Indische Letteren. Jaargang 21

[p. 80]

Johannes Rach.

[p. 81]

Vuurwerk, illuminaties en wijnspuitende fonteinen
VOC feestvreugde in Batavia
Adrienne Zuiderweg

Jacob Mossel kijkt naar zijn dochter, het is 20 maart 1748. De zeventienjarige in Negapatnam (Coromandel) geboren Philippina Theodora zal die dag haar jawoord geven aan Johan baron Von Hohendorff. Haar aanstaande echtgenoot die met zijn dertig jaar veel ouder is dan zij, is de kersverse gouverneur en directeur van Javaas Noord-Oost kust.¹

Volgens de Oost-Indische novellist, de VOC-chirurgijn in koopmansrang Willem Liedel, was de bruiloft in Samarang met een ‘hier te lande nooijt gehoorde pragt en praal, gecelebreerd’.² Dat vond ook Van Hohendorffs vriend en voormalig gouverneur van de Noord-Oost kust Eiso Sterrenberg³ zoals blijkt uit zijn gedicht Op het huwelyk van den welgebooren heer Joan Andries baron van Hohendorff, en de wel-gebooren jonkvrouwe Philippina Theodora Mossel (1748) dat hij voor deze feestelijke gebeurtenis schreef:

Nu zeg ik, nu men hier zo groot een Bruyloft houd,
Als men op deze Cust, nog nimmer Celebreerde!
[...]
Flinkt kranssen, Bruylofts volk, maak dat de Vreugd vergroot
Fiool, Trompet en Harp, en Zangers, laat u horen,
En al wat maar vermaak kan doen aan oog en ooren,
Nu uwen Gouverneur hier 't Feest de Bruylofts-houd!⁴

Sterrenberg schreef nog een tweede gedicht: Ter bruylofte van [...] Joan Andries Baron van Hohendorff [...] en Philippina Theodora Mossel. Hierin hoopte hij dat zijn vriend aan de zijde van zijn vrouw kon uitrusten van de oorlogshandelingen waarbij hij betrokken was geweest. Ze was immers een bijzondere vrouw:

Zo ryk van Deugd, scherpzinnig en vol Geest,

Als schoon en fraay van leest,

En d'eerst in rang, in deze Wingesten,

Dees' was voor U ten besten!

1 Aan de basis van de benoeming van Johan Andries baron Von Hohendorff (geboren in 1717 te Görlitz) lag diens gezantschap in maart 1742 naar het roerige Soerakartase hof. Zijn inauguratie vond plaats op Philippina's verjaardag op 20 februari 1748.

2 Rijksarchief Limburg, Huis Well, inv.nr. 766, fol. 1.

3 Op 25 oktober 1733 was Sterrenburg als adelborst in Batavia aangekomen. Hij werd onderkoopman in Hougli (Bengalen), Batavia en Semarang (1746). Hij maakte Van Hohendorffs bruiloft niet mee omdat hij vanaf juli 1747 in Batavia was om zijn kritiek toe te lichten op de verbeteringen van gouverneur-generaal Van Imhoff voor de Noord-Oost kust. Sterrenberg vond die nadelig voor de Javanen (Nederlandsche jaerboeken 1757, XI, p. 859885).

4 Sterrenberg 1748, p. 16-17, 18-19.

[p. 82]

Nieuwe gouverneur-generaal

Wellicht sprak de trotse vader bij diens terugkeer in Batavia een maand later in superlatieven over de bruiloft van zijn dochter. De bewoners van de Oost-Indische hoofdstad konden zich ook opmaken voor een feest, want van 16 tot 19 mei vierden ze de inauguratie van prins Willem IV. Drie dagen lang illumineerden ze 's avonds hun huizen. Om veiligheidsredenen mocht alleen in de thuynen en op de straten buiten de stadsmuur vuurwerk worden afgestoken.⁵

Twee jaar later was het wederom feest want op 1 november 1750 was Jacob Mossel door de Raad van Indië tot de nieuwe gouverneurgeneraal benoemd.⁶ Anderhalf jaar later vond zijn inauguratie plaats. De feestvreugde was protocollair vastgelegd. In de vroege ochtend van 24 juli 1752 werden de vlaggen op de gebouwen en de VOC-schepen op de rede gehezen. Onder trompetgeschal en paukengeroffel stelden klerken, cavaleristen, grenadiers, burgercompagnieën en inlandse soldaten zich op langs de route van Mossels huis aan de Kali Besar, het latere Toko Merah, naar het Kasteel. Ook de leden van de Chinese wacht namen hun plaatsen in. Tijdens hun opmars klonk zachte muziek, een nawee van het moordgeweld op de Chinese inwoners in 1740. In het Kasteel hadden zich directeur-generaal Julius van Gollenesse, de leden van de Raad van Indië, de Raad van Justitie, kerkenraad, de overige bestuurders en de officieren van de Chinezen verzameld. Op weg naar het Kasteel inspecteerde Mossel de erehaag en na zijn aankomst kreeg hij, zoals iedere nieuwe gouverneur-generaal, de sleutels van de Waterpoort en kruitopslagplaats, en de zegels van de Weeskamer, het College van Schepenen en de Raad van Justitie overhandigd. Nadat hij de felicitaties in ontvangst had genomen, herbenoemde hij de bestuurders in hun functie. Ondertussen hadden de ruiters van de erehaag zich bij het overig VOC-personeel op het Kasteelplein gevoegd. Onder trompetgeschal, pauken- en tromgeroffel kwam Mossel naar buiten. Het officiële programma werd afgesloten met het voorlezen van de Acte van Authorisatie waarmee Mossels benoeming was bekrachtigd, en met het voorlezen van het Formulier van de Eedaflegging van het VOC-personeel aan de Staten-Generaal, de erfstadhouder, de Heren Zeventien en de nieuwe gouverneur-generaal.

