Indische Letteren. Jaargang 21

[p. 70]

Lotus mysterie.
Danseres danst met duivel - gemaakt door Huub van Laar.

[p. 71]

Pret achter prikkeldraad
Momenten van troost en ontspanning in Japanse kampen. Een impressie
Joke van Grootheest en Frans Schreuder

In het Museon in Den Haag is de nationale collectie ‘Nederlanders in Japanse kampen’ ondergebracht. In 1975 toonde de eerste reizende tentoonstelling over de Japanse interneringskampen een keuze hieruit. Die was onder andere te zien in het Rijksmuseum in Amsterdam en in het Museum voor het Onderwijs in Den Haag. Ter gelegenheid hiervan verscheen de catalogus Nederlanders in Japanse kampen. Tekeningen en voorwerpen gemaakt in burgerinternerings- en krijgsgevangenenkampen 1942-1945. Nieuwbouwplannen voor het Museum voor het Onderwijs, nu het Museon, de vele groepen van scholen die dit museum bezochten en omdat Den Haag een Indische stad is, leidden ertoe dat de objecten uit deze collectie in dit museum werden ondergebracht. De verzameling bestaat uit huishoudelijke voorwerpen uit de kampen, officiële documenten zoals pendafterans of persoonsbewijzen, kampreglementen, dagboeken, geborduurde servetten en schorten en dergelijke, handgeschreven kookboeken met vooral veel recepten voor Hollandse winterkost, zelfgemaakte muziekinstrumenten, gereedschap zoals dat gebruikt werd in de Japanse kolenmijnen, correspondentie en vooral heel veel tekeningen - thans zo'n vierduizend. Regelmatig wordt iets uit deze collectie getoond. Aan andere musea wordt illustratiemateriaal beschikbaar gesteld voor publicaties.

In 2005, zestig jaar na de beëindiging van de Japanse bezetting, was tijdens de ‘Indische Zomer’ in het Museon de tentoonstelling ‘Pret achter prikkeldraad’ te zien. Deze expositie toonde diverse creatieve uitingen van geïnterneerden in de Japanse kampen. Een gedeelte is ook afgedrukt in Getekend. Nederlanders in Japanse Kampen (1995), door Rob Claassen en Joke van Grootheest samengesteld.

In de tentoonstelling ‘Pret achter prikkeldraad’ was ruime aandacht voor Joop Postma, de leider van het ‘Hollandsche Cabaret’ die hoorspelen en revues organiseerde in het ‘Chungkai Theatre’ in het Chungkai kamp in Birma.¹ Postma deed dit samen met Philips Brugman en Han Samathini en kreeg ook hulp van vele niet altijd bij naam genoemde Indische en Hollandse creatievelingen. Iedere vrij-

1 Leffelaar en Van Witsen 1982, 238-257.

[p. 72]

dag- en zateravond waren er in dit ‘Theatre’ cabaretvoorstellingen van Engelse en Nederlandse krijgsgevangen te zien. Amusement deed voor een moment het slechte eten, de honger, het harde werken, het geweld, de ziektes, maar ook de verveling en het wachten vergeten. In Werkers aan de Burmaspoorweg (1982) verwoordde Philips Brugman in een interview het als volgt:

Deze avonden hebben, en daar zijn alle doktoren het over eens, bijzonder veel bijgedragen om het moreel van de zieken op te vijzelen... Er waren maar heel weinig medicijnen ter beschikking, die werden door de Jappen gestolen uit de voorraden die het Rode Kruis beschikbaar stelde...²

Eten was een ander thema in de tentoonstelling. Wim Kan schreef toen hij in Tjimahi was geïnterneerd er een lied over:

Etenhalerslied
(melodie: ‘Mackie Messer’)

En de mens heeft idealen
maar die gooit-ie overboord,
op 't moment van eten halen
is-ie rijp voor massamoord.

