Indische Letteren. Jaargang 20

[p. 163]

De Muze Buitengaats
Een heroriëntatie op de Indisch-Nederlandse dichtkunst
Bert Paasman

O Muse, comt nu voort
(Soo suldy hebben danck),
Makende soet accoort
Der instrumenten clanck!
O Phebe claer, wilt u oock spoeyen schier,
En brenghet oock mee de claer' vernufte hier,
Wijse, voersinighe, discrete Pallas reyn,
By u Discipelen hier in dit pleyn,
In alle consten u nu roepende aen, seer saen!
Om u te vieren ist ons ghedaen.¹

Aldus, mijnheer de rector, mevrouw de decaan, bestuursleden van Het Indisch Huis, dames en heren, roept een van eerste Nederlandse renaissancedichters uit de tweede helft van de zestiende eeuw, jonker Jan van der Noot, de Muze, de zonnegod (én god van de dichtkunst) en de godin van de wijsheid aan, om de kunsten en wetenschappen te komen inspireren. Tweedracht, haat en jaloezie zijn niet welkom, oprechte liefde des te meer. Hoe toepasselijk!

Hij staat aan het begin van een lange en productieve traditie die nooit helemaal uitgestorven is, maar die na het Classicisme, d.w.z. in de tweede helft van de achttiende eeuw, langzamerhand aan kracht verloor: het religieus empirisme zou steeds meer God en de goddelijke schepping, de natuur, als artistieke inspiratiebronnen beschouwen, de daarop aansluitende Romantiek durfde ook los van God en het goddelijke zich door mens en natuur, zelfs door de duistere zijden ervan, te laten inspireren.

De Muze ging ook scheep naar Oost- en West-Indië. Ze figureert in verscheidene gedichten en liedjes. Deze Zangster (met een hoofdletter) inspireert bijvoorbeeld de Compagniesdienaar, later Amsterdams schouwburgdirecteur, Jan de Marre tot twee grote lofdichten: Batavia, begrepen in zes boeken (1740) en Eerkroon voor de Caab de Goede Hoop (1746).

1 Van der Noot 1968, 308.

[p. 164]

Titelpagina van Sieburghs Java-gedicht (1856).

[p. 165]

Als in Nederland de muzen stil zijn geworden en de klassieke godenwereld zich in de laatste muzen-almanakjes teruggetrokken heeft, schrijft in Nederlands-Indië Gerardus J. Sieburgh, voormalig president van de rechtbank in Semarang, het gedicht Java (1845), samen met een Franse vertaling als Java. Poème in 1855 uitgegeven.² Hij beschrijft Indië in 25 strofen zonder zelfs maar de melati, rijst, palm, buffel, tijger, sawah, vulkaan, moskee of tempel te noemen. Wel figureren Klio, Pluto, Ceres, Pomona, Triton, Aurora, Bellona, 't Appolinarisch Zustrental (de Muzen), de Helicon, Pegasus, Prometheus, Pallas en Febus er. De grote mannen van de kolonie, Daendels (de Grote Postweg), Van der Capellen (eerste gouverneur na de Engelse tijd) en Van den Bosch (Cultuurstelsel) zijn in deze mythologische context actief. En zonder één concreet natuurelement genoemd te hebben, eindigt dit poëem:

Nu fonkelt Oostens diamant

Als Febus' helste straal,

Nu ook eischt Bato's heiligst pand [Indië]

Den lof der Bardentaal. [taal v.d. dichters]

Dien lof weêrhoude dwang noch vrees,

Dien lof zegge, uur op uur:

Het Land, dat Houtmans vinger wees,

Is 't prachtstuk der Natuur. (p. 14)

De Muze lijkt visueel gehandicapt en ziet niet wat er werkelijk te zien is, een vormgevingsprincipe waarmee we als hedendaagse lezers van renaissance- en classicisme-literatuur vrede hebben, maar omstreeks 1850, na de Verlichting en ten tijde van de Romantiek zouden we haar toch wel een paar empirischer ogen wensen en haar een romantischer bril willen laten dragen. Het heeft er alle schijn van dat deze Muze Buitengaats eerder een eurocentrische bril draagt en alleen ziet wat de Europese kolonisatoren zien kunnen en willen. Sieburg wijdt bijvoorbeeld ook één strofe aan de Javaan, die volgens hem geen slavenarbeid hoeft te verrichten:

O neen! aan eigen grond gewijd,

Bestuurd door eigen wensch,

Prijkt Java's kroost, in noeste vlijt,

Met waardigheid van Mensch. (p. 4)

Maar we spreken hier over het Cultuurstelsel, in Indonesië Tanam Paksa (gedwongen beplanten) genoemd, door jongere tijdgenoten als Van Hoëvell, Roorda van Eysinga en Multatuli niet direct met menselijke waardigheid in verband gebracht.

Een aantal jaren eerder, in 1843, werd er in de kolonie een curieuze literaire discussie gevoerd. Officier van gezondheid Jurriaan Munnich

2 De Franse vertaling is van Auguste Clavareau.

[p. 166]

schreef een artikel ‘Iets omtrent de beoefening der Poëzij in Nederlandsch Indië’ in het Tijdschrift voor Neêrlandsch-Indië, opgericht door dominee-baron Van Hoëvell, waarin hij zich afvroeg waarom de Indische natuur de Europeaan niet dichter bij de ‘heilige Muze’ bracht. Hij citeerde een brief van zijn vriend dominee-dichter Nicolaas Beets:

Het zou van zeer veel belang voor onzen zangberg zijn, indien wij eenen dichter hadden, die een tint van het Indische oosten in zijne gezangen wist te brengen. D[i]e dichter zou geheel op zichzelven staan, en in dezen tijd van algemeene navolging zijne originaliteit handhaven [...].³

En hoewel het traditionele woord ‘zangberg’ nog gebruikt wordt, is de aansporing van Beets om zich in orginaliteit door Indische natuur en cultuur te laten inspireren op z'n minst enigszins romantisch te noemen. Munnich vraagt zich af waarom bijv. de indrukwekkende Borobudur geen inspiratiebron is. Komt dat door het drukkende klimaat, of is het vooral de gemakzucht, ‘het Indisch far niente’? Hij pleit ervoor zich grondig te verdiepen in volk, land, taal, geschiedenis, natuur en godsdienst van de kolonie (de doelstelling van het Tijdschrift voor Neêrland's Indië). Is er een Victor Hugo nodig om de dichters wakker te schudden, vraagt hij zich af. Hij verwacht niets van de poëtische almanakken.

Als eerste reageerde in het Tijdschrift de ambtenaar en redacteur van De Javasche courant en van de almanak Lakschmi, Salomon van Deventer.⁴ Hij meent dat na een afmattende werkdag in Indië men nog wel een brief kan schrijven, maar nauwelijks meer een gedicht. De Nederlander in Indië leidt immers geen gemakkelijk bestaan, zeker de eerste jaren na aankomst niet. Hij deelt de opvatting dat diepe kennis van Indië kan leiden tot poëzie met die gewenste tint van het Oosten. Ook het bestuderen van Maleise en Javaanse poëzie zou daartoe kunnen inspireren. Volgens hem wordt er echter wel degelijk over Indië gedicht, in het eigen tijdschrift zowel als in Indische almanakken, Munnich overdrijft. Het enkel noemen in een gedicht van wat Indische plaatsnamen, planten of voorwerpen vindt hij overigens niet voldoende. Volgens Van Deventer moet de Indische tint niet alleen uit de vorm, maar vooral uit de geest en de denkbeelden spreken.

