Indische Letteren. Jaargang 24

[p. 165]

‘Indië is eigenlijk Europa geworden’
Het briefverkeer tussen de kolonie en het moederland (±1845-1942)
Gerard Termorshuizen

Hoe lang deed een brief er over op zijn reis van de kolonie naar het moederland? Bij het antwoord op die vraag kan ik het niet helemaal laten. Hoe individueel verschillend brieven inhoudelijk ook mogen zijn, zij dragen alle het stempel van de tijd waarin zij werden geschreven. Zij hebben hun plek, met andere woorden, binnen een culturele en sociale omlijsting. En die omlijsting veranderde met het voortgaan van de jaren. Een voorbeeld. Het snelle proces van culturele en sociale europeanisering dat na 1900 inde kolonie plaatsvond, had niet alleen zijn neerslag op het dagelijkse leefpatroon, maar ook bijvoorbeeld op de Indische pers, op de Indische literatuur en op de inhoud van de brief van de Indischgast naar huis. Een ontwikkeling van wat ik nu maar even ‘Indisch’ zal noemen naar Europees.

Ik ben zo gelukkig het overzicht te hebben van de Indisch-Nederlandse pers vanaf het allereerste begin (midden achttiende eeuw) tot aan 1942.¹ Welnu, hoe relatief ‘Indisch’ nog was die pers tot aan het eind van de negentiende eeuw, en hoe door en door Europees was zij veertig jaar later, in de jaren dertig, geworden. Hoe ontzaglijk ver was zij in die jaren af komen te staan van de wereld van de Indonesiër. Het lijkt wel of die laatste nog nauwelijks bestond, zo weinig lezen we over hem. Het reflecteert treffend de verhoudingen tussen die driehonderdduizend Europeanen en de zeventig miljoen Indonesiërs die er aan het begin van de jaren veertig in de kolonie woonden. Rigoureus was de scheidslijn na 1930. In 1939 merkt W.A. van Goudoever, hoofdredacteur van de Semarangse Locomotief, sarcastisch maar niet minder waar op: ‘Het aantal Nederlanders, dat in Indië woont doch er niettemin in slaagt volkomen buiten Indië te leven, is groot.’² Dat men die ‘buiten Indië leven’ - mentaliteit - en dat vooral in de steden waar verreweg de meeste Europeanen woonden - terugvindt in de brief van de Indischgast naar huis laat zich niet moeilijk raden.

Hoe lang dus deed een brief erover van Indië naar het moederland in die drieën-eenhalve eeuw dat Nederland zijn heerschappij uitstrekte over de archipel? Vanaf het eind van de zestiende eeuw tot bijna het midden van de negentiende eeuw ten min-

1 Het tweede deel van mijn Indische persgeschiedenis, de periode tussen 1905 en 1942 betreffend, verschijnt in de loop van 2011. Daarin ga ik uitvoeriger in op de ontwikkelingen in de communicatie tussen kolonie en moederland.

2 ‘Samenbinding’. In: Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië 17-1-7939.

[p. 166]

ste zes maanden en niet zelden langer. Pas vanaf 1845 kon het wat korter, wanneer gebruik werd gemaakt van de door de Engelsen ingestelde ‘overland-route’ via de landengte tussen Alexandrië en Suez; in die laatste plaats lag een Britse stoomboot die de post naar Singapore bracht. Daar werd de Hollandse mail opgehaald (en die voor Europa gebracht) door een stoomboot van het Indische gouvernement. Postzendingen van Nederland naar Java vice versa deden er nu in plaats van ten minste 180 ongeveer 55 dagen over.

Vanaf 1859 kon het nog korter - en nu ook voor reizigers - toen Alexandrië en Suez met een spoorlijn werden verbonden. Passagiers én de mail konden nu in zo'n 42 dagen Batavia of - omgekeerd - Amsterdam bereiken, in minder dan een kwart van de tijd dus in vergelijking met enige decennia daarvoor. Ook nadat tien jaar daarna, in 1869, het Suezkanaal gereed kwam, bleef de reisduur van de brief geruime tijd rond die 42 dagen hangen. Zo lang namelijk deden de in de jaren zeventig opgerichte Maatschappij Nederland en Rotterdamse Lloyd erover, die ieder een tweewekelijkse dienst gingen onderhouden tussen Amsterdam, respectievelijk Rotterdam en Batavia.