Aristocraten en proleten,
het verschil is minimaal.
In de voorste rij het eten
achteraan komt de moraal.

En de mens vormt z'n illusie
over 'n betere wereldstaat,
maar het eindigt steeds met ruzie als het om z'n bordje gaat...³

Het ABC-cabaret van Wim Kan en Corrie Vonk was op uitnodiging van de Bond van Nederlands-Indische Kunstkringen naar Indië gekomen voor een tournee.⁴ Na de Japanse invasie werd het cabaretgezelschap ontbonden.

Onder de geïnterneerden waren ook professionele tekenleraren, zoals Johan Grabriëlse die in opdracht van de firma's Wolters en Noordhoff schoolplaten over Nederlands-Indië maakte, en Willem Liesker. Bij de overhandiging van een van zijn tekeningen aan het Museon vertelde de tekenaar Romke Jan de Vries over de afbeelding:

Het optuigen van het sparretje moest op het laatste moment gebeuren, buiten het zicht van de Japanners. Voor de versiering werd alles wat schitterde en op de scheepswerf waar wij moesten werken, voorhanden was, verzameld. We ontvreemden de lampjes uit de staaflantaarns die de Japanse werklui

2 Leffelaar en Van Witsen 1982, p. 252.

3 Kan 1986, p. 22.

4 Somers en Schreuder 2005, 69-128

[p. 73]

nogal vaak lieten liggen, en gebruikten die als kaarsjes. Toen de Japanse kampwacht op kerstavond zijn ronde maakte, was het even stil waarna hij uitriep ‘Kore wa kirei desu’, dat wil zeggen ‘Dit is prachtig’.

Ook werd op de expositie een afbeelding van Erik de Vries getoond, die in kamp Tjikoedapateuh een cabaret had opgericht, ‘Pret Achter Prikkeldraad’ of ‘P.A.P’ Het acroniem was ook een verwijzing naar de waterige ochtendpap. De Vries die later de bibliotheek van het Tjimahi-kamp beheerde, schreef veel liedteksten, die hij bundelde in Dit zijn de dromen waar de Jap niet aan kan komen. In april 1942 waren er in kamp Bandoeng in ‘P A.P’ liedjes te horen als ‘De Pharao’, waarbij De Vries als mummie was verkleed, en ‘Mens durf te sterven’.⁵ Ook in kamp Tjilatjap had hij een belangrijk aandeel in het cabaret. Op 6 mei 1944 waren er 's avonds liedjes en verhalen te horen, op 18 juli een piano-recital en op 2 augustus een ‘song-and-dance’.⁶ In de kampen waren ook Sint Nicolaas, kerst- en nieuwjaarsvieringen.

Frans Schreuder, een van de auteurs van Gestrand in Indië. Muziek en cabaret in gevangenschap (2005), herinnert zich een kerstviering uit zijn jeugd in Makassar toen zijn moeder aan zijn vader vroeg om engelenhaar voor de kerstboom te kopen in de Japanse toko ‘Kaneko’. Omdat zijn vader niet op het woord engelen kon komen, vroeg hij om ‘ramboet dari njonja njonja soedah lama mata’, het haar van dames die al lang dood zijn.

Andere momenten waar even het eentonige, armoedige en hongerige, kortom mistroostige kampbestaan enigszins ‘feestelijk’ werd onderbroken, was de verjaardag van de Tenno Heika, de Japanse keizer. Het was toen feest. In Schreuders kamp kreeg iedereen een verrukkelijk, maar wel klein bordje nasi goreng. Of die andere keer, in mei 1944, toen het pakket van het Rode Kruis eigenlijk bestemd voor één persoon met z'n achten werd gedeeld. In het boekje Tjideng. Zwart op wit. Vrouwenkamp Tjideng 1942-1945 (1977) staat het gedicht van Ingeborg Tuckermann over koken en eten afgedrukt:

De gaarkeuken

De schoorstenen roken
De stookmeisjes stoken
De kampvrouwen koken

Zij roeren en malen
Zij slepen met balen
Ontèlbare malen

De rijstdrums die stomen
De kampmensen komen
In rijen - in strómen

5 De Vries 1980, p. 371. De Vries schreef ook teksten voor de revue Kort Verlof in het ‘Theatre Eternite’ in het Tjimahi-kamp (Nieuwenhuys 1986, p. 91). Zie ook Somers en Schreuder 2005, p. 19.

