Indische Letteren. Jaargang 24

[p. 94]

‘Deze stil nijdige, geheimzinnig fanatieke wajangpop’
Autochtone personages in De stille kracht
Geert Onno Prins

En vreemd was het in dit land van diep geheimzinnig sluimerend mysterie, in dit volk van Java, dat zich als altijd verborg in het geheim van zijn ondoordringbare ziel - wel onderdrukt maar toch zichtbaar, [...] te hooren optrillen, plotseling onverwacht, een niet te onderdrukken kreet van glorie, die weêr dadelijk verzonk, versmolt in het gegons, als angstig om zichzelven, omdat het heilige tijdstip nog niet daar was...¹

Het heilige tijdstip ... Voorzag Louis Couperus toen hij De stille kracht schreef dat Indonesië zich ooit zou losmaken van Nederland? Dan zou ‘het heilige tijdstip’ 17 augustus 1945 kunnen zijn.

In De stille kracht brengt Couperus de koloniale verhoudingen in beeld en in zijn visie waren die verhouding hoe dan ook scheef: de rollen van veel autochtone personages zijn misschien klein, maar het is wel opvallend dat er in bijna alle verhoudingen met Europeanen wel iets loos is. Vaak heeft de laatste dat dan niet in de gaten. Dat begint al in de openingsscène, als Van Oudijck een avondwandeling maakt naar het strand en de hoofdoppasser met de tali api aandachtig naar hem opkijkt ‘als dacht hij: [...] Wat doet de Kandjeng Toean nu hier ... Het is hier niet goed ... tjelaka, tjelaka...’²

De meest opvallende overeenkomst tussen de inheemse personages in De stille kracht is dat ze zogenaamde flat characters zijn: ze maken geen ontwikkeling door. Ze zijn - om een vergelijking van hoofdpersoon resident Van Oudijck te gebruiken - zo tweedimensionaal als een wajangpop. De stille kracht, zou je in eerste instantie dan misschien verwachten, verschilt hierin weinig van romans uit dezelfde periode.

De functie van de inheemse karakters lijkt juist vooral te zijn om de thematiek te ondersteunen en de ontwikkeling van de drie zogenoemde round characters in De stille kracht - van Eva Eldersma, van Léonie van Oudijck en vooral van resident Van Oudijck.

1 Couperus 1994, p. 225.

2 Couperus 1994, p. 11.

[p. 95]

In Couperus' eigen woorden geeft De stille kracht ‘de geheimzinnige vijandschap [weêr] van Javaanschen grond en sfeer en ziel, tegen den Nederlandschen veroveraar.’³

De inheemse karakters maken zelf dus geen ontwikkeling door, maar ze zijn daarom nog niet stereotiep. Sterker nog, ze lijken het stereotiepe beeld te willen nuanceren. Ik zal vier personages bespreken.

3 Bastet 1989, p. 226.

Soenario

Allereerst natuurlijk de regent Soenario. Aan hem wil ik de meeste aandacht besteden; tenslotte staat het conflict tussen Van Oudijck en Soenario centraal. Van Oudijck overheerst en Soenario wordt overheerst. Verrassend is echter dat Van Oudijck een edel en Soenario een slecht karakter heeft. Althans, volgens de toenmalig heersende normen van het binnenlands bestuur. Die rol van slechterik van Soenario past in de visie van de ethische richting. Formeel moest de ethische politiek weliswaar nog beginnen toen De stille kracht verscheen, maar Van Oudijck handelt duidelijk vanuit ethische principes. Het Binnenlands Bestuur had, ook in de ogen van Van Oudijck, een morele verantwoordelijkheid tegenover de inheemse bevolking en die verantwoordelijkheid kwam er in het kort op neer dat Nederland meer voor de belangen van de bevolking moest opkomen. De beste methode, dacht men toen, was krachtig ingrijpen. Dat wil zeggen: opstandige en nog niet onderworpen gebieden ‘pacificeren’, zoals dat werd genoemd, en het bestuur vernieuwen.

Het conflict in De stille kracht kun je misschien wel zien in het licht van die veranderende verhoudingen tussen het Europese en het inlandse bestuur.