Het jaar 1870

Het jaar 1870 vormt in de geschiedenis van onze vroegere kolonie een belangrijke cesuur. Omstreeks dat jaar gaan namelijk allerlei zeer diepgaande veranderingen in elkaar grijpen. Was Indië tot dusver vooral een ambtenarenkolonie geweest, na 1870 - het Cultuurstelsel was net afgeschaft - kregen Europese ondernemers de kans hun geluk te beproeven in de archipel. En die grepen ze ook. Steeds meer planters, zakenmensen en andere particulieren trokken naar de Oost. Dankzij het Suezkanaal expandeerde het bedrijfsleven spectaculair: Europa en de wereldmarkt lagen nu immers ineens veel dichterbij. Onder impuls van het zakenleven werden vanaf 1873 spoorlijnen op Java aangelegd. Van enorm belang was eveneens de telegraaf: nog in de jaren vijftig kwam op Java een kabelnet van 2700 kilometer tot stand dat 28 telegraafkantoren verbond. In de jaren zestig volgden de verbindingen, door middel van zeekabels, met enkele belangrijke plaatsen in de buitengewesten. In 1870 kwam er een - zij het indirecte, via Singapore en Londen - telegraafverbinding met Nederland gereed. In de jaren tachtig kregen de Indische steden achtereenvolgens gasverlichting, elektriciteit en telefoon. Naast deze ontwikkelingen op technisch gebied nam de tropische geneeskunde een grote vlucht; nog kort daarvoor dodelijke ziekten als malaria en cholera konden doelmatig worden behandeld. Indië werd in snel tempo steeds leefbaarder.

[p. 167]

Dit alles was van enorme invloed op de omvang van het Europese bevolkingsdeel. Woonden er in 1870 (exclusief militairen) nog maar 34.000 Europeanen in de kolonie, in 1900 was dat aantal gestegen tot ongeveer 75.000. Twintig jaar later waren dat er 170.000, in 1930 een kwart miljoen en in 1942 ruim 300.000. Opvallend, maar niet verwonderlijk natuurlijk, is de relatief grote aanwas van Europese vrouwen. Globaal genomen nam tussen 1890 en 1920 het aantal Europese mannen met 200% en dat van vrouwen met 300% toe. Een tendens die zich in de volgende jaren voortzette. Verbleven er in 1880 op elke 1000 Europese mannen 471 Europese vrouwen in Indië, in 1900 en 1930 waren die getallen respectievelijk 636 en 884. Terwijl het samenleven van Europese mannen met inheemse of Chinese vrouwen - njai's - lange tijd meer gebruik dan uitzondering was en vele van die mannen daardoor min of meer in twee werelden leefden - ‘Indisch’ leefden! - namen na 1900 de verbintenissen met een njai niet alleen zienderogen af, maar slonk ook de tolerantie ten aanzien van die relaties.³ In de in Batavia verschijnende Java-Bode van 1912 lezen we dat een - bij name genoemde - onderwijzer was overgeplaatst, omdat hij met een ‘huishoudster’ leefde.⁴ Nog maar kort daarvoor was zo'n bericht volstrekt ondenkbaar.

3 Zie over de njai: Baay 2008.

4 ‘“Officieele” waarheid’. In: Java-Bode 23-11-7972.

Jan Smeenk, zijn njai en kind

Het lijkt mij een goed moment een fragment te citeren uit een brief van een zekere Jan Smeenk, die tussen 1872 en omstreeks 1895 in Cheribon het beroep van apotheker uitoefende. Die brief komt uit een collectie brieven die een paar jaar geleden door de Oostenrijkse neerlandica Barbara Pach - zij studeerde in Leiden - werd aangetroffen in de Leidse universiteitsbibliotheek. Het fragment komt uit een brief die Smeenk op 10 februari 1884 aan zijn neef in Holland schreef. Hij spreekt daarin over zijn relatie met een njai, een feit dat hij jarenlang heeft verzwegen, simpelweg omdat zo'n verhouding in patria volstrekt taboe was. Uit die relatie is een kind geboren en Jan realiseert zich dat hij nu niet langer meer kan zwijgen:

En nu iets over mijzelf. Ik heb een belangrijke verplichting op mij genomen, die u zou billijken, als u met de toestanden hier bekend zou zijn. Ik heb namelijk mijn kindje (een dochtertje) als het mijne erkend. Zoals hier de gewoonte is, als men ongetrouwd leeft, neemt men een huishoudster. Het is hier nu eenmaal een heel andere wereld dan in Holland, die met een andere maatstaf moet worden gemeten. Nu had ik gedurende zes jaar een Chinese huishoudster,

[p. 168]

Brief van J.J.H. Smeenk aan zijn neef Sythoff (brievencollectie Universiteitsbibliotheek Leiden).