6 De Vries 1980, p. 402 en 405; Somers en Schreuder 2005, p. 19.

[p. 74]

Boven: Aquarel, na de oorlog gemaakt door Miep Bakker.
Kamp: vrouwenkamp Tangerang.
Onder: Ingekleurde pentekening, gemaakt in 1945 door J.P.L. Kickhefer.
Kamp: mannenkamp Tjimahi.

[p. 75]

 

De kipassen kleppen

 

De kooksters die reppen

 

De opschepsters scheppen

 

 

 

Maar 't zwoegen en zweten

 

Is zo weer vergeten

 

Want - de wijk heeft weer ‘eten’!⁷

Schreuder kende de ‘Tuckersmannetjes’ en Gwen de Ruyter de Wildt die de dichtbundel illustreerde, van de sjouwploeg. Met hun tekeningen verdienden ze er een centje bij in de tijd dat vrouwen in de ‘beschermde wijken’ er een toko op nahielden.

7 Tuckermann, 1977, p. 17.

Muziek

In de kampen werden liederen gecomponeerd en uit het hoofd bestaande klassieke of populaire muziekstukken opgeschreven. Er werd ook op bestaande melodieën nieuwe passende teksten over het leven in het kamp geschreven. Een aantal van deze muzieknotities was ook te zien op de tentoonstelling ‘Pret achter Prikkeldraad’. Het pianovioolduo Kraus-Goldberg was op uitnodiging van de Bond van Nederlands-Indische Kunstkringen in Indië aan hun tweede wereldtoernee begonnen.⁸ Op tweede kerstdag 1942 gaf Lili Kraus een recital in de Juliana School in Tjideng, de Europese kampwijk voor vrouwen en kinderen in Batavia.

De belangstelling was geweldig en het zuiver muziekkunstgenot, dat de bekende pianiste bood, werd ten volle gewaardeerd. Het programma mocht er wezen: de Waldsteinsonate van Beethoven, de sonate in a moll van Mozart, Boerendansen van Bártok, Prélude van Debussy en de Wanderer-Fantasie van Schubert.⁹

Aanvankelijk had het duo bewegingsvrijheid. Medio 1943 werden ook zij en hun gezin geïntereerd, Goldberg in Tjimahi. Daar gaf hij diverse concerten, zo ook die ene keer toen hij uit zijn geheugen met een potloodstompje op stukjes papier voor de beroeps- en amateurmusici aangepaste partijen van het vioolconcert van Beethoven opschreef. Die werden gespeeld op krakkemikkige, gerepareerde en zelf gemaakte instrumenten. De violist zou hier later over zeggen:

Ik speelde de solopartij en dirigeerde een ‘orkest’ dat bestond uit instrumenten in slechte staat. Een piano, waarvan negentien toetsen ontbraken, diende als slagwerk en voor ander orkestgeluid. Een harmonium vervulde samen met enkele violen en een alt de functie van strijkorkest en houtblazers. Haren voor de strijkstokken trokken we stiekem uit een paard van de

8 Somers en Schreuder 2005, 25-67.

9 Citaat in Somers en Schreuder 2005, p. 33.

[p. 76]

voedseltransporten. De ongeschoolde violisten hadden geen strijkstok; die speelden pizzicato.¹⁰