Rond 1900 verkeerde het Binnenlands Bestuur op het toppunt van zijn macht. Het gezag van resident Van Oudijck is, zoals het in De stille kracht geformuleerd wordt, ‘bijna onafhankelijk’.⁴ Sinds de VOC-tijd werkten de Nederlanders en de inheemse vorsten samen. De inlandse adel vervulde een cruciale rol. Zo ook de familie van Soenario uit De stille kracht: ‘Al in den tijd der Compagnie,’ zegt Van Oudijck tegen Soenario, ‘is Holland veel verschuldigd geweest aan uw geslacht, dat haar altijd trouw was’.⁵

Nu Indië echter economisch opengelegd moest worden, zodat de Indonesische bevolking mee kon profiteren van de rijkdom van het land, was er minder ruimte voor de inlandse vorsten. Sterker nog, ze werden nu eerder gezien als een obstakel voor

4 Couperus 1994, p. 10.

5 Couperus 1994, p. 51.

[p. 96]

de welvaart van de bevolking, als dwingelanden en uitzuigers.⁶ Ook Frans van Helderen uit De stille kracht denkt er zo over: ‘De Engelschen,’ zegt hij, ‘handelen in Britsch-Indië hooger en willekeuriger met hun Indische prinsen. De Hollanders ontzien ze veel te veel.’⁷

De Nederlanders zouden in het vervolg met straffe hand regeren. Als er na het ontslag van de regent van Ngadjiwa beroering is onder de inlandse bevolking, laat Van Oudijck duidelijk aan Soenario voelen dat in geval van opstand, in Van Oudijck's woorden, ‘een ontzettende straf neêr zou vallen op al wie schuldig zoû blijken te zijn, hoog en laag.’⁸

Het oude, feodale systeem diende te verdwijnen. Het gevolg daarvan, kun je misschien zelfs stellen, was dat de Europeanen zich minder aan Azië aanpasten, en dat de Aziaten zich meer aan de Europeanen moesten aanpassen.⁹ Je zou zo tegen het conflict tussen Van Oudijck en Soenario in De stille kracht aan kunnen kijken.

Van Oudijck stoort zich eraan dat Soenario niet-Westers is, zoals de regent van D., van wie gezegd wordt dat hij ‘ontwikkeld [is], zuiver Hollandsch sprekend en schrijvend, steller van klaar-duidelijke Hollandsche artikelen in couranten en tijdschriften.’ Of de regent van S., die ‘in de Europeesche samenleving [leeft] als een dandy, galant tegen de dames’.¹⁰

Soenario is in Van Oudijcks ogen een ‘stil nijdige, geheimzinnig fanatieke wajangpop, (...) dom verafgood door het volk, in welks welvaart hij geen belang stelde.’¹¹

En wat vindt Soenario? Dat komen we eigenlijk niet te weten. Hij gaat niet met Van Oudijck in discussie - wat weer een van de redenen is dat Van Oudijck geen vat krijgt op Soenario en zijn ‘ijskoude correctheid’. Een veelzeggende passage is als Van Oudijck de regent aanspreekt op het wangedrag van zijn broer. Het is natuurlijk niet bepaald fijnzinnig om een Javaan, of wie dan ook eigenlijk, zo rechtstreeks te confronteren met een dergelijk precaire aangelegenheid: ‘U (...), aldus Van Oudijck, draag ik op (...) op uw broeder te letten. Hij dobbelt, hij drinkt, hij doet uw naam geen eer aan, Regent.’

Van Oudijck vindt evenwel dat hij geen keus heeft en dan lezen we de reactie van Soenario:

De Regent boog. Hij was olijfbleek van een stille geheimzinnige woede, die als een kratervuur in hem werkte. Zijn oogen, achter in Van Oudijcks rug, priemden met een mysterie van haat den Hollander toe, den minnen Hollander, den burgerman, den onreinen hond, den goddeloozen Christen, die niet hàd aan te roeren met eenige voeling van zijn vuile ziel iets van hèm, van zijn huis, van zijn

6 Ongeveer zoals Multatuli de regent beschreef in Max Havelaar. Max Havelaar was een belangrijke inspiratiebron voor de zogenoemde ‘Ethici’.