[p. 169]

die misschien met meer toewijding dan een Europese gehuwde de plichten van huisvrouw waarneemt en mij als het ware naar de ogen ziet. Als ik de meeste Europese huwelijken hier naga, dan zou ik niet willen ruilen en heb ik een benijdbaar leven. Het resultaat van zulk een samenwoning is echter een inconvenient, en hoewel ik niet, zoals zovelen, bij haar komst de bepaling maakte, dat als zoiets gebeurde ze dadelijk weggezonden zou worden, had ik mij toch voorgenomen nimmer zulk een kind te erkennen. Ik zond haar daarom, toen het kenbaar werd, naar haar ouders terug, met een maandelijkse onderstand. Toen ik echter hoorde en zag, dat de mooie jonge moeder ook een prachtig mooi kindje had, kon ik het niet langer aanzien en heb mij er eindelijk over ontfermd, bedenkende dat dit lieve, zuiver Europese blanke kindje - het mijne - later misschien dezelfde toekomst als de moeder tegemoet zou gaan. Bij de Burgerlijke Stand is zij aangegeven en ik gaf haar de namen van moeder: Wynanda Jacoba Hendrika, terwijl ik het als het mijne erkende, en de moeder daarin toestemde. Zodoende verliest de moeder alle rechten en kan ik doen wat ik wil voor haar opvoeding en welzijn. Daarna heb ik haar laten dopen door dominee Davelaar.⁵

We hebben hier te doen met een brief, uit 1884 dus, die inhoudelijk volmaakt past binnen de Indische sociale context van het eind van de negentiende eeuw, maar die dertig tot veertig jaar later vrijwel ondenkbaar was.

5 De spelling van alle citaten in dit artikel heb ik gemoderniseerd.

Van Indisch naar Europees

Zoals ik eerder opmerkte, voltrok zich na 1900 in Indië een proces van sociale en culturele europeanisering. De voortdurend in aantal toenemende vrouwen uit Nederland bestierden het huishouden en bleven zoveel als dat in hun nieuwe omgeving maar mogelijk was vasthouden aan wat zij gewoon waren in het moederland. In belangrijke mate gingen zij het leefpatroon binnen de Europese gemeenschap bepalen. Een steeds meer westerse wijze van leven drong de Indische uit vroeger jaren terug. Met als onvermijdelijk gevolg dat de Europese en inheemse leefwerelden steeds verder van elkaar wegdreven. Meer dan ooit tevoren keken de totoks het leven in Europa en Amerika af. Het ging alles razendsnel en de veranderingen waren ‘ontzaglijk’. Dat laatste woord is van de bekende journalist H.C. Zentgraaff die in 1938 een intrigerend beeld geeft van wat zich inde voorbije veertig jaar in de kolonie aan veranderingen had voltrokken.⁶ Veertig jaar die hij zelf had meegemaakt. Zo'n oudgast was ook J. Veersema,

6 ‘Batavia 1898-1938’. In: Java-Bode 3 en 5-9-1938.

[p. 170]

eveneens journalist, die in 1926 in de Sumatra Bode onder meer het volgende schrijft:

Er zijn niet zoveel verschillen met Holland meer. Wij eten uit onze koelkamer boter op Hollands wit, bruin of roggebrood, [wij eten] onze Hollandse gerechten, onze Hollandse vleeswaren. Onze kantoren en onze winkels zijn als Hollandse winkels. De hotels als de hotels in Europa. De spoorwegen, de automobielen, de trams, de schepen, het zijn Hollandse middelen van vervoer. We voetballen en tennissen en cricketen. We gaan de weekends naar boven, we hebben onze vakanties van drie, vier weken. Binnenkort zullen we de uitvoeringen van een Mengelberg-concert beluisteren, op hetzelfde moment waarop men in Holland de klanken van een gamelan te Solo zal horen. O, Indië is eigenlijk Europa geworden.⁷