De klacht van Munnich werd bespot door de ex-ambtenaar Willem Leonard Ritter (reeds meer dan 25 jaar in Indië, met een grote kennis van land en volk). Hij liet zich slechts verleiden tot een ‘luimig antwoord’, getiteld ‘Mijn Helikon’ (1843).⁵ Hij stelt dat het in Nederland gemakkelijk praten is, daar zijn de jaargetijden die de dichter inspireren:

Hij zingt den lof van ijsvermaken;
De vreugd die 't eerste groen doet smaken,

3 Munnich 1843, 237.

4 Van Deventer 1843.

5 Ritter 1843.

[p. 167]

 

De bloesemgeur, de rozeknop,

 

Het goudgeel graan, de rijpe vruchten,

 

Zijn bronnen voor 't gevoelig zuchten,

 

En voeren hem ten zangberg op. (p. 524)

 

Dichten in Indië is echter geen sinecure:

 

Maar hier! Ja hier! - Ach! welk een weder,

 

Wat is het heden schriklijk heet!

 

Ik schrijf geen enklen regel neder,

 

Of 'k bade mij in louter zweet.

Toen hij in Indië aankwam had hij hoge verwachtingen van het land waar alles poëzie zou ademen, maar Batavia, het pronkjuweel van het morgenland, was in verval - en daarom minder dan proza. Gedichten over liefde, trouw en vriendschap waren aan Indië niet besteed. Dus ging hij de natuur in, daar zou de Indische Helikon zijn. Zijn koets werd echter door een tijger besprongen en toen hij 's avonds wilde genieten van de tropennacht, belandde hij in een modderpoel, werd bijna door een neushoorn vertrapt en wist vervolgens niet hoe snel hij thuis moest komen. Hij zal er niet meer op uit trekken, zelfs vulkanen en de Boroboedoer hoeft hij niet te zien, laat anderen zich maar uitsloven:

Ik gun aan andren palm en loover,

Die God Apollo voor hen vlocht;

'k Heb meêlij men den armen sloover,

Maar waag mij aan geen tweeden togt.

Ik vrees voor tijgers, muggen, slangen,
Of neushoorns in een poel te vangen;

Ik haat den nevel en de zon;

En 'k moet het eindlijk gul belijden,
'k Wil leverziekte en koorts vermijden -

Mijn rustbank blijft mijn Helikon. (p. 530)

En zou ik ooit Heer Beets ontmoeten, dan zou ik hem antwoorden dat de beste plaats om het dichtvuur aan te wakkeren het hoekje bij de (Hollandse) haard is, aldus de luimige Ritter. Waarmee in feite de discussie eindigt zonder principieel te worden - geen verlate Indische ‘quérelle entre les anciens et les modernes’, noch een gesprek op de Indische Drachenfels.

Van Deventer en Ritter waren mogelijk gekwetst dat hun eigen poëzie in jaarboekjes en almanakjes niet geacht werd die gewenste tint te bevatten. Men kan niet ontkennen dat juist in de Indische almanakken een eigen literaire traditie werd opgebouwd met aandacht voor Indische onderwerpen, voor natuur en landschap en zelfs voor inheemse cultuur. Rob Nieuwenhuys en Peter van Zonneveld geven

[p. 168]

Titelprent van de oudste dichtbundel uit Indië (1671), door Jacob Steen-dam.

[p. 169]

daar de kwalificatie ‘romantisch’ aan, maar het gaat in dat geval eerder om liefelijke dan grootse romantiek.⁶

Gelukkig voor de Indisch-Nederlandse literatuur was er in dezelfde tijd een schrijver die wel van het woeste Indische landschap hield, die vulkanen beklom en op hun toppen de tropennacht genoot en pantheïstische ervaringen had. Die in verafgelegen dessa's logeerde, daar spannende gebeurtenissen meemaakte (zoals een nachtelijke tijgerjacht) en eigenlijk niet de ‘tint van het Oosten’, maar de onverbiddelijke gloed ervan in zijn werk tot uitdrukking bracht. Zijn naam was Franz Wilhelm Junghuhn, een geboren Duitser, die in tekeningen en Nederlandstalige prozateksten zich als eerste echte romanticus in Indië deed kennen.⁷ Zijn werk werd ook omtrent 1850 uitgegeven en heeft de Indische literatuur een ander uiterlijk gegeven, ook de poëzie. Pas na hem (ik zeg niet alleen door hem) en vooral in de twintigste eeuw kwamen gedichten over natuur en landschap en de magische beleving ervan, steeds frequenter voor, zoals blijkt uit de poëzie van Jan Prins, T. Volker, Nes Tergast, J.J. de Stoppelaar, Adolf ter Haghe en anderen - wie kent hen nog?⁸

De laatste Nederlandstalige dichter in Indonesië, Han Resink, vereenzelvigt zich geheel met natuur, cultuur en mens van Indonesië, met de mythologie en de magie, zoals bijv. blijkt uit het gedicht ‘Heuvelmeer’:

Zijn deze heuvels niet mijn huid,
en is dit water niet mijn geest,
die helder, zonder diepte sluit
om dit krap eiland van mijn ziel,
die een stuk oerwoud is geweest,
dat uit een vlucht van hemels viel,
maar door de mensen is betreden;
waarin bemind is en geleden,
waarin gebeden is tot goden
en wortels van mijn tederheden
zich voeden uit geliefde doden?⁹

In zijn poëzie worden wel tempels, goden en geesten, vulkanen, baaien en tropennachten doorleefd bezongen.

Wie denkt dat de Indisch-Nederlandse poëzie al lang verzameld, bestudeerd en beschreven is, komt bedrogen uit. De bekende handboekschrijvers en bloemlezers van het moederland hebben de Nederlandstalige koloniale en postkoloniale literaturen heel stiefmoederlijk bedeeld Uitzonderingen vormen de mensen die onder palmen geboren zijn of er tenminste enige tijd gewandeld hebben: Samuel Kalff, Eddy du Perron, Rob Nieuwenhuys, Joop van den Berg, Alfred Birney, Jan Voorhoeve en Ursy Lichtveld, Michiel van Kempen, Thea Doelwijt,

6 Nieuwenhuys 1978, 123 en Van Zonneveld 2000.

7 Zijn voornaamste werken zijn Java. Zijne gedaante [...] (1852-1854) en Lichten schaduwbeelden uit de binnenlanden van Java [...]. Zie over Junghuhn (1809-1864): Nieuwenhuys en Jaquet 1980 en Beekman 1998, 157-211.

8 Huizinga 2000 (a en b) doet een verkenning naar deze dichters en hun thematiek.

9 Resink 2001, 30.

[p. 170]

[p. 171]

John Leefmans, Aart Broek, Jos de Roo en Wim Rutgers - om de belangrijkste te noemen. De bloemlezer des vaderlands, Gerrit Komrij, en zijn voorgangers Victor van Vriesland en Hans Warren, hebben in hun rijke anthologieën wel enkele buitengaats geconcipieerde gedichten opgenomen, maar streven niet naar enige volledigheid, behalve misschien in het geval van Komrij's bloemlezing: De Afrikaanse poëzie in duizend en enige gedichten (1999).