Schreuder heeft als jongen optredens van het duo Kraus-Goldberg in Tjideng meegemaakt.¹¹ Tijdens het optreden van Lili Kraus in Tangerang in 1944 zat Miep Bakker naast de piano. Ze tekende de pianiste en schreef erover in haar Kampherinneringen. Het leven in de jappenkampen Tangerang en Adek (2005):

Op een dag werd er een grote zwarte piano in gezet. De Japanse commandant had voor de oorlog eens een pianoconcert in Tokio bijgewoond. De soliste van toen, Lili Kraus, zat bij ons gevangen. Zodra hij haar zag, kwam er een piano het kamp binnen. Zij werd verplicht gesteld er elke dag op te studeren, en als het zo uitkwam moest zij een concert geven. Dat zou dan één keer in de maand gegeven moeten worden. Nu, dat één keer in de maand sloeg wel eens over, maar er zijn toch verschillende avonden aan de muziek gewijd geweest.
Na het eten wist ik dat er gestudeerd werd en zo zat ik dan in dat verloren uurtje in de schaduw van een afdakje en liet de klanken van een sonate van Mozart over mij heen gaan. Zoals ik daar zat, met bijna niemand anders om mijn aandacht af te leiden, kon ik mijn fantasie de vrije loop laten. Dan keek ik naar het voorbijdrijven van de wolken, de zonnestralen en de vogels, die allemaal van die plek te zien waren. Dan voelde ik me bijna vrij. Hoe hoog ook de muren waren, de gedachten waren niet aan banden te leggen. Gelijk met de klanken van de piano stegen mijn gedachten op naar dat stuk hemel boven de binnenplaats. Net als die vogel liet ik mij langs de wolken zweven. Heerlijk was het. Boven de sawah's vloog ik.¹²

Het toenmalige hoofd van de radio-omproep Seiji Shimaura herinnerde zich later dat Lili Kraus op 17 of 18 augustus 1945 in het NIROM-gebouw in Batavia vroeg of ze op de vleugel mocht spelen:

Ze rende ernaar toe en schoot haar vuile sandalen uit. Liefderijk streelde ze de toetsen en begon plotseling als een gek met haar hele lichaam te spelen. Tranen liepen haar over haar wangen en zweet stond op haar schouders.¹³

10 Citaat in Somers en Schreuder 2005, p. 44.

11 Somers en Schreuder 2005, p. 60 en 62.

12 Bakker 2005, p. 9.

13 Citaat in Somers en Schreuder 2005, p. 58.

Thomasvaer en Pieternel

In een aantal interneringskampen traden op nieuwjaarsdag duo's op die in navolging van Thomasvaer en Pieternel uit Vondels treurspel Gijsbreght van Aemstel de gebeurtenissen van het afgelopen jaar de revue lieten passeren en hun wensen voor het nieuwe jaar uitspraken.¹⁴ In

14 Somers en Schreuder 2005, p. 129-143.

[p. 77]

het tot Bersiapkamp geworden Tjimahikamp 4 was op 1 januari 1946 een avondvullend programma georganiseerd. Eerst werd ‘Dat is de tawanan’, op de wijs van ‘Dat is de kleine man’, van de variétéartiest Louis Davids gezongen:

Het refrein:
Dat is de tawanan de kale tawanan
Die arme tawanan met dat verschoten bloesje an
Zo eentje met die vormeloze Nipponschoenen an
Die kale tawanan met dat Hei-Ho-er pakie an.¹⁵

tawanan : gevangene, geïnterneerde
Hei-Ho-er: Hollandse soldaat in Japanse dienst

Het echtpaar W. Hazevoet en A. Hazevoet-Tym spraken hun tweespraak ‘Thomasvaer en Pieternel’ uit:

T. Ik wilde nog iets onmenselijks wensen

Natuurlijk bestemd voor duivels, geen mensen

Die oorlogsmisdaden hebben begaan

Of aan landverraad hebben meegedaan

Maar mijn slechtste wens blijft toch nog te slap

Die ontstaat slechts in het brein van mof of van jap

Dus wens ik ze maar hun gerechte straf

En stap van dit onderwerp af.