Woorden dus uit 1926. Het was inderdaad bijna zover, dat men Mengelberg rechtstreeks vanuit het Amsterdamse Concertgebouw kon beluisteren. De voorbereidingen daartoe waren in volle gang. In december 1927 lukte het voor de eerste keer vanuit Nederland een radiotelefonische boodschap te versturen naar de kolonie. Het was Herman Salomonson, oud-hoofdredacteur van de Java Bode en vanaf 1927 directeur van het persbureau Aneta in Den Haag, die die boodschap uitsprak. De ontvanger was Dominique Berretty, de grote baas van Aneta in Batavia. Salomonson wijdde er onder zijn pseudoniem Melis Stoke een van zijn rijmkronieken aan. Al direct de inzet ervan verraadt zijn emotie:

Het was een koude winterdag
en sneeuw lag langs de straten.
Ik ging in de versnelde pas
omdat het mijn bedoeling was
tot Indië te praten.

Het gedicht gaat door en dan, op het moment dat men in Den Haag via een telegram hoort dat de boodschap Batavia heeft bereikt, lezen we:

Dan ... plots weerklinkt de telefoon:
een telegram ... de Mare
dat 't hier zojuist gesproken woord
in Indië duidelijk is gehoord.
Wij zijn niet te bedaren,
en juichen om wat onverklaard
als een mysterie wordt aanvaard.⁸

7 ‘Een permanent tooneel in Ned. Indië’. In: Sumatra Bode 3-11-1926.

8 Stoke 2005, p. 81-84.

[p. 171]

Betrof het hier nog eenrichtingsverkeer, ruim drie maanden later kwam het van twee kanten: op 31 maart 1928 voerden prominenten uit de Nederlandse en Indische pers vanuit de studio's van Aneta in Batavia en Den Haag hun eerste telefonische zogenaamde ‘perskruisgesprek’. Het waren de radiostations van Kootwijk en Malabar die dit alles mogelijk maakten. Geen Indische of Hollandse krant die niet schreef over dit verbijsterende wonder. Nog in 1928 konden particulieren spreken met familie aan de overzijde van de oceaan. In een zeldzaam boekje met herinneringen (Hallo Bandoeng! Hier Den Haag!)⁹ wordt verteld over de emoties die in die spreekcabines in Den Haag en in Batavia aplaaiden. Spoedig daarna was Mengelberg live te horen in Indië, luisterde men, de hele familie rond het radiotoestel, hevig ontroerd naar de Kersttoespraak van Koningin Wilhelmina en volgden de Indischgasten, via het verslag van Han Hollander, de voetbalwedstrijd Nederland-Ierland. Dat was in 1936 en Nederland won. Diezelfde Han Hollander bracht in 1938 de wedstrijden van het Nederlandse én Indische elftal tijdens de WK in Frankrijk in de Indische huiskamers.

9 Salomonson 1928, p. 55-57.

De sensatie van het vliegtuig

Van de wonderen der techniek die het Indische publiek heftig beroerden, heb ik er een nog niet genoemd: het vliegtuig. Gadegeslagen door een enorme menigte ging in 1911, op het Koningsplein in Batavia, voor de eerste keer op Java - voor de duur van tien minuten - een vliegtuig de lucht in. Het was de vlieger Gijs Küller wiens kunsten de toeschouwers in een staat van euforie brachten. Onder anderen de befaamde én beruchte journalist Karel Wybrands schreef er in zijn Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië over. ‘Ogenblikken die men niet vergeet’,¹⁰ stelde hij vast. Dertien jaar later, eind 1924, maakte zich een soortgelijke sensatie meester van Batavia's inwoners, toen het eerste vliegtuig (een toestel van Fokker) uit Nederland daar landde. En ook hier gingen de ontwikkelingen razendsnel. Postvluchten, zij het nog onregelmatig, waren er al vanaf 1928. In september 1930 werd een veertiendaagse dienst geopend tussen Amsterdam en de kolonie. De eerste vlucht had 350 kilo briefpost aan boord. Het is vooral die luchtmail geweest die een spectaculaire intensivering van het briefverkeer op gang bracht. Niet meer immers was er die verkillende afstand tussen kolonie en moederland, niet meer gold de wetenschap dat een antwoord op een vanuit Batavia, Soerabaja of Medan verzonden brief niet eerder was te verwachten dan na een dag of negentig. Het elkaar veel en veel dichterbij weten, stimuleerde het schrijven enorm. In 1931 werd de tweewekelijkse verbinding

10 ‘Bataviasche vliegweek’. In: Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië 4-8-1911.

