Indische Letteren. Jaargang 24

[p. 212]

Maar wij zijn indisch!
Ricci Scheldwacht

Ricci Scheldwacht (1965) is neerlandicus en free-lance journalist.

‘Mijn ouders zijn niet van hier.’ Dat was de eerste zin van de begeleidende tekst die mijn broer schreef naar aanleiding van zijn toneelvoorstelling Sloom Bloed. Op basis van verhalen uit de familie van mijn moeder maakte hij in 2000 een theatervoorstelling ter gelegenheid van het feit dat ze vijftig jaar daarvoor naar Nederland waren gekomen. Het Indische publiek dat veelal op de voorstelling afkwam, bleek zichzelf vaak te herkennen in wat er op het toneel te zien was. De aanpassing aan het nieuwe land, de terugbetaling van de overtocht (‘Keurig ingehouden van mijn loon’), de paternalistische inburgeringcursus (‘Elke dag douchen? Nee! Een keer in de week in bad. Wisten wij veel’). Het moeten wennen aan het eten (‘Aardappelen. Hutspot. Zuurkool - we dachten dat het bedorven kool was. Wisten wij veel. Maar nu: hutspot: heerlijk! Zuurkool: heerlijk!’). Tijdens de voorstelling werd veel gelachen. Toch waren er ook punten van kritiek: ‘Sloom bloed? Wij Indo's hebben helemaal geen sloom bloed’, zei een van mijn ooms na afloop beledigd.

Mijn broer, mijn zusje en ik hebben overigens niet alleen een Indische moeder, we hebben ook een Indische vader, en ook onze ouders hadden allebei weer een Indische vader en een Indische moeder. Wij zijn om het maar zo te zeggen - vergeef me de Engelse term - ‘hardcore’ Indo. Nou ja, mijn broer zal zichzelf nooit zo noemen, maar voor mijzelf en mijn zusje (al ligt dat bij haar alweer veel subtieler) gaat dat wel op.

Merkt u nu trouwens wat ik aan het doen ben? Misschien is het andere hardcore Indo's onder u opgevallen, maar volgens mij is wat ik nu doe dus typisch Indisch. Iets beweren en dat meteen weer relativeren, voorbehouden maken, tussen haakjes spreken, mijn familie centraal stellen ...

Het is die manier van vertellen die mij ook aanspreekt in het werk van Theodor Holman. Eerst iets heel stellig beweren, en dat weer met allerlei excuses omkle-

[p. 213]

den. Luidruchtig uitweiden over gênante gebeurtenissen en je daar dan uitgebreid over gaan zitten schamen. Altijd er voor zorgen dat je een excuus achter de hand hebt. Holman zet zich af tegen zijn Indische afkomst, waardoor ik hem een Indische schrijver vind. Mijn broer die als theatermaker op zoek is naar universele waarden, vindt dat ik Theodor Holman daarmee tekort doe. En waarschijnlijk is dat ook zo. Maar als ik lees hoe hij schrijft over het leven van zijn ouders, die net als mijn opa's en oma's in de jaren vijftig als jong volwassenen naar Nederland kwamen, herken ik veel. Hun verwerking van het verlies van Nederlands-Indië, de manier waarop ze probeerden hier hun levens op te pakken te midden van al die onbeschaafde Hollanders. Bescheiden, beleefd, beschaafd, bezorgd. Achteruit dringen, het voor laten gaan van anderen in winkels, een gewoonte van zijn vader, waar Holman zich enorm aan ergert, doen mijn neefjes van veertien en elf nog altijd. ‘Dan staan ze weer als laatste in de rij als op school ijsjes worden uitgedeeld’, zuchtte mijn zusje, die zelf ook achteruit dringt. En afgelopen weekend betrapte ik mezelf er toch ook weer op, toen er tijdens de boekenbeurs Manuscripta tassen met de genomineerde boeken voor de NS-publieksprijs werden uitgedeeld, en ik de laatste boekentas aan mijn neus voorbij zag gaan, omdat ik zo nodig achteruit moest dringen. En ja, ik vrees toch wel, dat het feit dat ik Indo ben daar toch iets mee van doen heeft. Zo zit ik in elkaar. Zo ben ik opgevoed.

U hoort het goed. Zomaar wat pratend ben ik via via - en ook dát schijnt ook weer zoiets typisch Indisch te zijn - bij mijn Indische opvoeding en het onderwerp van deze middag beland. ‘Ik zie ik zie wat jij niet ziet.’ Of zoals Inge Dümpel eerder stelde: Er is een Indische blik. Er is een Indische stem. ‘Er is Indische literatuur, die alleen door Indo's geschreven, verteld en begrepen kan worden’. In haar artikel ‘Een Indische jeugd of een jeugd in Indië’, dat zij eerder voor Indische letteren schreef, noemt Inge Dümpel het gevoel minderwaardig te zijn typerend voor een Indische jeugd. In Nederlands-Indië had dat gevoel alles te maken met de positie die je als Indo (mengbloed) in de koloniale maatschappij had. ‘Ik heb een Indische jeugd gehad en dus kreeg ik ook de onderhuidse wrok en stille berusting mee’, schrijft ze. Dat is bepaald geen prettige constatering. En het vergt de nodige zelfkritiek en ook wel moed om dat te kunnen vaststellen. Even voor de duidelijkheid, ik ben niet zo opgevoed, hoor! Toch hoef ik als hardcore Indo alleen maar terug te denken aan de momenten in mijn leven dat ik dacht: ‘soedah laat maar’ en ik begrijp wat Inge Dümpel bedoelt.