Na het uitroepen van een luid ‘Vivat’ begon de receptie. De feestvreugde werd omlijst door het gebulder van kanonnen van het Kasteel, de stadspoorten, buitenforten, het eiland Onrust en de schepen op de rede. Vanaf zes uur 's avonds tot ver in de vroege ochtenduren was het feest in de stad.

Ook ter gelegenheid van deze feestelijke gebeurtenis uitten dichtende VOC-dienaren hun vreugde. Zo schreef onderkoopman en tweede administrateur P., alias Pieter Brandenburg in 1750 ter gelegenheid

5 Resolutie 16 mei 1748 (Van der Chijs 1888, V, p. 555).

6 Op 30 juni 1751 gaf erfstadhouder prins Willem IV in Den Haag zijn goedkeuring en in mei 1752 liet de Raad van Indië een akte van aanstelling opmaken. Op 8 oktober benoemden de Heren Zeventien hem tot gouverneur-generaal (Gelders Archief, Familie Brantsen, inv.nrs. 286c-d; Nederlandsche jaerboeken 1753, VII, I, p. 554; Van der Chijs 1889, VI, p.199).

[p. 83]

van Mossels verkiezing voor het hoogste ambt een Loff-bazuyn, dat retorisch opent:

Wie Leerd m' een Helden Lied op keur van toonen Zingen?
Wie doet de Eer Trompet door Lugt en Wolken dringen?
Wie schetst de Deugden en verdiensten met my af?⁷

Natuurlijk was het antwoord: Jacob Mossel. Brandenburg hoopte dat hij de voormalige, ‘wackeren Directeur’ van Coromandel bij leven en welzijn in hun beider geboorteplaats Enkhuizen in de armen kon sluiten, maar het lot bepaalde anders. Brandenburg overleed op 25 maart 1752 en was dus geen getuige van Mossels inauguratie. Dat was wel C. Robyn, die ter gelegenheid van de inhuldiging een Herders-kout tusschen Pelias, en Damon (1752) dichtte.⁸ In dit Oost-Indisch arcadisch gedicht is het de herder Damon die de lezer inlicht wat er ging gebeuren:

‘T is Asia niet alleen, de Vreugd moet tans Verzaaden
Wat hart dat Eerbiet draagt, voor de Ooster Maatschappy:
Het is Batavia alleen niet, daar men zy?
Neen, alle Lande die de Maatschappy behooren.
Is deezen Dag tot Vreugde en blydschap uytverkooren.
Wyl zyn Hoog Edeleyt de Hoog-Edele en dappere Held,
De Heer Jacob Mossel, op dees dag wert’ Voorgesteld,

Waarop Pelias, zoon van de oppergod van de zee Poseidon, naar zijn luit grijpt:

Dat ons den Hemel Vrolyk Gond
Om U' als Gouverneur, te Groeten
Van Needer-Lands, Wingewest in 't Oost
Het Strekke en Land, en Volk, tot Troost;

En Damon zijn verwachting van Mossels bestuur uitspreekt:

Dat Eens den Trotsen Indiaan,
Die tegens Uw bestier opstaan,
Die tegens Uw bestier opstaan,
En voor Uw' zig niet meer wil buygen,
Gevange werd door Uw belyed;
In Keetens herwaards aangeleyd
Op dat dien Snood Aard mag Getuigen
Dat Neer-lands Hooft der Maatschappy,
Een Haater is der Dwinglandy

Helaas heb ik (nog) geen informatie over C. Robyn. Vermoedelijk werkte hij op het Secretarie van het Kasteel. Dit kantoor bleek een kweekvijver voor dichters en toneelschrijvers te zijn. Menig klerk verruilde na het werk soepel zijn ganzenveer voor dichterspen.

7 Brandenburg 1750, katern A2r.

8 De samenspraak bestaat uit 8 strofen in folio.

[p. 84]

Nog nagenietend van de feestvreugde moesten de inwoners van Batavia zich echter opmaken voor bezinning. Want twee weken voor zijn inauguratie had Mossel uit het vaderland het bericht ontvangen dat Willem IV was overleden.⁹ Wellicht hadden de Bataviase bestuurders om praktische reden voorrang aan Mossels inauguratie gegeven. Want met het aannemen van de rouw voor Willem IV zou een rouwperiode van drie maanden beginnen en zou Mossels inhuldiging in de verdrukking komen.