[p. 172]

omgezet in een wekelijkse en in 1935 werd de frequentie opgevoerd tot tweemaal per week, dit vanwege het snel toenemende passagiersaanbod. Deed een brief er in 1930 nog tien dagen over om vanuit Batavia in Amsterdam te arriveren, in 1935 was die duur al teruggebracht tot vijfeneenhalve dag.

Uit het Batavia van omstreeks 1925

Hierboven citeerde ik uit een brief van 1884. Ik doe dat nu met een paar fragmenten uit brieven van zo'n veertig jaar later. Brieven van het echtpaar Salomonson aan het thuisfront. De Salomonsons woonden vanaf eind 1923 tot begin 1927 in Batavia: hij, Herman, een relatief progressieve journalist, hoofdredacteur van de Java-Bode, zij, Annie, een ontwikkelde en temperamentvolle vrouw. Ze hebben twee kleine kinderen, Hans en Nannette. Intellectueel en in maatschappelijk opzicht niet bepaald een gemiddeld gezin. Niettemin: hoe door en door, hoe onvermijdelijk Europees zou ik bijna willen zeggen, waren zij in hun denken, gedrag en leefwijze. Hun correspondentie, boeiend als spiegel van de tijd waarin zij ontstond, is voor een groot deel bewaard gebleven. Coen van 't Veer en ik, bevriend met de nu 84-jarige Nannette Salomonson, hopen die, samen met andere egodocumenten en foto's, over enkele jaren uit te geven. Overigens en dit even terzijde: hoe herkenbaar in vele opzichten is het beeld dat uit deze brieven naar voren komt voor diegenen die langere tijd in Indonesië hebben gewoond en daar het neokoloniale leefpatroon binnen de westerse gemeenschap hebben meegemaakt; zo weinig blijkt er in zoveel tijd veranderd!

Hieronder volgt een fragment uit een brief van Herman aan zijn moeder. Het is Pinksteren 1925 en de totoks trekken massaal ‘naar boven’. Met de vrouw van Hermans collega en hun beider vier kinderen reist Annie op vrijdagmiddag per trein naar Soekaboemi:

Ik was niet bij het vertrek, want Han [Hermans collega] en ik zwoegden op kantoor om tijdig gereed te zijn om 's avonds te kunnen volgen. Er was afgehuurd een dubbele coupé, dus alles prachtig en Nannette in een reiswiegje. Hans genoot onderweg. In de derde klas reisden vier baboes mee en aan het perron was het een gedrang van wegbrengende chauffeurs en bedienden, kortom een hels spektakel, waarbij een baboe van ons niet in de trein durfde. [...] Ik ging om half vier van kantoor naar huis. Om 5 uur kwam Han met zijn grote wagen en wij reden weg. Het is om zes uur al bijna donker, zodat wij na bandenpech in stikduister aankwamen.

[p. 173]

De volgende dag, een zaterdag:

Wij deden boodschappen in het dorp met limonade in een cafeetje. Hans door het dolle heen. 's Middags kwamen er drie kleine hitjes voor en de jongens paardrijden.¹¹

Ik citeer enkele zinnen uit een andere brief. Herman vraagt zijn moeder te komen logeren in Batavia:

Ik kan het mij niet voorstellen hoe het zijn zou u af te halen, met u in onze goeie auto al die ons nu al lang bekende wegen langs te gaan, langs het kanaal naar Weltevreden en dan de Chinese wijken door naar Kramat en zo rechts om het laantje in, het erf op, het huis in, de kamers door. Hoe heerlijk zou het zijn u in de voorgalerij met de kinderen te zien spelen. Maar ik ben ook bang dat u de bedienden een hand zult willen geven of verwennen.¹²

Over bedienden gesproken: ‘Bediendes moet je hier veel hebben’, schrijft Annie aan haar moeder. Ze heeft er zes of zeven, onder wie een

wasbaboe, die de hele dag wast en strijkt, een kokki die kookt en een kebon die de tuin onderhoudt, ijs haalt, messen slijpt en het eten naar Herman brengt. Ze helpen elkaar nooit en een kokki die kamers doet of wast is iets onbestaanbaars. En dan ook nog een chauffeur. Een chauffeur is iets ongelooflijk defligs en 't komt meermalen voor, dat zo'n man uit z'n eigen zak een andere bruine slaaf betaalt om de auto te wassen. 't Zijn net kinderen [...].