Het verhaal van de Indische ouders, de eerste generatie, die in de jaren vijftig naar Nederland kwam, heeft hoe dan ook invloed gehad op de levens van de generaties

[p. 214]

daarna. Sla de boeken met familie in de titel er maar op na: Het blijft toch familie, met daarin Familiefeest van Theodor Holman, Familieziek van Adriaan van Dis, Ver van familie van Marion Bloem.

Hun personages doen me bij lezing denken aan mijn eigen ouders, grootouders, ooms en tantes. En goed, ook al gaat het er in die Indische families niet altijd even vriendelijk en zeker niet precies zo aan toe als bij ons, het voelt er toch vertrouwd.

Haar associatieve manier van vertellen en haar voorkeur om dat vanuit verschillende personages te doen, waardoor in haar boek vaak meerdere vertellers aan het woord komen, maken de Indische boeken van Marion Bloem voor mij nog Indischer dan ze al zijn. Druk. Levendig. Riboet. Ook toen ik voor het eerst de verfilming van Ver van familie zag, viel me op hoe ontegenzeggelijk Indisch de film was geworden, wat bij mij de vraag opriep, zullen niet-Indische kijkers ook in staat zijn om te zien wat ik zie? Zelf zegt Marion Bloem dat het juist haar bedoeling is geweest om een Indische speelfilm te maken, die het Indische verhaal vanuit een Indische optiek vertelt, waardoor een Indisch publiek er zich in kan herkennen. Maar tegelijkertijd beseft ze dat dit ook een haast onmogelijke opgave is, omdat de Indische gemeenschap in Nederlands-Indië met al zijn rangen en standen enorm verdeeld was, en later in Nederland zouden die verschillen blijven voortbestaan. Het koloniale leven zoals dat is beschreven door schrijvers als Couperus en Du Perron en later door Hella Haasse en Rudy Kousbroek, is niet de Indische wereld zoals Marion Bloem die in haar boeken beschrijft. Er is al een behoorlijk verschil tussen de familie van mijn vader, wiens vader KNIL-militair was, en die met zijn gezin over de hele archipel werd uitgezonden, en de familie van mijn moeder, die veel beschermder opgroeide in een ambtenarengezin in Batavia.

Natuurlijk waren er na het zien van de film Indo's die zich niet in het verhaal hadden herkend. ‘Zo zijn wij niet’, bitste een Indische vrouw na een vertoning tijdens de nazit. Maar even beslist waren de hartverwarmende reacties van mensen die zich wel in het verhaal hadden herkend. ‘Wij moesten steeds aan onze eigen oma denken’, zeiden twee Indische zusjes bij het verlaten van de zaal met tranen in hun ogen om hoofdrolspeelster Anneke Grönloh. En twee van mijn nichtjes uit Den Haag belden me speciaal om te vertellen dat ze een geweldige avond hadden gehad, want voor hen was de voorstelling al begonnen voordat de film was gestart, toen ze in de foyer de rij met al die Indische wachtenden observeerden. En ook die deden hun weer denken aan onze eigen familie.

Iedereen wil zijn bestaan bevestigd zien, en dat is voor Indische mensen, die vaak onzichtbaar in de Nederlandse samenleving lijken op te gaan niet anders. Je afkomst

[p. 215]

raak je nooit kwijt, ook de mensen niet die denken dat ze zich daar allang van bevrijd hebben. Waarom anders zouden zoveel mensen de boeken van Jan Siebelink lezen? Herkenning. Dat is een van de redenen waarom mensen lezen. Ik wel tenminste. Lees ik in De Ogen van Solo van Reggie Baay hoe de vader van de verteller opbloeit als hij de zorg krijgt over een verzameling orchideeën, die hem per boot uit Indonesië worden toegezonden, dan zie ik de geluksmomenten weer die mijn eigen oma beleefde toen ze eigenhandig oleanders langs de snelweg stond te stekken tijdens een vakantie in Spanje.

Als ik in Rivier de Lossie, de nieuwe novelle van Alfred Birney, lees hoe hij nergens ter wereld voor een Nederlander wordt gehouden, zou ik hem meteen willen vragen of hij daarbij ook Nederland bedoelt. Ik moet grinniken als ik lees dat mensen soms denken dat hij een Maori of een Indiaan is, en ik snap wel dat hij in Indonesië voor een Menadonees wordt aangezien, maar niet dat hij ook een Molukker zou kunnen zijn. En als hij schrijft dat ze hem in Indonesië vaak ook herkennen als een Indo, dan word ik zelfs jaloers en wil ik daarvan het fijne weten. Want ik werd in Indonesië nog nooit direct voor een Indo aangezien, de laatste keren wel voor een Hawaiïaan en een Japanner. Het zijn vragen die een blanke lezer zich bij het lezen van Rivier de Lossie niet zal stellen, dunkt mij. Laat staan dat die dezelfde Aha-erlebnis zal hebben bij de beschrijving van het etiket van een Kaki Tiga-ketjap fles.