Maar dood en leven wisselen elkaar af. De rouw werd reeds medio oktober afgelegd nadat bekend was geworden dat de opvolging van Willem IV veilig was gesteld.¹⁰ De inwoners waren verheugd en illumineerden hun huizen en thuynen. Ze konden de feestverlichting laten staan, want begin november werd vijf dagen lang de verjaardag van prinses Anna, de weduwe van prins Willem IV, uitgebreid gevierd. Op de ene avond waren de huizen en thuynen langs de Jakatraseweg verlicht, op de andere de huizen binnen de stadsmuur. 's Avonds was het feest voor de genodigden in een daarvoor speciaal opgetrokken gebouwtje op de kop van de Jakatraseweg. Er was eten en drinken, een bal en andere vormen van vermaak. Op de laatste feestdag sloten de op de dat moment aanwezige inlandse vorsten zich bij de feestvierders aan.

9 Op 11 (Nederlandsche jaerboeken 1753, VII, I, p. 548-549) of 12 (Van der Chijs 1889, VI, p. 242-243) juli 1752 kondigde Mossel de rouwvoorschriften af.

10 Op 6 juli 1752 had Mossel bericht ontvangen over de erkenning van prinses-douairière Anna van Hannover als gouvernante van de Republiek en voogdes van de minderjarige erf-stadhouder Willem V (Van der Chijs 1889, VI, p. 240 en 291 voor de festiviteiten in oktober en november 1752). Zie Hofhout 1786, katern *6r.

Bruiloftsfeest van Geertruijda Mossel

Vijf jaar later was het wederom feest voor de familie Mossel. Op 24 april 1757 trad Geertruijda Margaretha, het jongere zusje van Philippina, in het huwelijk met Pieter Cornelis Hasselaar, de pas benoemde resident van Cheribon.¹¹ Natuurlijk moest Geertruijda's bruiloft die van Philippina overtreffen, alleen al omdat het ditmaal een huwelijk van de dochter van een gouverneur-generaal betrof. De festiviteiten waren in een gedetailleerd draaiboek vastgelegd.¹²

Aan het eind van de middag maakten de leden van de Raad van Indië en hun vrouwen hun opwachting in Geertruijda's ouderlijke woning aan de Kali Besar. Ze feliciteerden de vijftienjarige bruid, haar vader, zuster Philippina, zwager Johan von Hohendorff en benjamin Jacob junior die kroonjonker was. Pieter van Hasselaar werd door Van Hohendorff en de andere getuigen van zijn huis op de Tijgersgracht opgehaald. Het gezelschap bewonderde de praalbogen en papieren lantaarns langs de route. Aangekomen in de woning van de bruid begroette Pieter Philippina en zag hoe Jacob jr. zijn zuster tot bruid kroonde met haar met diamanten ingelegde bruidskroon. Daarna maakte het bruidspaar zich met zijn gasten op voor de inzegening in de Nederduitse Kerk. Daar nam Geertruijda plaats in de kerkbank van de familie Mossel en Pieter in de bank van de leden van de Raad van Indië.

11 Hasselaar (Batavia 24 maart 1720-Amsterdam 27 april 1796) was voor zijn scholing naar het vaderland gestuurd. Na zijn studie rechten werkte hij in Amsterdam als schepen. In september 1756 keerde hij als opperkoopman naar Batavia terug. Op 25 maart 1757 werd hij benoemd tot resident van Cheribon. Later volgden benoemingen tot regent van Soemedang en Parakanmoetjang (12 mei 1758), buitengewoon raad van Indië (1765) en gewoon raad (1771). Hij repatrieerde als commandant van de retourvloot in november 1771. In zijn woonplaats Amsterdam was hij VOC-bewindhebber en burgemeester.

12 Gelders Archief, Familie Brantsen, inv.nr. 287f. Zie ook H.J. de Graaf. Wonderlijke verhalen uit de Indonesische historie. Den Haag: Moesson, 1981, p. 6775.

[p. 85]

Voorganger Sybrandus Columba¹³ nodigde na zijn preek het bruidspaar uit naar voren te komen voor de inzegening van hun huwelijk. Geertruijda werd begeleid door de leden van haar vaders lijfwacht, Pieter door zijn getuigen. Na de inzegening klonk muziek, uitgevoerd door de muzikanten van het Heerenlogement¹⁴ op de Moorsegracht, waar in die tijd toneeluitvoeringen waren. Na afloop van de dienst maakten het bruidspaar en hun gezelschap een rijtoer door de stad die met vlaggen, wimpels, palmtakken en feestvuurwerk was versierd. Inwoners van Chinese, Arabische en inlandse afkomst musiceerden, de Chinezen waren verkleed als was het hun nieuwjaarsfeest. De stoet reed langs Hasselaars huis dat was geïllumineerd met twee grote piramidale stellages waarop was te lezen: ‘Vivat Jacob Mossel’ en ‘Vivat P.C. Hasselaar en G.M. Mossel’.