En over de wasbaboe in het bijzonder:

De wasbaboe doet de hele dag niets anders dan sluipend door de kamers alles op te pakken wat niet definitief opgevouwen is; ze wast met vlekken en strijkt met brandgaatjes, alles met een onverwoestbare ijver en een eeuwige glimlach om haar sirihmond; ze heeft een weinig ondoorzichtelijke manier om de boel te belazeren.¹³

Ten slotte dit fragment uit een brief van Annie, eveneens aan haar moeder:

We maakten een bezoek bij Anna Klaassen en ik toerde de hele ochtend rond in onze auto en voelde me als een figurante in een toneelstuk. Alle vrouwen scheren hier hun haren onder de armen weg en velen dragen geen broek. Alles voor de warmte. Ik draag geen hemd, wat mijn vriendin onzedelijk vindt. Zelfs een bustehouder kan haar niet verzoenen. Ik heb een nieuw middel voor om je te poeieren, 't

11 Brief van Herman Salomonson aan zijn moeder, 2-6-1925.

12 Brief van Herman Salomonson aan zijn moeder, 7-9-1925.

13 Brief van Annie Salomonson aan haar moeder, 29-12-1924.

[p. 174]

Echtpaar Salomonson met zoontje Hans, 1923 (privécollectie mevr. N. Fernhout-Salomonson).

is van een Chinees en uit bloemenzaad gemaakt. Je mengt het aan met rozenwater en smeert het nat op je gezicht. 't Lijkt een beetje op dat witte goedje voor je zomerschoenen en je wordt er spierwit van. Ik trachtte Bep te overdonderen door m'n verbluffend witte teint, maar ze vond er niets aan. Ik stuur jullie bij gelegenheid wat.¹⁴

14 Brief van Annie Salomonson aan haar moeder, 28-3-1924.

‘Indië is eigenlijk Europa geworden’

‘Indië is eigenlijk Europa geworden’, citeerde ik hierboven Veersema uit 1926. De bekende ‘hoefijzer’¹⁵-correspondent van het Amsterdamse Algemeen Handelsblad en decennialang medewerker van de Locomotief C.K. Elout - hij bereisde verschillende malen de kolonie - schreef in 1929 over de ‘ingrijpende verandering in de mentaliteit der totoks’ en de daardoor ‘aanmerkelijk toegenomen verwijdering tussen de totok-groep en Indië’:

Meer en meer oriënteren zij zich op Europa [...], meer en meer denken zij aan Europa en worden hun levensgewoonten Europees. Wat deze laatste belangt, wijs ik slechts op het allengs uitsterven van de rijsttafel die men in vele hotels in 't ge-

15 Een afbeelding van een hoefijzer vergezelde zijn artikelen.

[p. 175]

heel niet meer (of alleen 's zondags) en bij particulieren slechts bij uitzondering nog krijgt. De hele figuur van ‘de Indischman’, van de Europeaan met specifiek Indische levensgewoonten en een specifiek Indische gedachtenwereld, is [...] hard aan 't verdwijnen. Er zijn er nog maar enkele van over, onder de ouden.¹⁶

Hoever Herman en Annie Salomonson, en met hen talloze anderen, wel afstonden van die ‘ouden’, van die zeldzaam geworden Indischgasten met hun specifiek Indische gedachtewereld, moge naar ik hoop blijken uit de enkele fragmenten die ik citeerde uit hun brieven.

16 Geciteerd uit ‘De totoks in Indië’. In: De Malanger 10-10-1929.

Bibliografie

Baay, Reggie. De nyai. Het concubinaat in Nederlands-Indië. Amsterdam, 2008.

Salomonson, Herman, ‘Draadlooze banden. Holland “en famille”’. In: Hallo Bandoeng! Hier Den Haag! Herinneringen aan de eerste radiotelefoongesprekken tuschen Nederland en Nederlandsch-Indië. 's-Graverhage, 1928.

Stoke, Melis, Ik kijk de kat uit de klapperboom. Lijftig Indische rijmkronieken. Bijeengelezen en ingeleid door Gerard Termorshuizen. Leiden, 2005.