De poëzie van Suriname is prachtig bloem gelezen door Michiel van Kempen in de Spiegel van de Surinaamse poëzie (1995), zij het dat het dichtwerk van Nederlandse reizigers en koloniale passanten en zelfs van enkele koloniale blijvers niet opgenomen is - een gemis waarin ongetwijfeld nog zal worden voorzien. De Antilliaanse en Arubaanse poëzie in het Papiaments is ruim vertegenwoordigd in de bloemlezing Pa Saka Kara (1998) [om je gezicht te tonen] door Lucille Berry-Haseth, Aart Broek en anderen. Hier ontbreekt de poëzie in het Nederlands en dus die van de dichtende reiziger en de passant. Een naar volledigheid strevende Indisch-Nederlandse poëzieverzameling zal die passantenpoëzie zeker moeten opnemen, vóór de tweede helft van de negentiende eeuw was er vrijwel geen andere, en ook nog in de twintigste eeuw nemen deze dichters kwantitatief en kwalitatief een belangrijk aandeel in.

Waarom ontbreekt zo'n Spiegel van de Indisch-Nederlandse poëzie nog steeds, meer dan een halve eeuw na het einde van Nederlands-Indië? Ik vermoed omdat de literatuurhistorici van de vorige eeuw geen hoge dunk van deze dichtkunst hadden, mogelijk ook geen uitputtend onderzoek hadden gedaan.

Sam Kalff, oud-hoofdredacteur van het Soerabaiasch Handelsblad was de eerste echte bloemlezer met het Oost-Indisch landjuweel (1902). Reeds hij vraagt zich af: ‘waarom bestaan er zooveel Nederlandsche chrestomathieën, en geen enkele Nederlandsch-Indische’? Hij wijt dat aan gebrek aan kennis en belangstelling, maar oppert bovendien het volgende:

Het is beweerd dat op het veld dier letterkunde een bloemlezing geen reden van bestaan zou hebben, simpel omdat de ‘bloemen’ er nog te schaarsch zijn. En indien men alleen met de aesthetica wilde te rade gaan, alleen met die indische werken welke uitblinken door meesterschap over den vorm, of rijkdom van gedachten, of adel van voorstelling, door akademischen stijl of vernuft van goeden huize, - ja, dan zou die bewering juist mogen heeten. Maar uit een oogpunt van geschiedenis, ethnologie, reisbeschrijving, romantiek, biografie, natuurkennis, fabelleer, topografie, enz. had een groter werk dan dit er reeds mogen wezen.¹⁰

10 Kalff 1902, VI.

[p. 172]

Titelprent van De Muze van Jan Companjie. De Indische Muze inspireert met klinkende munt, de Nederlandse koopman zit geknield op de Bijbel.

[p. 173]

[p. 174]

Heeft Kalff hiermee ook een traditie ingeluid, een dubieuze wat mij betreft, namelijk dat de Indisch-Nederlandse literatuur hoofdzakelijk thematisch van belang zou zijn en niet esthetisch? Zijn opvolgers oordelen eigenlijk niet anders.

De volgende bloemlezing is De Muze van Jan Companjie. Overzichtelike verzameling van Nederlands-Oostindiese belletrie uit de Companjiestijd (1939) door Eddy du Perron. Deze moest de verzoeking weerstaan om die bellettrie van ‘rijmelaars en remplaçant-fraaie-geesten’¹¹ slechts schamper af te doen, alweer vanwege de historische waarde als tijdsdocumenten. In de inleiding tot zijn ongepubliceerde bloemlezing ‘Van Kraspoekol tot Saïdjah’¹² verklaart hij dat hij door middel van zijn bloemlezingen twee contrasterende historische lijnen wil tonen: die van Compagnie en Cultuurstelsel enerzijds en die van Verlichting en Ethische politiek anderzijds. Hij geeft gedichten en fragmenten van een groot aantal dichters weer, maar raakt nauwelijks enthousiast over de esthetische aspecten van hun werk.

Rob Nieuwenhuys, auteur van het handboek de Oost-Indische spiegel (1972), wijst er in zijn inleiding direct op dat de Indisch-Nederlandse literatuur zo weinig literair is en wil ook niet-literaire genres (zoals egodocumenten) ertoe rekenen.¹³ Hij signaleert wel veel Indische verzenmakers, maar weinig dichters. Han Resink is voor hem een uitzondering. Nieuwenhuys onderstreept opnieuw de sociaal-historische waarde van de Indische literatuur. In zijn talrijke bloemlezingen neemt hij relatief weinig Indische verzenmakers en dichters op.

Joop van den Berg heeft een uitgebreide selectie van de poëzie van de twintigste eeuw gemaakt: Indië-Indonesië in honderd gedichten (1984).¹⁴ Hij sluit zich bij Nieuwenhuys' standpunt aan dat men in Indië beter iets anders kon zijn dan dichter. De uitgave van zijn bloemlezing verantwoordt hij als een bewogen historische reis door de twintigste eeuw. Hij schaart zich aldus ook in de rijen van degenen die de Indisch-Nederlandse poëzie voornamelijk thematisch en nauwelijks esthetisch interessant vinden. Mogelijk hebben zij gelijk, maar ik zou dat toch wel eerst systematisch willen onderzoeken, om te beginnen met een inventarisatie en een representatieve bloemlezing die de gehele tijd omvat van de VOC in groot Oost-Indië tot en met de derde generatie Indo's en Molukkers in klein Nederland - de buitengaatse muze is intussen weer binnendijks geworden.^*

Behalve de serieuze ging ook de lichte Muze buitengaats. Een rijke liedtraditie begeleidde de reiziger, de koloniaal en de repatriant: van

11 Du Perron 1939, 2.

12 Het typoscript bevindt zich in het Letterkundig Museum te Den Haag, coll. nr. P. 346. De inleiding op het werk en een deel van de inleiding op de opgenomen auteurs verscheen in het Verzameld werk, dl. 7, 175-302. Zie over deze onuitgegeven bloemlezing Paasman 1990.

13 Nieuwenhuys 1978, 11-17.

14 Van den Berg (ed.) 1984.

* Collega Peter van Zonneveld (UL) en ik zijn met dit project aan de slag gegaan. De bedoeling is dit werk uit te geven bij uitgeverij Meulenhoff in de serie ‘Spiegel van de... poëzie’.

[p. 175]

Omslag van Atchin moet vallen!, 1873.

[p. 176]

‘Wie wil d'r mee naar Oost-Indië varen’, via ‘Sarina, het kind uit de dessa’, tot ‘Ach Kassian, het is voorbij’. De volksliedtraditie is even verrassend als verbijsterend en verdient ook verdere studie en publicatie.¹⁵

In de zeventiende tot de negentiende eeuw dienden de liedjes enerzijds om mensen naar het Luilekkerland Indië te lokken met lucratieve vooruitzichten op geld, goed, vrouwen en eer, anderzijds om mensen te waarschuwen voor het Apenland Indië en hen te behoeden voor lichtzinnig en crimineel gedrag dat tot dienstnemen bij de Compagnie en het NIL (Nederlandsch-Indische Leger) zou leiden. De inheemse bevolking komt er nauwelijks in voor, de mestiezen voornamelijk als prostituee en de Chinezen als handelaar of herbergier, de Javaanse Sarina's stampen altijd hun ‘padi tot bras’ en alle meisjes van Batavia zijn zwart, pikzwart. Ten tijde van conflicten en oorlogen, zoals de Atjeh-oorlog, werd er een stevig vijandbeeld neergezet, van de wrede, woeste en verraderlijke moslimkrijger, waartegenover de Europeaan plichtsgetrouw, dapper en christen is. De hedendaagse liedjes ten slotte zijn meestal nostalgisch.