Aangekomen op het Kasteel, bewonderden het bruidspaar en zijn gasten de geïllumineerde piramides, de stellages met ‘Vivat Jacob Mossel’ en ‘Vivat Bruijd en Bruijdegom’, de twee grote fonteinen met polychroom houten beelden en de twee podia waarop die avond Chinees toneel was te zien. Geertruijda werd naar het receptievertrek geleid. Aan de muur achter haar hingen drie spiegels zodat ze voor de zeshonderd gasten goed zichtbaar was. De receptie begon om zes uur. De zaal was verlicht met kaarsen, vetpotten en wassen beelden. Onder de genodigden waren inlandse, Arabische en Chinese officieren die in hun met juwelen, gouden en zilveren borduursels versierde kledij er schitterend uitzagen. Om half acht begon het bal, voor de muziekliefhebbers was er in een ander vertrek een concert. Tot twaalf uur werd er gedanst en gemusiceerd. Daarna was het tijd voor het souper. Tijdens de maaltijd die tot de vroege uurtjes duurde, klonk opnieuw muziek. Toen het feest was afgelopen, werd de bruid naar haar praalbed geleid. Daar namen Geertruijda en Pieter afscheid van hun gasten.

Niet alleen Batavia genoot van de bruiloft, dat deden de lezers van de Nederlandsche jaerboeken een halfjaar later ook. De redactie van dit vaderlandse tijdschrift was namelijk in het bezit gekomen van het draaiboek met aanvullingen en vond de ‘luisterryke plegtigheid’ dermate ‘aenmerkelyk’ dat ze aandacht aan de festiviteiten schonk, met name aan de fonteinen op het Kasteelplein die ‘Wyn storten, tot vreugde van het Volk’.¹⁵ Dat is opmerkelijk, want in het draaiboek worden geen wijnspuitende fonteinen vermeld, blijkbaar wel in de aanvullingen. De redactie van de Nederlandsche jaerboeken vatte de festiviteiten samen: ‘al wat Luister, Rykdom en Blydschap kon vertoonen, werd hier op het uitmuntendste gezien’, in het midden latend of de feestvreugde dankzij of ondanks de wijnspuitende fonteinen was.

13 Sibrandus Columba (1729-1785) was op 9 september 1750 in Amsterdam tot predikant bevestigd en trad op 18 november dat jaar in VOC-dienst.

14 De Haan 1922, 11, §1354.

15 Nederlandsche jaerboeken 1757, II, , p. 1114-1117.

Feesteling Petrus van der Parra

Onder de bruiloftsgasten waren directeur-generaal Petrus van der

[p. 86]

Parra en Adriana Bake.¹⁶ Ook zij waren aangestoken door het Bataviase feestvirus. Toen drie jaar later, op 29 april 1760, met de geboorte van hun zoon hun langgekoesterde wens in vervulling ging, was vader Petrus door het dolle heen. Hij liet een geboorte-annonce drukken en stuurde die naar VOC-bestuurders. En er verscheen de gedichtenbundel Heil-groeten. Kosten noch moeite waren gespaard om de bundel die was opgedragen aan de trotse ouders, er feestelijk uit te laten zien: de titelpagina was met rode en zwarte letters gedrukt, er waren versierde kapitalen gekozen en onder de meeste gedichten stond een sierlijk vignet.

Een van de gedichten is geschreven door de onderchirurgijn en boekhouder Hermanus Terkamp.¹⁷ In ‘Op de Blyde Geboorte Van Den Jongen Heere Petrus Albertus van der Parra Junior’¹⁸ dichtte Terkamp over de belangrijke vader en de nieuwe wereldburger:

Nu zal de stam van Van der Parra groeijen,

En schieten Hoog zyn Takken in de lucht,

Daar Nyd noch Tyd zyn weel'gen groei besnoeijen,

En Batoos volk vast zegent zyne vrucht.

[...]
Is Vader steun van Injes Maatschappye,

En Neérlandsch Staat een Eel-raads Juweel,

De liefde en lust van Batoos's Burgertje?

Die Eernaam wordt ligt een maal ook Uw deel,

O Knaap! door wien 's lands welvaard aan zal wassen,

Hoe groet 't Heelal Uw' pas gereesen dag?

De Ruime lucht en Aarde en water plassen,

Elk wacht verheugt Uw' optreede in 't gezach.¹⁹

Ook de trotse vader komt in Heil-groeten aan het woord, verscholen achter de zinspreuk Uyt Schuldpligtige Dankbaarheid. In ‘Zegenwensch ter geboorte van den jongen heere Petrus Albertus van der Parra, junior’²⁰ memoreert hij dat God de gebeden van hem en zijn vrouw had verhoord. Hen was een stamhouder geschonken:

'K Heb thans reeden God te loven,
Die Ons heeft verhoort van boven;

Want myn Dis en Bedgenoot,

Heeft hy vrugtbaarheid gegeven;
Ja myn tweede Ziel, myn Leven,

Ziet een Zoon uyt Haren schoot.

