tweede van rechts, is Lisette Lewin.

De andere meisjes in de klas liepen op platte sandalen. Ze droegen geen jurken maar witte bloesjes op rokken van sarongstof. Na schooltijd liepen ze in shorts of spijkerbroek. De populaire meisjes waren van gemengd bloed. Ze waren slank en soepel.
Ze spraken met zangerige uithalen. Emma deed erg haar best het na te doen. Ze liet de r's rollen, doorspekte haar conversatie met veel soedah's, wadoe sèh's, betoel's, terlaloe's. Zezei ‘weet je's,’ met een kort afgebroken ‘tsja’ en zei op verwijtende, zangerige, langgerekte toon ‘djangan djangáááán’, ‘niet doen toch’. Maar toch plaagden de meisjes haar dat ze zo Hollands ‘totok’ was.
‘Wat is gado-gado?’ vroeg Maureen.
‘Groente met pindakaas?’ zei Emma op domme, vragende toon, voor de grap zo ‘totok’ mogelijk. Ze wist heel goed wat gado-gado was. De anderen gierden van het lachen. Ze lachten haar uit. [...]
Om kwart over een kwam ze thuis. Een half uur later kwam haar vader uit kantoor en dronk een biertje. De kokkie kwam aandragen met de rijsttafel. Volgens oud gebruik waren haar tanden afgevijld tot kleine puntjes. Tandvlees

[p. 119]

en lippen waren donkerrood van het sirihpruimen. De eerste dag dacht Emma vol medelijden en afgrijzen dat zojuist al kokkies tanden en kiezen waren getrokken.
Emma's moeder hield niet van rijsttafel. Een paar keer per week aten ze Hollands: smakeloze, drabbige bloemkool, glazige aardappelen. Hollands eten was duur en gold als luxe. Als het aan Emma had gelegen, hadden ze nooit meer Hollands gegeten maar altijd lekker ‘pedis’, rijst met garnalen, sambal, klapper, fricadelletjes, op houtskool gegrilde kip, gezouten eendeëieren, kool in klappersaus, kroepoek in soorten. [...]
Terwijl ze op de terugweg in de combi, achter Suroso's rug [eigenlijk Sidik], de oprijlaan opreed, hoorde Emma rock-'n-roll-klanken, uit de richting van de gymnastiekzaal. Er werd gejive'd op grammofoonmuziek van Elvis Presley.
Het jiven was eigenlijk verboden. ‘Dat geruk en getrek aan mekaar,’ vond de rector, ‘is nergens voor nodig.’
Emma stond aan de kant te kijken. Haar halve leven had ze willen geven om eraan mee te doen. Thuis had ze geoefend. Ze hield zich vast aan de deurknop en duwde zichzelf naar voren en naar achteren. ‘We're gonna rock around the clock tonight...’ zong ze erbij.
Maureen, Lizzy en Deetje, de populaire meisjes uit de klas, swingden op blote voeten op het zweterige linoleum, lieten zich ronddraaien en hangen aan hun armen, aan de handen van de jongens. De meeste jongens waren Indisch, met bruine, haarloze huid, lenig als balletdansers. [...]
Emma wandelde naar de voorkant van het terrein, aan de straat. Links vooraan was het kantoor van de onderwijsstichting. Aan de andere kant het huis van de secretaris, meneer Van Dillenburg, die alleen woonde [eigenlijk Loet Hazen, hij had een manege]. Emma vond hem heel aardig. Ze zag hem op zijn platje zitten, met een olielamp. Hij las een boek en dronk uit een glas. Whisky zeker, daar was hij dol op. [...]
Mistroostig wandelde ze terug naar de rechterachterhoek van het terrein. Er klonk krontjongmuziek, gelach en gepraat. Aan de kali, aan de overkant van de gang, die het terrein scheidde van het KLM-hotel [later hotel Garuda], was een kampong. Emma stond een poosje bij de dichte begroeiing. Misschien was Suroso er wel [Sidik], de chauffeur. Ze was dolgraag eens gaan kijken achter de begroeiing, maar ze durfde niet. Ze zouden vragen of ze gek was geworden. [..]

[p. 120]

De lome, bladstille avond geurde zoet en maakte een enorm lawaai. Alles sjirpte, snerpte, gonsde. Het maanlicht legde fijn zilver over de palmekruinen en al die waringinblaadjes. [...]
Elke tropenavond was een avond om te kussen, deze meer dan ooit. [...] Haar vader zat op de veranda te lezen in de schommelstoel, met een whisky-soda. Haar moeder stond aan de flitspuit te trekken. [...] Emma vond de geur van de flitspuit heerlijk. Later zou die haar altijd doen denken aan warme tropenavonden.