Het eerste dat opvalt bij een verkenning is dat er zoveel bekende volbloed-Nederlanders (om die biologisch geheel achterhaalde term nog maar een keer te gebruiken) over Indië dichtten, terwijl ze er niet gewoond hebben: van Joost van den Vondel en Johannes Antonides van der Goes, Willem en Onno Zwier van Haren, Jan Frederik Helmers, Johannes Potgieter, Bernard ter Haar en Willem Hofdijk, tot Jan J. Slauerhoff, Simon Vestdijk, Lucebert, Jean-Pierre Rawie, Patty Scholten en Willem Wilmink. Er is door de eeuwen heen ook een sterke band tussen Nederland en Indië geweest die meer met culturele, humanitaire en wetenschappelijke belangstelling te maken had, dan met handel en kolonisatie, en men hoefde er niet gewoond te hebben om die niet-materiële waarde van Indië en het Indische te waarderen en bezingen.

De zeventiende-eeuwse Amsterdamse schilder-dichter Johannes Antonides bezingt bijvoorbeeld medicinale planten en stoffen die in Indië voorkomen:

Zy schenkt ons Benzoïn, zoo liefelyk van reuk,
Dat onse krachten zalft, en wederhoudt de kreuk
Des ouderdoms, en naeu vergadert uit de hoven.
In zyn saizoen, gaet Myrrhe en Wierookgeur te boven.
Zy snijt tot onzen dienst het Paradyshout af.
Dat spreit een' lieven geur van Ambrozijn ten lippen
En keel uit, en herstelt het harte, alreê aen 't slippen.

Hier is de Bezoär, dat dierbare kleinoot,

En artzenyjuweel, die wederstaet de doot,

15 Over VOC-liedjes zie Paasman 1991 en Paasman (ed.) 1991; over Atjehliedjes Paasman 2001 (a en b); over cabaretliedjes Van den Berg (ed.) 1983. Het Theaterinstituut Nederland te Amsterdam gaf in 2005 een cd uit met liedjes over Indië: Hallo Bandoeng, Indië klassieken, samengesteld door Harry Coster en Maarten Eilander.

[p. 177]

 

En doodelijk venijn, verdrijft de flaeuwicheden,

 

En jaegt den fellen brant der Pesten uit de leden;¹⁶

Antonides was ook apotheker, dus misschien dichtte hij niet helemaal belangeloos, anders is dat dan voor zijn twintigste-eeuwse collega dichter-schilder Lucebert die in 1948 de tweede politionele actie (in Indonesië ‘agresi militer belanda’ genoemd) veroordeelt in het gedicht ‘Minnebrief aan onze gemartelde bruid indonesia’, waarvan we het begin en eind niet licht kunnen vergeten:

zoete boeroeboedoer, je leende vrije voeten eens, - ik liep
melattiepassen ik zag je ogen waren sawahnat, - ik lachte
dan stond de rijst op van je nieuwe witte huid
ik boog mij als het dansen als de ritusboog en diende als het suikerriet

En het eind:

ik ben de bruidegom zoete boeroeboedoer
hoeveel wreekt de bruidegom de bruid
als op java plassen bloed zij stuiptrekt
uitbuiters hun buit haar oesters inslaan en uitzuigen?¹⁷

Onze oud-UvA-collega Willem Wilmink, die we beslist niet van neokoloniale sentimenten hoeven te verdenken, kon het einde van Indië, bijna nostalgisch bezingen, zoals in de liedjes ‘Op twee plaatsen tegelijk’, ‘Van moederland naar vaderland’ en het fameuze ‘De oude school’:

Ach, zou die school er nog wel zijn,
kastanjebomen op het plein,
de zware deur,
platen van ridders met een kruis
en van Goejanverwellesluis,
geheel in kleur.

De school, de deur, het plein en de kastanjebomen zijn er nog, maar er is één wezenlijke verandering:

alleen die mooie lichte plaat
waarop een kleine dessa staat,
is misschien weg.¹⁸

waarmee hij in enkele versregels de hele pijnlijke dekolonisatiegeschienis, de grootste verandering in het Koninkrijk der Nederlanden van de twintigste eeuw, oproept.

Dichtende volbloed-Nederlanders die er wel woonden en/of werkten of vochten, zijn er ook: van Laurens Reaal, Mathijs Cramer, Jan de Marre, Willem Ritter en Sikko Roorda van Eysinga, tot Jan Prins,

16 Antonides vander Goes 1685, 48.

17 Lucebert 2002, 409-411.

18 Wilmink 2004, dl. 1, p. 57-58. ‘Op twee plaatsen tegelijk’ en ‘Van moederland naar vaderland’ (‘Wil iemand weten waar Indië nog ligt?’) vindt men in dl. 2, resp. p. 891-892 en 893-894. Met Wieteke van Dort samen schreef hij het liedje Arm Den Haag'met het bekende refrein Ách, kassian, het is voorbij. / Den Haag, Den Haag, de weduwe van Indië ben jij' (dl. 1, p. 137).

[p. 178]

Titelprent van de oudste dichtbundel over Indië (1670), door Mattys Cramer.

[p. 179]

Willem Brandt, Jef Last, Leo Vroman, Drs. P, Jan Eijkelboom en Carel Jan Schneider.

De vroegste maatschappijkritische dichter was Matthijs Cramer die omstreeks 1665 in Oost-Indië moet zijn geweest en die in zijn bundel D'Indiaense tyfferboom (1670) scherpe oordelen velt over de toenmalige ex-pats: ze zuipen, hoereren, vloeken, roddelen, terwijl ze juist een christelijk en deugdzaam voorbeeld zouden moeten zijn voor de gekoloniseerde, heidense bevolking:

Neêrlands zaat, gy hoort te lichten
Als een fackel voor dit volck:
Maer veel lichte, snoode wichten,
Strecken vele hier een kolck.
'k Segh dan Swarte, Geel of blancken,
Waer van Indiën hanght aen een;
O wat plukt ghy dwase rancken,
Duysent weën, in u leên;
Wellust, Echtbraeck, Hoereryen,
(Die gequeeckt wort sonder tel)
Viert u lusten, deckt u spreyen,
Dit is brandthout voor de Hel.¹⁹

Hij geselt de koloniale ondeugden, die overigens tot in de twintigsteeeuwse literatuur gethematiseerd zouden worden - en dus misschien wel zijn blijven bestaan?

Daarentegen zou de twintigste-eeuwer Willem Brandt, pseudoniem van Willem Simon Brand Klooster (1905-1981), te weinig maatschappijkritisch geweest zijn. Hij is daarom nogal eens zelf bekritiseerd en daardoor als dichter niet op waarde geschat. Klooster, die in Indië hoofdredacteur was van de Deli Courant en na zijn repatriëring van de Gooi- en Eemlander, zou zich volgens Rudy Kousbroek niet kritisch opgesteld hebben tegen de mensonterende koelie-arbeid in Deli.²⁰ Hij heeft talrijke gedichten nagelaten, ook met de nodige kritische distantie tegenover het koloniale bedrijf, en met een haat-liefde relatie met Indië: een sterk gevoel van nostalgie naar het moederland als hij in de kolonie is en naar de ex-kolonie als hij gerepatrieerd is. Schrijnend is het gedicht over de ‘Indischman’ in het Gooi:

In naarden-bussum wilde ik wonen
aan een verstilde lindelaan,
de vogels horen, op de heide
eenzaam de blanke paden gaan.

Daar ben ik naar de haard verdreven,
sarong en waaiers aan de wand;
moeizaam de winters overlevend
droom ik van 't ander vaderland.