Een jaar later was het opnieuw feest in huize Van der Parra, want op 15 mei 1761 was Petrus sr. door de Raad van Indië tot gouverneurgeneraal gekozen als opvolger van Jacob Mossel die in de voorafgaande nacht was overleden.²¹ De inhuldiging was op 29 september 1763,

16 Het echtpaar Van der Parra was geboren en getogen in Oost-Indië. Van der Parra (1714-1775) trad als ‘soldaat van de penne’ in 1728 in VOC-dienst. Tot zijn dood was hij werkzaam in de Generale Secretarie en andere werkvertrekken van het Kasteel. Hij klom op van assistent (1731) tot raad van Indië (1752) en directeur-generaal (1755). Adriana Bake (1724-1787) was op 11 juni 1743 met Van der Parra getrouwd.

17 Hermanus Theodorus Terkamp (?-Batavia 5 januari 1779) was op 23 september 1754 in dienst van de VOC getreden en was op 31 mei/7 juli 1755 in Batavia aangekomen.

18 Heil-groeten 1760, p. 1-6. Terkamp gaf zijn gedicht het motto ‘Tu Marcellus Eris’, uit Virgilius' AEnaes (boek 6, 883). De uitdrukking ‘Gij zult Marcellus zijn’ werd gebruikt voor een persoon van wie men hoge verwachtingen koesterde. Om dat te benadrukken ondertekende Terkmap met: ‘sat cito si sat bene’, het gaat snel genoeg als het maar goed gedaan wordt.

19 Heil-groeten 1760, p. 4-6.

20 Heil-groeten 1760, p. 24-25

21 Pas met de brief van 11 november 1762 van de Heren Zeventien was zijn benoeming een feit (Van der Chijs 1890, VII, p. 661). Goedgekeurd in de vergadering van de Raad van Indië op 7 juni 1763 (Ontwerp 1763, p. 12), resolutie 17 juni 1763 (Van der Chijs 1890, VII, p. 660).

[p. 87]

het was die dag tevens Van der Parra's verjaardag. Zijn inauguratie week niet af van die van Jacob Mossel, hij was er als raad van Indië bij aanwezig geweest. Echter, zijn festiviteiten na het officiële programma overtroffen die van zijn voorganger.

Aan Van der Parra's huis aan de Jacatraseweg waren voor die gelegenheid twee vleugels en een vrijstaand gebouwtje gebouwd.²² De festiviteiten begonnen om zes uur 's avonds. Nadat de gasten aan de nieuwe gouverneur-generaal en zijn vrouw waren voorgesteld, begon het bal en danste een ieder totdat kanongebulder het vuurwerk en de geïllumineerde decoraties aankondigde. Het vrijstaand gebouwtje was met vetpotten en kroonluchters verlicht. Er waren versieringen aangebracht, er brandde siervuurwerk en vanaf het dak keek de Faam naar de feestvierders. De twee vleugels aan het huis waren met zuilen, wapens en arenden versierd. Er stonden beelden. Drie fonteinen spuwden vuurwerk, er was bontgekleurd en zilver- en goudkleurig siervuurwerk, een draaiende zon en een vuurwerkstellage met ‘Vivat Petrus Albertus van der Parra’. Nadat het gezelschap de versieringen had bewonderd, werd het bal vervolgd tot het tijd was voor het souper. Onder trompetgeschal en paukengeroffel brachten de gasten toasten uit, aanvankelijk met kleine glazen maar weldra met bokalen. Het feest duurde tot in de vroege uren. In de dagen na het feest bewonderden de Batavianen de versierde en geïllumineerde huizen. Inauguratiedag 29 september was tijdens Van der Parra's bestuur een feestdag voor het VOC-personeel.

De uitbundige festiviteiten bij Van der Panra's inhuldiging pasten in de achttiende-eeuwse traditie van het vreugdefeest.²³ Alles was toegesneden op de nieuwe gouverneur-generaal, de VOC en Batavia. Zijn inauguratie was een bevestiging van diens absolute macht. Hem werd op dezelfde wijze eer betoond als de stadhouder in de Republiek of de vorst in Frankrijk.

Ook Van der Parra's benoeming werd op literaire wijze gevierd. Zo verscheen de leerrede die J.W. Swemmelaar²⁴ in de Nederduitse kerk had uitgesproken.²⁵ Hermanus Terkamp, inmiddels opperchirurgijn, schreef het lierdicht ‘Ter Verheffinge van Zijn Edelheid Petrus Albertus vander Parra, tot Gouverneur Generaal van Nederlands Indië’.²⁶ In dit lange gedicht meende Terkamp dat het voor Van der Parra geen belemmering was ‘Ver van 't zalig Land / Waar Weetenschap haar’ Troon en Kerk in plant' een natie in te richten.²⁷

Twee dagen na Van der Parra's inauguratie, werd in de zaal van het Heerenlogement het toneelstuk Apolloos vreugde-feest van de Bataviase burger Pieter de Vries²⁸ opgevoerd. De toeschouwers kregen een ‘Groot divertissement met Dans, Konst- Vliegwerken en Illuminatien’ voorgeschoteld. De personages waren klassieke goden en personificaties van menselijke eigenschappen. De godin van de dageraad Aurora introduceert Van der Parra:

22 Nederlandsche jaerboeken 1764, XVIII, p. 377-390, april 1764. Bosboom (1902, p. 244-256) baseert zich op het Dagregister. Zie ook De Bruijn en Kist 2001, p. 44-45; Zandvliet 2002, p. 54, 151.