7 Couperus 1994, p. 56.

8 Couperus 1994, p. 128-129.

9 De Jong 1998, p. 346.

10 Couperus 1994, p. 99.

11 Couperus 1994, p. De stille kracht, p. 100.

[p. 97]

De soesoehoenan van Soerakarta Pakoe Boewono X en resident De Vogel in 1897.
‘Couperus moet deze foto gekend hebben; ze werd officieel aan alle residenten verstrekt,’ schrijft Rob Nieuwenhuys en hij citeert Eva Eldersma uit De stille kracht: ‘Ik vind hem een levende wajangpop. Alleen zijn ogen, daarvoor ben ik bang. Wat een verschrikkelijke ogen. Soms slapen ze.’ (Bron: Rob Nieuwenhuys: Baren en oudgasten. Tempo doeloe - een verzonken wereld. Fotografische documenten uit het oude Indië 1870-1920. Tweede, herziene druk. Amsterdam: Querido, 1998, p. 76-77.)

vader, van zijn moeder, van hunnen oer-heilige edelheid en adel ... ook al hadden zij altijd gebogen onder den druk van wie sterker was...¹²

Het kolonialisme is voor Soenario een verwerpelijk systeem; hij ervaart het als een bezetting. Of een inheemse vorst zich nu wel of niet schuldig maakt aan knevelarijen of aan wat voor tekortkomingen dan ook, dat geeft niemand het recht om zijn land te komen koloniseren.

Die reactie doet me denken aan een gesprek dat ooit tussen Soekarno en Joseph Luns gehouden zou zijn. Luns zei iets in de geest van dat Soekarno er maar een rotzooi van had gemaakt in Indonesië sinds het vertrek van de Nederlanders. Soekarno antwoordde daarop: dan is het tenminste onze rotzooi.

12 Couperus 1994, p. 53.

[p. 98]

Bij zijn bezoek aan Indonesië in juli 1964 overhandigt minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns een cadeau aan president Soekarno. Een wáar gebeurde anekdote: Soekarno had voor Luns en diens vrouw zijn paleis in Cipanas beschikbaar gesteld. Soekarno kon niet nalaten erbij te vertellen dat Lia en Joseph Luns in hetzelfde bed zouden slapen, waarin Soekarno zijn huwelijksnacht met Hartini had doorgebracht. ‘Lia en ik zullen vannacht aan u beiden denken,’ was Luns' reactie. (Bron: Lambert Giebels, Soekarno. President. Een biografie 1950-1970. Amsterdam: Bert Bakker, 2001, p. 328.)

Het is een mooi citaat, vind ik zelf, maar er is één probleem: ik heb de bron niet kunnen traceren. De twee Nederlandse biografen van Soekarno - Bob Hering en Lambert Giebels - kenden het citaat niet, evenmin als Albert Kersten, die aan een biografie van Luns werkt. Vermoedelijk is het een apocrief verhaal en ik hoop de oorsprong nog bij Willem Oltmans terug te kunnen vinden. Misschien herkent een lezer de anekdote? Ik houd me aanbevolen.¹³

En ja, een vergelijking met het zogenoemde Pronk-incident in 1992 is vervolgens eveneens verleidelijk. In november 1991 richtten Indonesische militairen een bloedbad aan tijdens een vreedzame demonstratie in Oost-Timor. Als reactie schortte

13 Na afloop van het symposium op 9 november 2008 reageerde een vriendelijke dame. Generaal Spoor kwam voor de oorlog bij haar ouders over de vloer en vertelde eenzelfde verhaal, maar met andere hoofdpersonen. Ik was helaas niet zo alert om haar naam te vragen! Excuses.

[p. 99]

Nederland de ontwikkelingshulp aan Indonesië op en drong het aan op een onafhankelijk onderzoek. De Indonesische president Suharto liet zijn minister van Economie, Financiën, Industrie en Ontwikkeling, Radius Prawiro, op 24 maart 1992 een brief sturen aan premier Ruud Lubbers waarin hij Nederland beschuldigt van:

reckless use of development assistance as an instrument of intimidation or as a tool of threatening Indonesia. It is reminded that the two nations have exerted tremendous endeavours to build a relationship on the heaps of ashes of an exceedingly painful historical past resulting from centuries of inhuman colonial subjugation as well as from barbarious atrocities carried out by colonial forces during the war of independence only less than fifty years ago. [...] The only remaining option to prevent further erosion of relations between Indonesia and the Netherlands is to terminate completely all development assistance from the Netherlands to Indonesia.¹⁴

Met andere woorden: stik in je ontwikkelingshulp en verdwijn.