19 Cramer 1670, 91-92.

20 Kousbroek 1992, 153-166, in het bijz. 158 en 165. Bovendien verwijt Kousbroek hem een te sterk slachtofferschap van zijn internering in een Japans kamp.

[p. 180]

De jongste telg van de Indisch-Nederlandse Muze.

[p. 181]

[ik sla een strofe over]

De jaren vlieden, uren talmen;
in de verdorde kerkhoflaan
hoor ik het ruisen van de palmen
en geurt mij de kambodja aan.
In bussum zal ik blijven sterven,
een regendag vol laatste eer.
En op mijn steen schrijven de erven:
Hij leefde hier, maar niet zozeer.²¹

Een indringend beeld van de tragiek van de oudere Eerste-generatierepatriant.

Tot de groep van Nederlandse kolonialen behoort ook de negentiende-eeuwse kinderdichter Johannes van Soest, ook wel de Indische Van Alphen genoemd, die als verlichte onderwijzer de Europese kinderen respect voor de inheemse bevolking wilde bijbrengen:

Koelie met uw zware vracht!
Wie uw' lagen staat veracht',
Ik vereer dien; 'k noem uw' stand
Een der nutste van ons land.²²

De groep dichters van gemengde Europees-Aziatische afstamming was niet groot (hetgeen met de sociaal-culturele positie in de kolonie te maken had), en telt pas in de twintigste eeuw enkele bekende namen: Louis Couperus, Victor Ido, Eddy du Perron, Jan Boon alias Tjalie Robinson/Vincent Mahieu, Loes Nobel, Bouke Jagt, Georgine (Tineke) Sanders en Han Resink. Zij waren er geboren en/of getogen. Het dichterlijk oeuvre van Couperus, Du Perron en Vincent Mahieu is niet groot, het gaat slechts om een handjevol gedichten met Indische thematiek. De belangrijkste dichter uit deze groep is de reeds geciteerde Han Resink.²³ Hij koos na de onafhankelijkheid voor het warga negara Indonesia, het Indonesisch staatsburgerschap, maar bleef tot zijn dood in 1997 uitsluitend in de Nederlandse taal schrijven en werd ook in Nederland gepubliceerd. De dichter thematiseert zijn positie tussen Nederland (de zeebries) en Indonesië (de zeebeving) in een kwatrijn:

Nederlandse taal

Zij is mij aangewaaid uit een vreemd land
Op eilanden in grootscheepse omgeving.
Soms keert zij weer in binnendijks verband,
Maathoudend tussen zeebries en zeebeving.²⁴

De groep Tweede en Derde generatie Indische Nederlanders heeft ook dichters voortgebracht, van wie vooralsnog Marion Bloem, Adriaan van Dis, Madeleine Gabeler, Inge Dümpel, Eddy Lie, Corina Engelbrecht

21 Brandt 1980, 15.

22 Van Soest 1846, 68.

23 Over zijn leven en werk: Snoek 1987 en het ‘Nawoord’ bij Resink 2001.

24 Resink 2001, 131.

[p. 182]

[p. 183]

en Karin Ottenhoff eruit springen.²⁵ En de lieddichters Ernst Jansz en Wouter Muller. De Derde generatie is vertegenwoordigd door de debutanten Ramona Maramis en Klara Smeets.²⁶

Tot die Tweede literaire generatie rekent men meestal ook de Molukse Nederlanders, hoewel zij volbloed Aziaten zijn. Van deze dichters springen Eddy Supusepa, Abé Sahetapy en Djodjie Rinsampessy er uit. Supusepa pendelt tussen Nederland en Indonesië en beschouwt de Molukkers in Nederland nog steeds als bannelingen. Hij schreef in zijn tweetalige Overpeinzingen van een Alifur / Renungan seorang Alifuru (1981) het gedicht ‘Realiteit’ over zijn familie-eiland Saparua (waarvan de bevolking in 1817 tegen de Nederlanders in opstand kwam):

Mijn lief Saparua
Met zijn fort Duurstede
Het strand Waisisil
Strijdbaar Saparua

Zittende op een prauw
Tegenover baai Paperu
Zie ik de zon verdwijnen
Achter de berg Booi

Gevoel van trots
vermengd met melancholie
Wanneer ik realiseer
Dat een deel van deze eilandbevolking
Elders als bannelingen voortleeft

Oh, dochters en zonen van dit
Eiland van weleer
Richt de blikken naar
Uw geboortegrond²⁷

En, zoals de prozaschrijver Frans Lopulalan eens uitlegde,²⁸ het gaat hier om de geboorte van de ziel en niet zozeer om de biologische geboorte.

Ten slotte is er ook nog een groep volbloed Indonesiërs die vóór en soms nog enige jaren ná de onafhankelijkheid in het Nederlands dichtte. De bekendste van hen is raden Noto Soeroto wiens poëzie, als die van de latere Han Resink, Indisch/Indonesische thematiek bevat in een Nederlands/Europese vorm.²⁹ Een poëtische ontmoeting van twee culturen, zoals in de Wayang-liederen (geschreven als prozagedicht):

Garoeda
Ik ben Garoeda, Vishnoe's vogel, die zijn vleugelen uitslaat hoog boven uw eilanden. Ik zie uw sluimerende wouden

25 Een aantal dichters van de Tweede generatie, zowel Indisch als Moluks, is bijeengebracht in de bloemlezingen van Madeleine Gabeler: Gabeler (ed.). 1996 (a en b).

26 Maramis 2001 en Smeets 2005. Zie over de Tweede generatie het themanummer van Indische letteren 18 (2003), nr. 4.

27 Supusepa 1990, 31.

28 Uitspraak gedaan op 25 juni 1999 tijdens een gastcollege op het Instituut voor Neerlandistiek (UvA).

29 Onlangs verscheen een Indonesische vertaling met een uitvoerige inleiding, waaronder een biografie: Kerdijk 2002.

[p. 184]

besloten in den keten der bergen; ik zie het eerste morgenlicht als zilver op uw rimpellooze meren, en aan de helling der heuvelen zie ik het kunstgewrocht uwer rijstvelden. [...]³⁰

Omdat het Nederlands niet de taal van het onafhankelijke Indonesië werd, is daar op een enkele uitzondering na geen postkoloniale poëzie in het Nederlands verschenen: het herschrijven en terugschrijven gebeurt (voorzover het al plaatsvindt) in het Indonesisch. De bekendste dichter, Rendra, heeft wel koloniale thema's herschreven, hij geeft uiteraard een andere visie op de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd, maar zijn herschrijving houdt ook dikwijls een ernstige kritiek in op de eigen Indonesische machthebbers. In zijn Sajak sajak Banten (Bantense verzen) geeft hij Multatuli/Max Havelaar opnieuw stem in een herschrijving van de toespraak tot de hoofden van Lebak: ‘Voor de mensen van Rangkas Bitung’. Vernietigend over het Nederlandse gouvernement en de koffiehandelaren, maar eveneens over de hedendaagse Indonesische bestuurders:

Vroeger had het volk van Rangkas Bitung
juridisch geen poot om op te staan
wanneer zijn belang indruiste
tegen dat van de Regent van Lebak.
En nu,
kan de kleine man
nu een beroep op de wet doen
wanneer zijn belangen indruisen
tegen die van de huidige regenten?
Vroeger
kon de Regent van Lebak aan de wet ontkomen.
Kan de wet [nu] soms eisen stellen
aan de wrede, hebzuchtige regenten van tegenwoordig?