23 Zie voor achttiende-eeuwse vreugdefeesten Grijzenhout 1996.

24 Johannes Wilhelmus Swemmelaar (Duisburg 1724-Batavia 1 december 1764) arriveerde op 30 januari in Batavia. Hij was predikant in Batavia en Semarang (1755-1760).

25 In 1766 verscheen bij François Tetsch de Schriftmaetige en uitgebreydde verhandeling over Spreuken XXIV: 21 en 22. Door J.W. Swemmelaer. Het boek, in groot kwarto formaat, bevatte een voorwerk en 150 bladzijden tekst. Tot op heden heb ik geen exemplaar teruggevonden.

26 Terkamp nam dit gedicht op in zijn bundel Proeven van dicht en letteroefeningen (Batavia: François Tetsch, 1770), p. 81-90. Zie ook De Haan 1911, II, p. 572.

27 Terkamp 1770, p. 82, 84-86; met Terkamps aantekening: ‘Die U te voorschyn bragt de Voorstelling is geschied op den negen en twintigsten September 1763. zijnde Zijn Hoog-Edelheids Negen en veertigste Verjaardag’ (p. 85).

28 Pieter de Vries (Dordrecht ?-Batavia 28 december 1775) kwam op 17 september 1737 in Batavia aan. Aanvankelijk was hij soldaat en assistent (1737), daarna vermoedelijk vrijman (buiten koninklijke jurisdictie 24 januari 1739).

[p. 88]

Johannes Rach.

[p. 89]

 

O Java! uw Geluk is grootlyks te waardeeren;

 

Myn ligt bestraald met vreugd het Hoofd der Opperheeren,

 

Die deeze blyde Dag als Vader in uw land

 

Bevestigt word, daar Groot en Kleen hem bied de Hand,

 

En Trouwe zweerende die Eerkroon doen ontfangen;²⁹

In het volgende toneel kijkt de Nyd naar de festiviteiten:

Wat ruyst zoo lieffelyk aan de Asiaanse Stranden,
Hoe galmt de Vreugd al om, men ziet de Pylen branden.
Met Konst en Praal verzeld tot aan het Star-Gewelf;³⁰

en spuit haar kritiek over de uitbundige feestvreugde:

Ik kom myn ook vertoonen,
Om al de Ydele Pragt en Statie by te woonen;
Die in Batavia in hoogsten Toppunt ryst.
Ik kan niet dulden dat de Vrolykheid zoo pryst
Het geen een ieder laakt; waar wil dit langer heenen?
Waar lykt dit na? De Ned'righeid is nu verdweenen;
Ja, Hollands oude Wet is niet meer in Waardy:
Men bouwt een Kunst'ge Vaart, den Landaart is niet vry,
Om prachtig uytgedost op het heerlykst te verschynen.
Ik zal, zoo veel ik kan, die Vreugde doen verdwynen.³¹

Maar die kans krijgt ze niet en de feestvreugde gaat gewoon door:

Juygt, Batavieren! Juygt; gy moogt met Regt nu pronken,
Wyl Parra u als Hoofd zy deeze Dag geschonken.³²

Het toneelstuk eindigde met een ballet door de Bataviase jeugd.

Het nieuws over de feestvreugde voor Van der Parra's inauguratie werd door toedoen van de Nederlandsche jaerboeken ook in het vaderland bekend. In april 1764 schreef de redactie dat de festiviteiten van een ‘onbeschryflyke Vreugde’ waren.³³

Een jaar later werden die dunnetjes overgedaan. Van der Parra had niet alleen zijn eerste jaar als gouverneur-generaal erop zitten, hij vierde ook zijn vijftigste verjaardag. In het Heerenlogement werd ter gelegenheid hiervan het toneelstuk Loff- ên vreugde viering', in het choor aan Apollo toegeweid van de derde meester Laurens Brezee opgevoerd. Brezee had zich voor de titel en inhoud van zijn toneelstuk laten inspireren op dat van Pieter de Vries.

29 De Vries 1763, p. 7-8.

30 De Vries 1763, p. 8.

31 De Vries 1763, p. 9.

32 De Vries 1763, p. 12-13.

33 Nederlandsche jaerboeken (1764, p. 377-384 (cit.)).

Pracht en praal

Van der Parra vierde de hoogtepunten in zijn bestuur en persoonlijk leven met veel vertoon. Zo ging ook zijn zilveren bruiloftsfeest met Adriana in 1768 niet geruisloos voorbij. VOC-boekhouder Bokko

[p. 90]

Sabinius de Jongh³⁴ schreef voor hen het gedicht Op den zilveren feestdag.³⁵ Bokko de Jongh voelde zich als oud-collega van Van der Parra vereerd dat hij het zilveren bruidspaar mocht toespreken en hoopte dat het zich die dag later zou herinneren:

Als gy dees dag aanschouwt na Vyffentwintigh Jaaren.