De cognossementen

Na het eindexamen gaat Emma aan het werk en begint het ware neokoloniale leventje. Emma komt op kantoor bij de KPM. Ze krijgt direct een leidende functie. Ze is zeventien en moet toezicht houden op een zaal vol Indonesiërs of Indo's, die aan bureaus cognossementen zitten in te vullen. Emma krijgt als taak te controleren of dat juist en netjes is geschied en of er niet wordt gelanterfant. Ze heeft geen idee wat cognossementen zijn en vraagt uitleg aan een donker Ambonees meisje. Ze raken bevriend en gaan in de lunchpauzes samen wandelen en naar Pasar Baroe.

Door de stille, donkere lanen wandelde Emma naar huis. Hoe moest ze het toch aanleggen om een jongen te leren kennen? Liefst een met een motorfiets. Maar een jongen zonder motorfiets was ook goed.
De Nederlandse dames die niets omhanden hadden, zaten 's ochtends en 's middags bij elkaar op een van de veranda's koffie te drinken of ijsstroop. Wanneer Emma langs kwam, groette ze beleefd. De dames knikten terug. Even was het stil. Terwijl Emma wegliep hoorde ze achter haar rug een druk gepraat.
‘De dames uit de flat zeggen dat je in verwachting bent,’ zei Emma's moeder.
Emma lachte gevleid. De dames dachten dus dat ze een jongen kende.

Emma zat in de cognossementen te kijken. Een bode kwam zeggen dat ze bij de chef moest komen. [Ze krijgt haar ontslag.] [...] De werkelijke reden van haar ontslag, vermoedde Emma, was dat ze Tonnie de sleutel had gegeven van de wc voor blanken.

[p. 121]

Spijtoptanten

Nu Emma geen baan meer heeft vindt haar vader dat ze terug naar Nederland moet, iets dat Emma niet wil. Ze betreedt de galerij van het Hoge Commissariaat (HC), klimt door een raam naar binnen [dat kon blijkbaar in die tijd] en gaat achter een bureau zitten. Tegen de afdelingschef beweert ze dat ‘meneer Oranje’, de Hoge Commissaris [eigenlijk Hasselman], haar heeft aangenomen. Haar vader kent hem goed, beweert ze, hoewel ze denkt dat haar vader deze bestuurder nooit persoonlijk ontmoet heeft. Ze wordt aangenomen. Nu ze een baan heeft mag ze blijven.

Om één uur liep Emma het kantoor uit. Het was aan de andere kant van het Koningsplein. De hele weg tot aan de oprijlaan van de school kon ze in de schaduw lopen. Bij de ingang stond ze stil. In de verte zag ze hun huis. Verlaten lag het weidse schoolplein te schitteren in de gloeiende zon. De zinderende hitte golfde erboven, klaar voor de aanval.
Emma haalde diep adem en waagde de overtocht. [...]
Er stond een lange rij mensen, volbloed Indonesiërs zo te zien. De meeste vrouwen droegen sarong en kabaja. Sommigen stonden op blote voeten.
Emma ging in het kantoortje aan het bureau zitten.
Een man die vooraan stond, kwam binnen. Hij legde een stapeltje paspoorten op Emma's bureau. ‘Dit is mijn vrouw,’ zei hij.
Hij wees op drie mannelijke, donkere vollemaansgezichten met wit haar. ‘Dit is mijn broertje. Dit is mijn neefje. Dit is mijn andere neefje.’
Emma keek in de paspoorten. De man heette Sitor Jozef Maria Vroegindewij. Emma zei het verhaaltje op dat haar was geleerd: ‘U ziet er uit als een volbloed Indonesiër. U heeft hier altijd gewoond. U weet niets van Nederland. Het is daar koud. Waarom blijft u niet hier?’
De man begon te huilen. ‘Alstublieft juffrouw,’ snikte hij. ‘Alstublieft, laat ons gaan.’
Emma wist niet wat ze moest doen. Ze voelde er een zekere onrechtmatigheid in dat ze hier, met haar zeventien jaar, was neergezet. Het was niet rechtvaardig ten opzichte van deze man, die ouder was dan haar vader.
‘We zullen uw aanvraag in behandeling nemen,’ zei ze.
Zo ging het de hele ochtend door.

[p. 122]

Na een paar dagen was ze aan het werk gewend. Huilende mensen brachten haar niet meer van haar stuk.
's Middags ging ze met een auto met chauffeur en een tolk op huisbezoek. De meeste mensen die een visum hadden aangevraagd, woonden in kleine huisjes in de kampong, vierkante hutjes van planken, gevlochten riet en spaanplaat.
Emma baggerde erheen door de steenrode modder, trof in het schemerduister dodelijk verschrikte mensen aan, die te arm waren om haar limonade aan te bieden.
Ze hield haar verhaal, dat het in Nederland koud was en ellendig en dat die mensen zo te zien toch echte Indonesiërs waren. De mensen zeiden dat ze in de kampong waren mishandeld en dat het huisje met stenen was bekogeld, vanwege hun ‘Nederlandse afkomst’, de losbollige KNIL-voorzaat.
Op kantoor tikte Emma keurig een rapport. Verreweg de meeste aanvragers kregen geen toestemming om naar Nederland te gaan.