Een overeenkomst tussen de drie conflicten - het fictionele conflict tussen Soenario en Van Oudijck, het mogelijk verzonnen gesprek tussen Soekarno en Luns, en het werkelijke conflict tussen Suharto en minister Pronk - is: of je nu goede bedoelingen hebt of niet, bemoei je met je eigen zaken. Bovendien beschouwen de Nederlanders zichzelf in alle drie de situaties als moreel superieur. En of dat nu terecht is of niet: voor de tegenpartij is dat onacceptabel.¹⁵

Maar in de ogen van de Nederlanders lijkt het er in deze drie situaties juist wél toe te doen. En misschien is dat dan ook wel de kern van alle drie de problemen.

De slotwoorden van de Indiase Dr Aziz in A Passage to India (1924) van E.M. Forster hebben eenzelfde strekking: een relatie is uitsluitend mogelijk bij gelijkwaardige verhoudingen:

We may hate one another, but we hate you most [...]. We shall get rid of you. Yes, we shall drive every blasted Englishman into the sea, and then [...] you and I shall be friends.¹⁶

Terug naar De stille kracht. Soenario's tegenspeler Van Oudijck is een klassieke held, die als koloniaal ambtenaar te gronde gaat. Maar tegelijkertijd komt hij tot een louterend inzicht. Hij past zich aan het land aan in plaats van dat hij het omgekeerde verlangt. ‘Het land,’ vertrouwt hij aan het slot van het verhaal aan Eva toe, ‘heeft zich van mij meester gemaakt en ik behoor het nu toe’.¹⁷ Door ontslag te nemen, zweert Van Oudijck in zekere zin het kolonialisme af:

14 Holman 2007, p. 3.

15 Nog één aanvullend voorbeeld uit De Stille kracht: zoon Theo bijvoorbeeld haat de ‘onlaakbaarheid van zijn vader: edel mensch, hoog intègre ambtenaar, die zijn huisgezin liefhad, die zijn rezidentie liefhad, die den Javaan liefhad, die hoog wilde houden de Regentenfamilie...’ (Couperus 1994, p. 96).

16 Forster 1985, p. 316.

17 Couperus 1994, p. 219.

[p. 100]

Arm Indië..., zegt Van Oudijck tegen Eva, wat schelden ze er niet op. Het land kan het toch niet helpen, dat er Kaninefaten op zijn grond zijn gekomen, barbaarsche veroveraars. Die maar rijk willen worden en weg ... En als ze dan niet rijk worden ... dan schelden ze: op de warmte, die God het van den beginnen gegeven heeft ... op het gemis aan voedsel voor ziel en geest ... ziel en geest van den Kaninefaat. Het arme land, waarop zoo gescholden is, zal wel denken: Was weggebleven!¹⁸

18 Couperus 1994, p. 222-223.

Si-Oudijck

Een tweede personage dat ik wil bespreken is si-Oudijck, het vermeende ‘voorkind’ van Van Oudijck. De gedachte zou kunnen opkomen dat si-Oudijck als Indo-Europeaan in een betoog over de inheemse bevolking hier niet thuishoort, maar omdat hij niet erkend is als kind van een Europese vader, behoort hij formeel tot de inheemse bevolking. Vandaar dat ik hem bij mijn betoog zou willen betrekken.

Evenals Soenario is si-Oudijck een slachtoffer van het kolonialisme, en ook hij pleegt daartegen stil verzet.