Wanneer dit dierbaar Feest in blinkendt goudt eens praalt,

Als de ouderdom U ciert met Zilverwitte haaren,

En dat U waarde telg aan U de zorg betaalt,

Die gy voor hem thans draagt in zyne Jonge Jaaren.³⁶

Ook Van der Parra's tienjarig ambtsjubileum in 1771 werd uitgebreid gevierd. Ditmaal was het de voormalige docent klassieke talen en assistent op het Generale Secretarie Christiaan Godlof Kroschel³⁷ die de jubilaris fêteerde met zijn Lierzang op de verovering van Jakatra.³⁸ De festiviteiten waren op 30 mei, de dag waarop de stichting van Batavia werd gevierd. Natuurlijk droeg Christiaan Kroschel, collega van Hermanus Terkamp en Bokko de Jonge, zijn Lierzang aan Van der Parra op:

Gedoog, dat ik, Hoogedle Heer,
O Van Der Parra! dezen morgen,
Gebukt voor U in diep ontzag,
Ter eer van Neêrland zingen mag.³⁹

Aan de hand van de feestelijke gebeurtenissen in de gezinnen van de VOC-dienaren Jacob Mossel en Petrus van der Parra is een impressie gegeven van Bataviase VOC-feesten. Die waren uitbundig getuige de wijnspuitende en vuurwerkspuwende fonteinen. Ze overtroffen daarmee in drank de Ulmse Slemptage van het Duitse VOC-personeel, de vreugdevolle bacchanalen bij aankomst van nieuwe land- en lotgenoten. Het vuurwerk leek dat van de Chinese inwoners bij hun Nieuwjaarsvieringen te overtreffen. Natuurlijk moesten dergelijke feesten de alledaagse sleur doorbreken.

Eigenlijk was het uitbundige vertoon in strijd met de resolutie tegen de pracht en praal die Jacob Mossel op last van de Heren Zeventien in 1754 had uitgevaardigd. Mossel, geassisteerd door Van der Parra, had hierin paal en perk gesteld aan de overdaad en luxe. Dat aan het praalvertoon werd gemorreld, blijkt uit de kritische woorden van ‘de Nyd’ in het toneelstuk Apolloos vreugde-feest van Pieter de Vries ter gelegenheid Van der Parra inauguratie. Maar daar was VOC-assistent Johannes Hofhout die de festiviteiten had meegemaakt, het niet mee eens. Hofhout die in zijn Nieuwe beschrijving van geheel Oost-Indiën de feesten als ‘Vorstelyk, niet min Luisterryk’⁴⁰ memoreerde, was van mening dat Van der Parra juist een vorstelijke huishouding moest voeren, wilde hij op gelijke voet staan met de ‘trotsche en prachtige aart en levenswys der Indische Vorsten’.

34 Bokko Sabinius de Jong(h)(e) werd in 1751 als soldaat in Batavia getraceerd. Het is niet duidelijk of hij er was geboren of er zich had gevestigd. Zijn carrière is wel bekend: assistent op het Generale Secretarie (1752-1753), het Garnizoen Comptoir (1755) en het Negotie Comptoir (1757), boekhouder (1760-1772) en eerste secretaris van de Bataviase regering (1774).

35 Op de titelpagina is geen drukker vermeld, vermoedelijk was het François Tetsch. Het drukwerk ziet er goed verzorgd uit en er zijn geen drukfouten. Het gedicht telt inclusief de titelpagina zeven bladzijden. Het papier heeft het vignet van de Kamer Amsterdam.

36 De Jongh 1768, katern ):(4r.

37 Christiaan Godlof(f) Kroschel (Zilichouw ?-Batavia 13 augustus 1777) was in Colombo docent klassieke talen (1770). In Batavia was hij op het Generale Secretarie werkzaam als assistent (1771-1772), ordinair klerk (1773) en tweede secretaris Hoge Regering (1773).

38 Het enig bekende exemplaar is ter inzage in Perpustakaan Nasional Jakarta. E. du Perron nam Kroschels Lierzang op in zijn Muze van Jan Companjie (1944, p. 187-189).

39 Kroschel 1771, p. [2].

40 Hofhout 1786, p. 91-106.

[p. 91]

Bibliografie

Brezee, Laurens. Loff-ên vreugde viering', in het choor aan Apollo toegeweid. Gevierd den 29. september, en in den maand october, anno 1764. Batavia: François Tetsch, [1764]. (UBA 694 E 51^3)

Bosboom, H.D.H. ‘Nog eens de teekeningen van het oude Batavia en andere vestigingen der O.I. Compagnie’. In: Tijdschrift voor Indische taal-, land en volkenkunde 45(1902), p. 193-256, met name bijlage B ‘De voorstelling van den G.G. Van Der Parra en de festiviteiten daarbij volgens het Dagregister des Casteels Batavia 29 September 1763’, p. 229-256.

Brandenburg, P Loff-bazuyn, voor zyn hoog-edelheyd, den hoog edelen groot achtbaaren heere Jacob Mossel ter geleegenheid syn wel-edele groot achtbaare, door de edele hooge regeeringe deezer landen, met unanime stemmen verkooren wierd tot gouverneurgeneraal van Neerlands India. Op de eersten november, een duyzend seven hondert en vyftig. Z.p.: z.u. (Gelders Archief, Familie Brantsen, inv.nr. 287b)

Bruijn, Max de en Bas Kist. Johannes Rach 1720-1783. Artist in Indonesia and Asia. Jakarta: National Library of Indonesia/Amsterdam: Rijksmuseum, 2001.