De Harmonie

Het werken bij het HC had grote voordelen. Zo kreeg je kilo's Hollandse kaas mee naar huis, ingevroren haring en spotgoedkope whisky en fijne Franse wijnen. Vandaar misschien dat we zoveel bezoek hadden.

Sommige mannen met wie ze uitging, vond ze eigenlijk vulgair. Ze kankerden aldoor op Indonesië. Hun gesprekken gingen over de schandelijkheid van het ‘naasten’ van Nederlandse bedrijven, de domheid en luiheid van de inlanders, de smerigheid van de inlandse hoeren en de schoonheid van het Nederlandse voetbal. In Nederland waren ze monteur of boekhouder geweest. Hier hadden ze personeel en waren ze ‘toean besar’, grote meneer. [...]
In de Harmonie speelde een dansorkest. De tafeltjes en stoeltjes waren weggeschoven onder de Griekse zuilen. Dansparen draaiden rond over de marmeren vloer. [Je danste de quickstep, de tango, soms de Weense wals, maar meestal de Engelse wals, zoals Tammy is in love.] [...]
Haar vader kwam haar van de dansvloer halen. Ze stapten in de combi en reden naar een tuinfeest. Madame Rosita, een welgedane dame van half Indonesi-

[p. 123]

sche, half Japanse afkomst, verwelkomde hen hartelijk. Ze droeg een prachtig oosters gewaad.
Madame Rosita had een grote importzaak in modeartikelen, zijden stoffen en schoonheidsmiddelen. [En, denk ik achteraf een bordeel.] Ook hier speelde, op de veranda, een orkestje. Het was al vrij druk. De gezichten waren gemiddeld donkerder van tint dan in de Harmonie. Het was een grote, dichtbegroeide tropentuin. Maanlicht en lampions verzilverden en kleurden bomen en struiken. Een zware, romantische geur steeg op uit de bloementuin. Op lange tafels stonden drankflessen, glazen, rijsttafelgerechten, pasteitjes, taartjes, vruchten.
Emma's vader wees ernaar. ‘Het ergste in dit land zijn de vreselijke ontberingen,’ stelde hij vast.
Emma nam een glas whisky. Ongemerkt had ze stevig leren drinken. [...]
Sinds kort bestond de Nederlandse stichting niet meer. Het bestuur was afgetreden en de school had een Indonesische naam. Korte tijd verbood de overheid op school nog langer les te geven in het Nederlands, maar deze maatregel veroorzaakte zo'n spraakverwarring, ook bij de Indonesische leerlingen, dat het verbod noodgedwongen werd ingetrokken. Er was nu op school een kleine kern van Nederlands onderwijs, waarbij ook andere, christelijke scholen waren ingelijfd. Voor meneer Dinaux en meneer Roelofs was er geen werk meer.

Tot zover de roman.

Ik vond het allemaal machtig interessant. Zorgeloos genoot ik van onze tochtjes ‘naar boven’, uitstapjes naar de Jachtclub, het volwassen meedrinken en lachen om de scabreuze grappen van de heren die 's avonds bij ons op bezoek kwamen, dronken werden en tranen plengden om Marlene Dietrich.

Intussen schalde doorlopend de stem van de grote Boeng door de luidsprekers over ‘merdeka’, ‘Irian Barat’, ‘konfrontasi’ en ‘Negeri Belanda’. In de ogen van de mensen, vooral de jonge mannen die langs de weg bij de stalletjes hurkten, zag je de vervoering waarmee ze luisterden, talloze glanzende sterren, die het einde voorspelden van onze tijd in Jakarta, toen het nog Djakarta was, toen men daar onze taal nog sprak.

[p. 124]

‘Het ergste in dit land zijn de vreselijke ontberingen’, zoals de vader van Emma opmerkt. De man links op de foto is Kurt Lewin, de vader van Lisette Lewin, ca. 1958.

Volgens het dagblad Trouw is journaliste en schrijfster Lisette Lewin (Den Haag, 1939) gespecialiseerd in een ‘persoonlijk gerichte documentaire’. Zij publiceerde verhalen, romans, autobiografische boeken, reisverhalen en non-fictie, waaronder een studie over illegale uitgevers tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland. Tot haar bekendste werk behoren de romans Voor bijna alles bang geweest en Een hart van prikkeldraad, verschenen bij uitgeverij Nijgh & Van Ditmar.