Ik geloof wel dat Inge Dümpel het bij het rechte eind heeft als ze stelt dat er verhalen zijn die alleen door Indo's geschreven kunnen worden. Er is een Indische blik. Er is een Indische stem. Maar die is dan wel zoals ik al eerder opmerkte, niet eensluidend. Ook heb ik nog wat bedenkingen bij wat voor literatuur dat zou opleveren: literatuur die alleen door Indo's begrepen kan worden. Veel mensen lezen om te ontsnappen aan de sleur van alledag. Ik denk dat ik liever lees om de werkelijkheid beter te kunnen begrijpen. Van die Indische wereld begrijp ik inmiddels heel wat, meer dan de gemiddelde Nederlander, en ook wel meer dan de gemiddelde Indo, durf ik nu wel te zeggen. Voor mij is Nederlands-Indië allang niet meer dat land van tempo doeloe. En eerlijk gezegd komt dat meer dankzij het lezen van boeken dan door mijn Indische opvoeding.

Reggie Baay heeft met zijn schitterende en taboebrekende boek De Njai laten zien dat het niet te laat is om dat zoete beeld van tempo doeloe bij te stellen. Aan de hand van literaire en niet-literaire teksten uit het verleden, eerdere studies, krantenartikelen, akten en wetteksten, reconstrueert hij een minder lieflijk beeld van het Indië waarin onze grootouders opgroeiden. Het maakt de onderhuidse wrok en de stille berusting die hier eerder ter sprake kwamen begrijpelijk, logisch zelfs.

[p. 216]

Een veelgehoorde klacht in Indische kring is dat ‘onze geschiedenis’ nooit is gehoord, dat zij niet wordt onderwezen op school, en dat Nederland daarom zijn eigen koloniale geschiedenis niet kent. Maar kijk ik alleen naar het notenapparaat en het literatuurregister achter in het boek De Njai, dan laat dat zien dat er genoeg over het onderwerp is geschreven. Op basis van al de bronnen die voorhanden waren, heeft Reggie Baay een toegankelijk en meeslepend boek geschreven. Het zal niet het laatste zijn. Net als de schrijvers die ik eerder noemde is Baay van de tweede generatie. Zij hebben als kind meegemaakt wat de overtocht naar Nederland met hun ouders en soms ook met henzelf deed. De derde generatie, waartoe ik mezelf reken, heeft het wat dat betreft veel gemakkelijker.

Een aantal jaren geleden schreef ik voor een opinieweekblad regelmatig over andere migrantengroepen in Nederland. Daarbij ontdekte ik dat wat ik als typisch Indisch beschouwde vaak ook geldt voor andere migrantengroepen. De artikelen waar ik met het grootste genoegen op terugkijk, waren een reeks portretten over illegalen en een serie over de massale migratie naar het westen. ‘Nederland? Wat doe jij dan hier?’, zei een Afghaanse vluchteling die in mij een lotgenoot meende te herkennen, onderweg ergens in Albanië. Daar besefte ik pas echt dat mijn opa's en oma's min of meer hetzelfde hadden meegemaakt. In naam repatrieerden zij, in feite was hun overtocht niets anders dan een vlucht.

Toen ik de roman Dover van Gustaaf Peek las, waarin hij de levens van een aantal vluchtelingen schetst, herkende ik daarin ontegenzeggelijk een Indische stem. Later las ik in het blad Moesson dat Peek de zoon is van Engels-Duits-Nederlandse vader en een Indonesische moeder. Zijn vader was correspondent voor hetzelfde opinieweekblad waar ik voor schreef en werd in de jaren zeventig Indonesië uitgezet na een aantal te kritische artikelen; zijn moeder, een Indonesische, ging met haar echtgenoot mee naar Nederland. Technisch gezien behoort Peek dus niet tot de derde generatie. En ook deelt hij niet dezelfde voorgeschiedenis van iemand met twee Indische opa's en twee Indische oma's. Wat mij aan het boek opviel, was dat Peek zijn personages werkelijk begreep. En dat hij de werkelijkheid niet mooier of minder mooier maakte dan ze was. Later las ik in Moesson dat hij het boek had geschreven op basis van krantenberichten en dat hij daarbij te werk was gegaan als een journalist. Maar er was nog iets waaruit zijn werkelijke begrip van zijn personages sprak. De titel van het laatste hoofdstuk en het motto van zijn boek had hij ontleend aan het countrynummer Blue Bayou ... Blue Bayou. Aan de hardcore Indo's onder u hoef ik natuurlijk niet uit te leggen wat dat betekent.