Hij vraagt zich af:

Maar is uw volk wel vrij?
Mag een volk dat juridisch geen vuist kan maken
wel een vrij volk heten?³¹

(De vertaling is van Kees Snoek.)

Rendra heeft ook het verhaal van Saïdjah en Adinda op aangrijpende wijze herdicht.

Anders, speelser, is de herschrijving van de koloniale tijd door Zeffry J. Alkatiri, die bijvoorbeeld in zijn recente bundel Dari Batavia sampai Jakarta 1619-1999 (van Batavia tot Jakarta) uit 2001 ook Nederlandse woorden en uitdrukkingen gebruikt: de koloniale taal als satiriserend element in een postkoloniaal, Indonesisch gedicht, zoals ‘Daag Juliana!’

30 Soeroto 1931, 18.

31 Rendra 1991, 130-131.

[p. 185]

 

Anak-anak Kindergroupje berbaris

 

Keluar dari koosteran bersama para zuster

 

Membawa bendera kecil

 

Root, wit, and blauw

 

Sambil menyanyikan lagu:

 

Langzal ze leven, langzal ze leven, langzal ze leven

 

In de gloria, in de glorie, in de glorie...

 

Hiep...hiep...hurraa...! (p. 23)

In vertaling van Linde Voûte luidt de tekst:

Netjes in de rij lopen de kinderen van het Kindergroepje
Samen met de zusters het klooster uit
Kleine vlaggetjes dragen ze bij zich
Rood, wit en blauw
En ze zingen:
Lang zal ze leven [et cetera]

Op de driesprong Rijswijk
Zingt een groep padvinders het Wilhelmus.
Iedereen weet het, deze dag is
Voor gratis plezier voor de inheemse bevolking:
Een bord vol voetzoekers en vuurwerk
Dat, alsof ze al vol zitten, een complete Rijsttafel
Suggereert in het Indisch Woonhuis.

Dan vallen de Japanners het land binnen, ‘voor de oorlog’ is voorbij en na de oorlog marcheren de pemuda's (‘een stel snotneuzen’) terwijl ze zingen:

Een rood-witte vlag
Om het hoofd gebonden
Nederland vertrekt
Indonesië is vrij.³²

Niet alleen Nederlanders, ook andere nationaliteiten bezochten Indië en beschreven of bezongen het land, met name Engelsen, Fransen, Duitsers en Zuid-Afrikanen. Eén van de vele Duitse Compagniesdienaren die blijkens de dissertatie van Roelof van Gelder een reisverslag nalieten,³³ was Johann Gottfried Preller, die door wanhoop en heimwee verteerd een gedicht schreef op zijn verblijf in Batavia rond 1730, waaruit de volgende strofes over de gevaren:

Was musz man nicht vor Kranckheit tragen
Es ist ja keiner recht gesund
Dem hört man dies, dem jenes klagen
Den 3ten beist der rothe Hund

32 Alkatiri 2001, 23-24. De Nederlandse vertaling maakte Linde Voûte voor het Haagse festival Winternachten van 2003.

33 Van Gelder 1997 behandelt 47 Duitse VOC-dienaren.

[p. 186]

Omslag van de Java-gedichten van Alla Baud-Alliachev (deel 1, 1935).

[p. 187]

Artistiek portret van Alla Baud-Alliachev uit 1933 (coll. Bert Paasman).

[p. 188]

 

Ja, es hat fast jene Stund

 

Ihr fast besondre Plagen

 

Und man ist gleich übermannt

 

Vivat liebstes Vaterland

 

Ja, Vivat liebstes Vaterland.

En over de donkere schonen, van wie de VOC-liedjes juist de loftrompet steken:

Ist einer zu der Lieb gebohren
Und geht den schwarzen Engeln zu
Der is so gut als halb verlohren
Er findet Tag und nacht keine Ruh
Eh du es denckst so kriegest du
Truijper, Schankers und Klappohren
Dieses is ja gnung bekannt
Vivat liebstes Vaterland
Ja, Vivat liebstes Vaterland.³⁴

Verrast was ik toen ik onlangs een Franstalige dichtbundel uit de jaren dertig van de vorige eeuw onder ogen kreeg: Java en poèmes (1935-1938) door Alla Baud, een thans vergeten dichteres.³⁵ Zij bleek een Witrussin, Alliachev, gehuwd met jonkheer Baud, een lid van de adellijke koloniale familie Baud. Zij was een excentrieke vrouw. Alla Baud publiceerde in de Collection ‘La Proue’ in Parijs, een reeks van de poètes Libres et Recréateurs. Haar bundels zijn opgedragen aan de vorst Pangeran adipati Ario Mangkoenagoro VII, bij wie ze langdurige logeerde om het hofleven van Surakarta te leren kennen. Haar gedichten hebben de inheemse wereld tot onderwerp: huis en tuin, plant en dier, aarde en hemel, volk, vorst en kunsten. Het is opmerkelijk hoe positief ze over de inheemse bevolking en haar cultuur schrijft, ze probeert zich met hen te vereenzelvigen - en niet alleen met de adel, maar ook met de lang niet altijd positief beschreven bedienden, van baboe tot koelie, zoals in het gedicht ‘Le coolie’ waarin zij parallellen ziet tussen het geminachte koelieleven en haar leven als buitenbeentje:

Je sais
que tu es seul, là,
planté au milieu
de cette averse
qui te balaie
sur son passage,
et que l'eau
ruiselle
de ton corps
harasé,

34 Van Gelder 1997, 190.

35 Alla Alliachev (25 dec. 1904 - 22 maart 1945) huwde op 4 sept. 1928 met jhr. Adolf Theodoor Baud (1898-1958). Hij werd ambtenaar te Buitenzorg (Bogor). Ouders van Alla waren Georges Alliachev en Hélène de Kroupenska. Alla werd geboren bij Tiflis (Kaukasus), huwde in Alexandrië en stierf in het Japanse kamp bij Meester Cornelis, een half jaar voor het einde van de oorlog (Nederland's adelsboek 79 (1988), 251). Enkele gegevens over het karakter en optreden van Alla Baud vindt men in de onuitgegeven brieven van Lida J. van Santwijk-Wüppermann aan haar moeder W.C. van Cammingha-Sas (‘Brieven uit Indië’, van 14 jan. 1921 - 20 dec. 1939), thans in het bezit van Henriette Bolhuis-van Santwijk te Wassenaar, die zo vriendelijk was mij ze ter inzage te geven. Du Perron vermeldt het werk van deze dichteres in zijn brieven, resp. d.d. 30 nov. 1938 aan Fred Batten en Rudy van Lier en d.d. 20 jan. 1939 aan Jan Greshoff (Du Perron 1977-1990, dl. 7, 527 en dl. 8, 66). Hij kent haar niet persoonlijk, spreekt over haar als een mallotige Russische jodin en over haar man als een zijige jonkheer. Voor haar dichterschap lijkt hij weinig waardering te hebben, maar het is niet duidelijk of hij haar gedichten daadwerkelijk gelezen heeft. Hij typeert ze als waardeloze versjes, ‘pierewietig onnoozel’. De makers van het register in deel 9 van de Brieven geven haar naam, denkelijk ten onrechte, daarin aan als A. Baud-Allachidze.

[p. 189]

 

comme d'une fontaine

 

bronzée...

 

 

 

Je sais

 

que je suis seule

 

parmi mes semblables,

 

harasée

 

par leurs regards

 

lourd de reproches

 

que je ne leur

 

ressemble pas...