Voordat Van Oudijck trouwde met de moeder van zijn kinderen Theo, Doddy, René en Ricus, leefde hij als jonge ambtenaar samen met een ‘inlandse’ huishoudster. We mogen wel aannemen dat hij zijn huishoudster aan de kant deed op het moment dat hij promotie maakte: ‘verstooten,’ wordt er fijntjes aan toegevoegd, ‘om een ontrouw, waaraan zij onschuldig was’.¹⁹

Gedurende het hele boek gaat het verhaal dat Van Oudijck een zoon heeft bij zijn ex-huishoudster. Deze zoon, si-Oudijck, is het die de anonieme brieven aan zijn vermeende vader schrijft. Opvallend is echter dat we er nooit achter komen of si-Oudijck werkelijk een zoon is van Van Oudijck. Het wordt nergens bevestigd. Aan het slot, als Van Oudijck toch weinig meer te verliezen heeft en hij zoiets net zo goed kan toegeven, houdt hij tegenover Eva vol: ‘Die ellendeling in de kampong ... hij is mijn kind niet: ik verwed er mijn leven om.’²⁰

Hoe dan ook, si-Oudijck is door zijn vader achtergelaten - als het niet door Van Oudijck is, dan door een andere Europeaan. En si-Oudijck is begrijpelijkerwijs verbitterd, net als zovele lotgenoten dat geweest moeten zijn. Ook de dreiging van de verpauperende Indo-Europese bevolking is een terugkerend gegeven in De stille kracht. In een gesprek met Eva Eldersma, bijvoorbeeld, heeft Frans van Helderen het over ‘de Indosche bevolking, verknocht aan den Indische grond, - neêrgedrukt in de

19 Couperus 1994, p. 95. Ook hier onthoudt Couperus zich verder van moralistisch commentaar.

20 Couperus 1994, p. 221.

[p. 101]

minachting van den overheerscher, die éens die bevolking uit zijn eigen bloed verwekte - maar nú dreigende op te staan uit dien druk en die minachting...’²¹

21 Couperus 1994, p. 70.

Oerip

Aan het begin beweerde ik dat de inheemse personages in De stille kracht het stereotiepe beeld op zijn minst nuanceren. Graag geef ik daar nog twee voorbeelden van.

Ten eerste Oerip, de lijfbaboe van Léonie. Enerzijds is zij inderdaad het toonbeeld van trouw, bijvoorbeeld tijdens de beroemde badkamerscène, als ze Léonie ondanks haar angsten blijft bijstaan. Een ander voorbeeld is dat Léonie van Oudijck niet bang is dat Oerip of de andere bedienden haar escapades zullen verraden, want, zo staat er:

Oerip was geheel vertrouwd en kreeg dikwijls mooie geschenken (...) Daar Léonie nooit bromde, vrijgevig was met voorschot, een zekere schijnbare gemakkelijkheid had, (...) was zij niet onbemind en hoeveel de bedienden ook van haar wisten, zij hadden haar nog nooit verraden. Het maakte haar des te brutaler.²²

In het citaat schemert al iets door van de relativiteit van Oerips trouw. Als Léonie later over de kwestie Theo-Addy inzit, twijfelt ze dan ook: ‘Wist [Theo] wat, vermoedde hij iets; zoû Oerip altijd zwijgen?’²³

En inderdaad, Léonies vrees blijkt gegrond als haast terloops wordt beschreven hoe makkelijk Oerip is doorgeslagen:

Hoewel de meid eerst had willen ontkennen, bang de sarongs te zullen verliezen, had zij niet kunnen blijven liegen, heel zwakjes maar betuigend van neen, van neen...²⁴

Morele bezwaren spelen bij Oerip dus minder een rol, zij is vooral bang om geen geschenken meer van Léonie te krijgen.

22 Couperus 1994, p. 29.

23 Couperus 1994, p. 88.

24 Couperus 1994, p. 90.

Saïna

Een tweede voorbeeld van een genuanceerdere relatie is die tussen Eva Eldersma en haar ‘meid’ Saïna. Eva heeft het te doen met Saïna's situatie:

[p. 102]

Eva vond het troosteloos, dit leven van eén rijksdaalder in de week, met vier kinderen, in een huisje, waar het inregende, zoodat men er niet koken kon.²⁵

Eva verveelt zich bovendien. Saïna probeert beleefd duidelijk te maken dat ze geen behoefte heeft aan Eva's idealisme, maar Eva drukt door dat een dochter van Saïna, het meisje Mina, bij haar komt wonen. Omdat de djaït ook Mina heet, noemt Eva het dochtertje in het vervolg Melati. Zonder dat ze het zelf beseft, duwt ze de ontwikkelingshulp bij Saïna door de strot. Eva's slecht voorbereide missie is gedoemd te mislukken en inderdaad keert Mina/Melati al binnen een paar dagen terug naar haar moeder. Via de kokkie hoort Eva achteraf waarom. De naam Melati was verkeerd: zo worden de ‘dansmeisjes’ genoemd.²⁶