Chijs, J.A. van der. Nederlands-Indisch plakaatboek, 1602-1811. 17 delen. Batavia: Landsdrukkerij/'s Hage: M. Nijhoff, 1885-1900.

Grijzenhout, Frans. ‘Het politieke feest in de 18de eeuw: kunst en propaganda’. In: Frijhoff, Willem, Frans Grijzenhout en Marieke Knuijt, Een groot gedruis en eene onbesuisde vrolykheit. Feesten in de 18de eeuw. Enschede: Rijksmuseum Twenthe/Leiden: Primavera Pers, 1996, p. 31-67.

Jongh, B.S. de. Op den zilveren feest-dag, van zyn hoog-edelheid, den hoog-edelen heer Petrus Albertus van der Parra, gouverneur-generaal van Nederlands India, enz. enz. enz. en de wel-geboore vrouwe, mevrouwe, Adriana Johanna Bake. Voorgevallen te Batavia, op den elfden juny 1768. Z.p.: z.u. (Perpustakaan Nasional Jakarta XL 185).

Haan, F. de Priangan. De Preanger-regentschappen onder het Nederlandsch Bestuur tot 1811. 3 delen. Batavia: Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, 1910-1912.

Haan, F. de Oud Batavia. 2 delen en platenalbum. Batavia: Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, 1922.

Heil-groeten met schuldigen eerbied opgedraagen, aan den wel edelen groot agtbaaren heere, den heer Petrus Albertus van der Parra, eerste raad, en directeur generaal, van Nederlandsch India, en de wel edele vrouwe, mevrouw Adriana Johanna Baake, zyn edelens gemalinne, ter gelegenheid van de gelukkige geboorte van hun edelens zoontje, de heer Petrus Albertus van der Parra junior, op den 29sten april des jaars 1760. Z.p.: z.u. (KITLV dd 27)

Hofhout, Johannes Nieuwe beschrijving van geheel Oost-Indien. Benevens een relaas van de oprichting en het bestuur der O.I.Compagnie, derzelver koophandel, zeevaart, bezittingen en landbouw grondlegging en opbouw der stad Batavia. Huishouding en levenswys der Hollanders en andere volken aldaar [...]. Rotterdam: Johs. Hofhout, [1786]. (KITLV: 1 147)

Kroschel, Christiaan Godlof. Lierzang op de verovering van Jakatra aan zyne hoogedelheid [...] Petrus Albertus van der Parra [...]. By gelegenheid van derzelve gewoone plegtige Feest-vieringe eerbiediglyk opgezongen [...]. Den 30. may 1771. Batavia: F.C. Tetsch. (Perpustakaan Nasional Jakarta XL 291)

Nederlandsche jaerboeken. Amsteldam: F. Houttuyn. (UBL: V 72)

[p. 92]

Paasman, Bert. ‘De Indisch-Nederlandse literatuur uit de VOC-tijd.’ In: Theo D'haen (red.). Europa buitengaats. Koloniale en postkoloniale literaturen in Europese talen. 2 dln. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2002. Dl. 1, p. 33-97.

Perron, E. du. De muze van Jan Companjie. Overzichtelike verzameling van Nederlands-Oostindiese belletrie uit de Companjiestijd (1600-1780). 2e herz. en verm. dr. Bandoeng: A.C. Nix 1948.

Robijn, C. Herders-kout tusschen Pelias, en Damon op de voorstelling van zyn hoog-edelheit den hoog edelen heer Jacob Mossel, tot gouverneur generaal van Nederlands India, op maandag, den 24. July, anno 1752. Z.p.: z.u. (Gelders Archief, Familie Brantsen, inv.nr. 287b)

Sterrenberg, Eiso. Ter bruylofte van den wel-geboren heer Joan Andries baron van Hohendorff, gouverneur en directeur van Java's Noord-Oost-Cust, en de wel-gebooren jonkvrouwe Philippina Theorora Mossel, die t'zaamen in den Egt zyn vereenigd, tot Samarang den maart ao. 1748. Z.p.: z.u. (Gelders Archief, Familie Brantsen, inv.nr. 287c)

E:S:B: [sterrenberg, Eisol. Op het huwelyk van den wel-gebooren Heer Joan Andries baron van Hohendorff en de wel-gebooren jonkvrouwe Philippina Theorora Mossel. Z.p.: z.u. (Gelders Archief, Familie Brantsen, inv.nr. 287c).

Vries, Pieter de. Apolloos vreugde-feest op de blyde voorstelling van [...] Petrus Albertus van der Parra [...] gevierd op den 1. October 1763. Batavia: FranHois Tetsch, [1763]. (UBA 694 E 51^2)

Zandvliet, Kees. De Nederlandse ontmoeting met Azië 1600-1950. Amsterdam: Rijksmuseum/Zwolle: Waanders, 2002.