 

 

 

O, coolie tout noir,

 

tu es celui

 

qui m'est le plus

 

proche...³⁶

Met respect dicht ze over de Islam en over andere vormen van religie en spiritualiteit. Een tweede verrassing was dat de in Bandung geboren componist Henk Badings in 1940 muziek op deze gedichten maakte. Waarom zijn ze vergeten?

Wat een hemelsbreed verschil tussen het aan Europese muzen en goden gewijde gedicht Java. Poème van Gerardus J. Sieburg en het aan Aziatische natuur, goden en mensen gewijde Java en poèmes van Alla Baud.

Je zou in een beeld kunnen zeggen dat de Muze Buitengaats in de tweede helft van de negentiende eeuw veranderde van een bleke Europese dame in een lichtgekleurde Euraziatische vrouw en in de twintigste eeuw soms zelfs in een donkere Aziatische vrouw (of man, zoals in het geval van de koelie van Alla Baud). Naarmate het eurocentrisme afnam, Europa steeds minder de maat aller dingen was, nam de aandacht toe voor de inheemse natuur en cultuur en dus voor de inheemse mens die in voorafgaande eeuwen nooit meer dan een achtergrondfiguur was geweest of een stereotypetje. En aldus weerspiegelt de poëzie ook het koloniale denken en handelen en de geleidelijke overgang naar het postkoloniale perspectief. De Muze Buitengaats draagt ten slotte geen eurocentrische bril meer.

36 Baud 1935-1938, dl. 2, 112-113.

Dames & Heren,

Het lijkt me niet zo toepasselijk te zeggen dat ik u alleen het topje van de ijsberg van de Indische poëzie heb kunnen laten zien, maar dat ik slechts een tipje van de sluier of zo u wilt van de sarong heb opgelicht, klinkt beter. Ik moet u dan ook een voorschot vragen als ik u verzeker dat de Indisch-Nederlandse poëzie zowel thematisch interessant als

[p. 190]

esthetisch prachtig kan zijn! Ik zeg dat met schroom want op de allereerste collegedag aan de Amsterdamse Gemeente Universiteit (GU) in 1958 zei mijn hoogleraar letterkunde en taalbeheersing, Garmt Stuiveling, dat wij nooit van mooie of prachtige literatuur mochten spreken: kwaliteit kun je niet verordonneren, die moet blijken. Nu, op mijn allerlaatste UvA-dag, durf ik deze regel eenmaal te doorbreken: er is zeker prachtige Indische poëzie, met de gloed van het Oosten, en dat zal blijken!

Rest mij u allen te bedanken voor uw aanwezigheid, voor vele jaren belangstelling, samenspel en tegenspel, studentikositeit, collegialiteit, vriendschap en liefde.

Ik ben blij dat ook jonge collega's en studenten enthousiast voor onze koloniale en postkoloniale cultuur en literatuur zijn, en dat de nog bijzonder jeugdige bijzondere leerstoel gecontinueerd zal worden - naar ik hoop voor de Oost én voor de West. Met die voor Zuid-Afrika is de toekomst van het vak dan drievoudig verzekerd.

Ik groet u allen zeer, want voor mij geldt: kassian, het is voorbij.

24 september 2004

[p. 191]

Literatuur

Alkatiri, Zeffry J. Dari Batavia sampai Jakarta 1619-1999. Peristiwa sejarah dan kebudayaan Betawi-Jakarta dalam sajak. Magelang: Indonesiatera, 2001.

Alkatiri, Zeffry J. When will you come back Jaap? Kapan kan datang lagi Jaap? Selected poems, Indonesian-English. Jakarta: Batavia Centrum, 2003.

Antonides vander Goes, J. Gedichten. Amsterdam: Jan Rieuwertsz., Pieter Arentsz. en Albert Magnus, 1685.

Baud, Alla. Java en poèmes. Préface de Marcel Chabot. 2 dln. Paris: Albert Messein, Éditeur, 1935-1938. Collection La Proue.

Beekman, E.M. Paradijzen van weleer. Koloniale literatuur uit Nederlandsch-Indië, 1600-1950. Amsterdam: Prometheus, 1998.

Berg, Joop van den (ed.). ‘Het is hier Holland niet!’ In: Uitgelezen boeken. Katern voor boekverkopers & boekenkopers 2 (1983), nr. 2, p. 1-41.

Berg, Joop van den (ed.). Indië-Indonesië in honderd gedichten. 's-Gravenhage: Nijgh & Van Ditmar, 1984.

Berg, Joop van den (ed.). Bersiap, Nederlands-Indonesische verhalen. 's-Gravenhage: BZZTôH, 1993 (heruitgave van De keerzijde van de medaille. Den Haag: Leopold, 1982).

Berry-Haseth, Lucille, Aart Gideon Broek en Sidney M. Joubert (eds). Pa saka kara. 3 dln. Willemstad: Pierre Lauffer Fundashon, 1998.

Birney, Alfred (ed.). Oost-Indische inkt. 400 jaar Indië in de Nederlandse letteren. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact, 1998.

Brandt, Willem. De keerkringvogel. Baarn: Hollandia, 1980.

Cramer, Matthys. D'Indiaense tyfferboom: uyt-tijfferende verscheyden heylsame, nuttige en ziel bedenckende rymen. Amsterdam: Abraham vanden Burgh, 1670.

Deventer JSz., S. van. ‘Nog iets omtrent de beoefening der poëzie in Neêrlands Indië’. In: Tijdschrift voor Neêrlands Indië 5 (1843), Eerste deel, p. 389-410.

Gabeler, Madeleine (ed.). Bersama/Samen. Gedichten van Molukse en Indische/Indo dichters in Nederland. 's-Gravenhage: Bintang, 1996.

Gabeler, Madeleine (ed.). Layangan/Vliegeren. Bergen (NH): Bonneville, 1996.

Gelder, Roelof van. Het Oost-Indisch avontuur. Duitsers in dienst van de VOC (1600-1800). Nijmegen: SUN, 1997. Diss. UvA.

Hoekstra, Han G. en Victor van Vriesland (eds.). De Muze op reis, zijnde een bloemlezing van verzen handelend over de reislust, de reisangst, de uitreis, de thuisreis en de reizger zelf. [Amsterdam:] CPNB, 1950.

Huigen, Siegfried. De weg naar Monomotapa. Nederlandstalige representaties van geografische, historische en sociale werkelijkheden in Zuid-Afrika. Amsterdam: Amsterdam University Press, 1996

Huizinga, Ingeborg. ‘Mijn lied aan 't rijk en heerlijk Insulinde’. Indische poëzie gepubliceerd in de periode 1900-1942. Leiden, doctoraal-scriptie Nederlandse taal- en letterkunde, 2000.

Huizinga, Ingeborg. ‘Een ontdekkingsreis door de Indisch-Nederlandse poëzie’. In: Indische letteren 15 (2000), p. 191-200.

Kalff, S. (ed.). Oost-Indisch landjuweel. Haarlem: H.D. Tjeenk Willink & zn, 1902.

Kempen, Michiel van (ed.). Spiegel van de Surinaamse poëzie. Van de oude liedkunst tot de jongste dichters. Amsterdam: Meulenhoff, 1995.

Kempen, Michiel van (ed.). Mama Sranan. 200 jaar Surinaamse verhaalkunst. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact, 1999.

[p. 192]

Kempen, Michiel van en Wim Rutgers (eds). Noordoostpassanten. 400 jaar Nederlandse verhaalkunst over Suriname. De Nederlandse Antillen en Aruba. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact, 2005.