Een verschil tussen de karakterontwikkeling van Eva en die van Van Oudijck is dat Eva in deze fase ‘wel voelde een scheiding, die altijd bestond tusschen haar en de menschen en dingen van Indië. Zij kende het land niet, zij zoû de menschen nooit kennen.’²⁷

25 Couperus 1994, p. 156.

26 Couperus 1994, p. 158.

27 Couperus 1994, p. 158.

Conclusie

De inheemse personages in De stille kracht spelen, net als in de meeste koloniale romans, klassieke rollen: de adel of het huispersoneel - de baboe, de oppasser, de djait, et cetera. Toch zijn deze autochtone karakters de moeite van nadere aanschouwing beslist waard, want al worden de inheemse personages in meer of mindere mate onderdrukt, de meesten worden geportretteerd als mensen van vlees en bloed, als ‘kleine zielen’. Evenals de meeste personages in Couperus' beste romans en verhalen, hebben de inheemse personages in De stille kracht als het ware het recht om tekortkomingen te hebben. Niets menselijks is hen vreemd.

Ik kan me voorstellen dat dat een van de redenen is waarom we Couperus nog altijd zo graag lezen: hij beschrijft zijn personages bij voorkeur met al hun kleinere en grotere fouten, maar hij veroordeelt ze zelden of nooit.

In de voorbeelden die ik gekozen heb, worden de verhoudingen met de Europeanen gekenmerkt door onderhuidse problemen: in het voorbeeld van Eva en de misplaatste hulp aan haar meid Saïna, in het voorbeeld van si-Oudijck, en zelfs de verhouding met haar baboe Oerip heeft de onaanraakbare Léonie niet volledig in de hand. Maar de grootste problemen spelen natuurlijk tussen Soenario en Van Oudijck. Al het andere is daaromheen gebouwd.

[p. 103]

Terugkomend op Soenario en Van Oudijck wil ik dan graag eindigen met een citaat van de Engelse acteur John Cleese. John Cleese heeft het wederzijds onbegrip en de wederzijdse frustraties misschien wel aardig samengevat in de speelfilm Life of Brian van het Monty Python gezelschap. In Life of Brian, dat zich in de Romeinse tijd afspeelt, zijn we op een zeker moment aanwezig bij een geheime vergadering van een joodse verzetsgroep tegen de koloniale overheersing van de Romeinen. Het is een beroemde scène. John Cleese opent de bijeenkomst met de vraag: ‘What have the Romans ever give un us in return?’

Na een korte stilte zegt een van de aanwezigen dan aarzelend: Nou ja, ze hebben het aquaduct gebouwd. ‘Fair enough...’, reageert Cleese die zich niet zo snel van zijn a propos laat brengen. ‘But besides...’, wil hij verder gaan ... Maar hij wordt opnieuw onderbroken en dat gaat zo nog een tijdje door. Aan het eind van de scène kan Cleese dan eindelijk zijn statement maken:

Apart from the sanitation, the medicine, education, wine, public order, irrigation, roads, a fresh water system, and public health ... what have the Romans ever done for us?

Bibliografie

Bastet, Frédéric, Louis Couperus, een biografie. Derde druk. Amsterdam: Querido, 1989.

Couperus, Louis, De stille kracht. Amsterdam [enz.]: L.J. Veen, 1994 (Volledige Werken Louis Couperus 17. Tweede druk).

Forster, E.M., A Passage to India. Bezorgd door Oliver Stallybrass. Harmondsworth: Penguin Books, 1985 [eerste druk 1924].

Holman, Manscha, Hulp en boete, analyse van de weerslag van het koloniale verleden op de ontwikkelingssamenwerking tussen Nederland en Indonesië 1965-1992. Ongepubliceerde bachelorscriptie geschiedenis, Universiteit van Amsterdam, 2007.

Jong, J.J.P. de, De waaier van het fortuin, van handelscompagnie tot koloniaal imperium. De Nederlanders in Azië en de Indonesische archipel 1595-1950. Den Haag: SDU, 1998.