[...]

P. De ons bewakende Hollanders - Britten

T. Kortom aan allen, groot en klein

Die beschermers of beschermd hier zijn

T. Wensen we heel in het kort

Dat alles wat zij verlangen, bewaarheid wordt.

Dat gauw het extreem gedoe is gedaan

Zodat ieder naar zijn eigen ‘home’ kan gaan.

T. Met fris geverfde echte muren

En Kilometers-verre buren.

P. Met kampen slechts als herinnering

In eigen complete familiekring

Kom Thomasvaer, nu gaan we maar.

P & T

Wij wensen u een gelukkig nieuwjaar¹⁶

Al met al, feesten kan in bijzondere omstandigheden een rekbaar begrip zijn.

15 Citaat in Somers en Schreuder 2005, p. 130. Schreuder, toen 15 jaar oud, typte ter plekke de tekst uit. Het is nu toegevoegd aan de collectie van het Museon.

16 Citaat in Somers en Schreuder 2005, p. 143. De tekst was geschreven door de heer Voeten en geannoteerd door mevrouw Hazevoet-Tym. Ze schonk Schreuder het typoscript (Somers en Schreuder 2005, p. 148).

[p. 78]

Bibliografie

Bakker, Miep. Kampherinneringen. Het leven in de jappenkampen Tangerang en Adek. Eindred. René Sman. Groningen: Gopher Publishers, 2005.

Berg, Joop van den. ‘Humor achter Japans prikkeldraad’. In: Indische Letteren 14 (1999), p. 216-223.

Claassen, Rob en Joke van Grootheest. Getekend. Nederlanders in Japanse Kampen. 's-Gravenhage: Sdu Uitgeverij, 1995.

Kan, Wim. Burmadagboek. 1942-1945. Amsterdam: De Arbeiderspers, 1986.

Leffelaar, H.L en E. van Witsen. Werkers aan de Burmaspoorweg. Iedere twee dwarsliggers een mensenleven. 414 kilometer en 200 000 doden. Franeker: T. Wever, 1982. Nederlanders in Japanse kampen. Tekeningen en voorwerpen gemaakt in burgerinternerings- en krijgsgevangenkampen 1942-1945. [Amstelveen]: Stichting Cultuurgeschiedenis van de Nederlanders Overzee 1975.

Nieuwenhuys, Rob. Een beetje oorlog. Java 8 december 1941-15 november 1945. 3e dr. Salamander 645. Amsterdam: Em. Querido's uitgeverij, 1986. (1e en 2e druk 1979).

Raben, Remco (red.). Beelden van de Japanse bezetting van Indonesië. Zwolle: Waanders Uitgevers/Amsterdam: Nederlands instituut voor Oorlogsdocumentatie, 1999.

Somers, Nadet en Frans Schreuder. Gestrand in Indië. Muziek en cabaret in gevangenschap. Zutphen: Walburg Pers, 2005.

Tuckermann, Ingeborg. Tjideng. Zwart op wit. Vrouwenkamp Tjideng 1942-1945. Met tekeningen van Gwendolyn de Ruyter de Wildt. Amsterdam: Quadriga, 1977.

Vries, E.K de. ‘Notities in Japanse krijgsgevangenschap’. In: De Gids 143 (1980), p. 371-406.

www.ontwerpwerk.nl/getekend nederlanders in,japanse kampen

[p. 79]

Kleurpotloodtekening gemaakt in 1942 door A. Sarfati.
Kamp: krijgsgevangenkamp Tjikoedapateuh.

Joke van Grootheest is als conservator verbonden aan het Museon Den Haag. Frans Schreuder was na zijn studie aan het conservatorium werkzaam als muziekleraar aan de muziekschool en het conservatorium in Rotterdam. Hij was bevriend met Lili Kraus. Hij publiceert en geeft lezingen over muziek.