Kempen, Michiel van, Piet Verkruijsse en Adrienne Zuiderweg (red.). Wandelaar onder de palmen. Opstellen over koloniale en postkoloniale literatuur, opgedragen aan Bert Paasman. Leiden: KITLV Uitgeverij, 2004.

Kerdijk, Rosa M-T. Wayang-liederen. Biografi politik budaya Noto Soeroto. Pengantar Christina T. Suprihatin, Catatan penutup Madelon Djajadiningrat-Nieuwenhuis. Jakarta: Komunitas Bambu, 2002.

Komrij, Gerrit (ed.). De Afrikaanse poëzie in 100 en enige gedichten. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1999.

Kousbroek, Rudy. Het Oostindisch kampsyndroom. Anathema's 6. Amsterdam: Meulenhoff, 1992.

Loo, Vilan van (ed.). Indië ongekuist. Liefde, lust en hartzeer in de Nederlands-Indische letteren. Amsterdam: KIT Publishers, 2004.

Lucebert. Verzamelde gedichten. Amsterdam: De Bezige Bij, 2002.

Maramis, Ramona. Duckstad aan de Amstel. Amsterdam: Vassallucci, 2001.

Marre, Jan de. Batavia, begrepen in zes boeken. Amsteldam, Adriaan Wor en de Erve G. onder de Linden, 1740.

Marre, Jan de. Bespiegelingen over Gods wysheid in 't bestier der schepselen, en Eerkroon voor de Caab de Goede Hoop. Amsteldam, Adriaan Wor en de Erve G. onder de Linden, 1746.

Melis Stoke [pseud. van Herman Salomonson]. Ik kijk de kat uit de klapperboom. Vijftig Indische rijmkronieken. Bijeengelezen en ingeleid door Gerard Termorshuizen. Leiden: KITLV Uitgeverij, 2005. Boekerij ‘Oost en West’.

Munnich, J. ‘Iets omtrent de beoefening der poëzy in Neêrlands Indië’. In: Tijdschrift voor Neêrlands Indië 5 (1843), Eerste deel, p. 237-247.

Nieuwenhuys, Rob. Oost-Indische spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden. 3e, bijgew. en herz. dr. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 1978. (le dr. 1972).

Noot, Jan van der. Het bosken. In: M.C.A. van der Heijden (ed.). Spectrum van de Nederlandse letterkunde. 25 dln. Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum, 1967-1972. Deel 6 (1968), p. 281-390. Prisma-boeken.

Paasman, Bert. ‘Du Perron als geschiedschrijver en bloemlezer van de oude Oostindische letteren. Een oriëntatie’. In: Indische letteren 5 (1990), nr. 4, p. 205-222.

Paasman, Bert. ‘Lof van Oost-Indiën. Liedjes uit de VOC-tijd’. In: Indische letteren 6 (1991), p. 1-17.

Paasman, Bert (ed.). Wie wil d'r mee naar Oost-Indië varen. Liedjes uit de Compagniestijd. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 1991. Griffioen.

Paasman, Bert en Peter van Zonneveld (eds.). De sarong van Adinda. Liefdespoëzie uit Insulinde. Utrecht: Kwadraat, 1992.

Paasman, Bert. ‘“Wij gaan naar Atchin toe”. De Atjeh-oorlog in liedjes verbeeld’. In: Liesbeth Dolk (ed.). Atjeh. De verbeelding van een koloniale oorlog. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2001, p. 46-63.

Paasman, Bert. ‘Kleine bloemlezing van Atjeh-liederen’. In: Liesbeth Dolk (ed.). Atjeh. De verbeelding van een koloniale oorlog. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2001, p. 155-204.

[p. 193]

Paasman, Bert. ‘De Indisch-Nederlandse literatuur uit de VOC-tijd’. In: Theo D'haen (red.). Europa buitengaats. Koloniale en postkoloniale literaturen in Europese talen. 2 dln. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2002. Dl. 1, p. 33-97.

Paasman, Bert. Wandelen onder de palmen. De morele actualiteit van het koloniale verleden. Amsterdam: Vossiuspers UvA, 2002.

Perron, E. du. De Muze van Jan Companjie. Overzichtelike verzameling van Nederlands-Oostindiese belletrie uit de Companjiestijd (1600-1780). Bandoeng / Leiden: A.C. Nix en Co. / Burgersdijk en Niermans, 1939 (2e, herz. en verm. dr. Bandoeng: A.C. Nix en Co., 1948).

Perron, E. du. Verzameld werk. 7 dln. Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1954-1959.

Perron, E. du. Brieven. 9 dln. Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1977-1990.

Rendra. IJzeren wereld. Gedichten vertaald uit het Indonesisch door Kees Snoek. Breda: De Geus, 1991.

Resink, G.J. Perifeer en efemeer. Verzamelde gedichten. Bijeengebracht en verantwoord door Bert Paasman. Amsterdam: Em. Querido's Uitgeverij, 2001.

Ritter, W.L. ‘Mijn Helikon. Luimig antwoord op het Iets omtrent de beoefening der poëzij in Nederlandsch Indië van J. Munnich’. In: Tijdschrift voor Neêrlands Indië 5 (1843), Eerste deel, p. 523-530.

Rutgers, Wim (ed.). Tropentaal. 200 jaar Antilliaanse vertelkunst. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Contact, 2001.

Sieburgh, G.J. Java. Poème. Avec le texte Hollandais en regard. Traduit par Auguste Clavareau. Utrecht: J.D. Doorman, 1856.

Situmorang, Sitor. Lembah Kekal / Eeuwige vallei. Sajak-sajak, dalam bahasa Indonesia dan terjemahan bahasa Belanda. Editor dan penerjemah Kees Snoek. Jakarta: Komunitas Bambu, 2004.

Smeets, Klara. Een glimlach in een vaas. Gedichten. Eindhoven: Opwenteling, 2005.

Snoek, Kees. ‘De vrede aan veel deel te hebben, heel alleen te staan. Vraaggesprek met de dichter G.J. Resink’. In: Het oog in 't zeil 4 (1987), nr. 6, p. 12-21.

Soeroto, Noto. Wayang-liederen. 's-Gravenhage: N.V. Adi-Poestaka, 1931.

Soest, J. van. Oost-Indische bloempjes. Gedichtje voor de Nederlandsch-Indische jeugd. Batavia: ter Drukkerij van het Bataviaasch Genootschap, 1846.

Steen-dam, Jacob. Zeede-sangen voor de Batavische jonkheyt: behelsende verscheyden bedenkelijke, en stichtelijke stoffen: op bekende, en vermakelijke sang-toonen gepast. Eerste-deel. Batavia: Pieter Walbergher, [1671].

Supusepa, Eddie. Overpeinzingen van een Alifur / Renungan seorang Alifuru. 2e dr. Culemborg: Stichting ISDM, 1990 (le dr. 1980, lees 1981).

Wilmink, Willem. Verzamelde liedjes en gedichten. Volgens aanwijzingen van de dichter bijeengebracht en uitgegeven door W.P. Gerritsen, met medewerking van Lily Hunter. 2 dln. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 2004.

Zonneveld, Peter van. De tuin van de Indische Romantiek. Amsterdam: De Buitenkant, 2000. Negende Bert van Selm-lezing.

Zonneveld, Peter van (ed.). Indisch landschap. Dichters en schrijvers over Indonesië. Alphen aan den Rijn: Atrium, 1999.

Zuiderweg, Adrienne. ‘Een verblijfplaats voor onsterfelijken. Een impressie van het culturele en literaire leven op Batavia (1619-1811)’. In: Literatuur 17 (2000), p. 132-141.