Indische Letteren. Jaargang 20

[p. 34]

Beata van Helsdingen-Schoevers (foto niet gedateerd).

[p. 35]

‘Adoe, kok terlaloe, een meisje, zij sgrijf in de krant’
Over de journaliste Beata van Helsdingen-Schoevers^*
Gerard Termorshuizen

Een van de kwaliteiten waarover een publicist dient te beschikken is het intuïtieve gevoel voor het illustrerende citaat. Welnu, Vilan van de Loo had haar biografie van Beata van Helsdingen-Schoevers, Leven tussen kunst en krant, naar mijn smaak niet beter kunnen beginnen dan met de volgende door Beata neergeschreven regels:¹

Een Indische dame, die naast me staat, informeert ‘belangstellend’ wat ik daar uitvoer?
‘Och, mevrouw, ik maak aantekeningen van de bijzonderheden!’
‘Voor wàt?’ vorst ze verder.
‘Wel,’ helder ik op, ‘zo nu en dan schrijf ik opstellen voor tijdschriften en dagbladen, en dan...’
‘Voor de krant ook?’ valt zij me haastig in de rede.
‘Ook in couranten, van tijd tot tijd!’
Met een verschrikt gebaar wendt zij zich om naar haar vriendin - een kort fluisteren... Ontzet kijken beiden me dan aan en retireren zo ver als mogelijk is in de volte. Ik hoor de ene nog net zeggen: ‘Adoe, kok terlaloe, een meisje, zij sgrijf in de krant!’
Ik ben mij ten volle bewust van de zwaarte van mijn misdrijf; ik sla dus de ogen neer en tracht een boetvaardig gezicht over mijn notitieboekje te trekken.²

Wat in dit citaat opvalt, is dat we hier van doen hebben met een schrijfster met een welversneden en trefzekere pen. In de Vilan van de Loo's biografie begeleidende bloemlezing uit Beata's werk vinden we dit oordeel keer op keer bevestigd. Het geciteerde fragment licht ons

* Causerie ter gelegenheid van de presentatie, op 21 januari 2005, van Vilan van de Loo, Beata van Helsdingen-Schoevers (1886-1920). Journaliste en declamatrice in Indië. 2 dln. (Biografie en Bloemlezing). Leiden: KITLV Uitgeverij, 2004.

1 De spelling van de citaten heb ik gemoderniseerd.

2 Van de Loo 2004, dl. 1 (Biografie), p. 9.

[p. 36]

bovendien in over Beata's status als journaliste, preciezer nog: over de uitzonderlijke positie die zij kennelijk als zodanig in de publieke opinie innam. Want dit is toch wat hier impliciet wordt gesuggereerd. Wat was de rol van schrijvende vrouwen in de Indische pers? Laat ik daar eerst iets over zeggen, al voeg ik er onmiddellijk aan toe, dat op dit terrein nog heel veel te onderzoeken en ontdekken valt.

Schrijvende vrouwen in de Indische pers

Als we ons hier tevreden stellen met het globale beeld, dan merken we op dat de Indische dagbladpers in de eerste twee decennia van de twintigste eeuw zoals in de eeuw daarvoor volstrekt gedomineerd werd door mannen. Zij voerden de redactie en bepaalden het gezicht van hun krant. Maar dat wil niet zeggen dat we daarin geen vrouwen tegenkomen. Vanaf de jaren negentig van de negentiende eeuw zien we hen de kolommen van de Indische kranten binnensluipen. Heel bescheiden nog, maar ze zijn er. Dit hing uiteraard samen met bepaalde maatschappelijke ontwikkelingen, in Nederland - we denken aan de voortschrijdende vrouwenemancipatie - en in Indië waar onder meer door de komst van steeds meer vrouwen uit Nederland het totok-gehalte van de Europese samenleving werd versterkt. De lezerés ging een steeds groter gewicht in de schaal leggen, en de krant speelde daar vanzelfsprekend op in. ‘Medewerksters’ of ‘correspondentes’ - zo werden ze in de kranten aangeduid - werden aangetrokken, die speciaal voor Europese vrouwen bestemde rubrieken verzorgden. Opvallend is daarnaast dat vanaf omstreeks 1900 de grote kranten aan hun zaterdageditie een ‘damespagina’ en wat later zelfs een ‘damesbijlage’ gingen toevoegen. Aan die voor Indische kranten schrijvende vrouwen wijdt Vilan van de Loo een paragraaf en zij noemt de namen van enkele bekenden onder hen: Anna de Savornin Lohman, Jeanne Reyneke van Stuwe en Nelly van Kol, die vanuit Nederland hun artikelen bijdroegen; in Indië zelf zaten figuren als Thérèse Hoven, de onder het pseudoniem Délilah schrijvende Lucy van Renesse, en Carry van Bruggen. En natuurlijk Beata van Helsdingen-Schoevers. Zij en anderen schreven in het algemeen voor de Europese vrouwen, de ‘dames’, want dat was de term die ook steeds weer terugkeert in de namen van de door hen gevulde rubrieken: ‘Damespraatje’, ‘Causerieën voor dames’, ‘Iets voor de dames’. Zo nu en dan figureerde er in de krant een ‘medewerkster’ die zich niet of niet uitsluitend tot haar sekse-genoten richtte. Zo iemand was de zoeven al genoemde - wat haar leven betreft, met raadsels omgeven - Délilah, die voor het Soerabaiasch Handelsblad reisbrieven schreef, onder andere uit Japan; zo iemand was ook Carry van Bruggen die voordat zij door Karel Wybrands van het Bataviase Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië in de vernieling werd geschreven,³

3 Zie Gerard Termorshuizen, Journalisten en heethoofden; Een geschiedenis van de Indisch-Nederlandse dagbladpers 1744-1905. Met medewerking van Anneke Scholte. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar, Leiden: KITLV Uitgeverij, 2001, p. 661-664.

[p. 37]

de wekelijkse rubriek ‘Van boek en tijdschrift’ verzorgde in de Deli-Courant, waarvan haar man, Kees van Bruggen, hoofdredacteur was.

Er doet zich vanaf ongeveer 1900 nog een ander, nieuw fenomeen voor in de Indische pers: de verschijning van een snel toenemend aantal week- (soms ook maand)bladen. De meeste, zoals het Weekblad voor Indië, De reflector, D'Oriënt en Het Indische leven waren gericht op een algemeen publiek, maar sommige zoals De echo (onder anderen Kartini schreef er een paar schetsen in) en het Damesweekblad voor Indië (Beata verzorgde daarin boekrecensies) zochten hun abonnees onder de Europese vrouwen. Naar die weekbladen - het zijn er enkele tientallen - is nooit enig systematisch onderzoek gedaan, terwijl de inhoud ervan een schat aan materiaal bevat dat een specifieke bijdrage kan leveren aan onze kennis van de koloniale samenleving.^*

Uit een citaat in het Weekblad voor Indië blijkt dat Beata in haar tijd bepaald niet de enige was die schrijfambities had; niet de enige die ontevreden met de traditionele rol haar als echtgenote en moeder opgelegd, streefde naar een min of meer zelfstandige maatschappelijke positie.⁴ Blijkens de geciteerde woorden - ze zijn van 1917 - voelden nogal wat vrouwen zich geroepenen, maar werden er slechts weinigen uitverkoren. Het betreft een artikel van de hand van een mevrouw uit Soerabaja, dat zij ter plaatsing had aangeboden aan het Weekblad voor Indië. In de door de redactie van het weekblad verzorgde rubriek ‘Correspondentie’ kreeg zij het volgende te horen; letten we óók op het sarcastische venijn daarin:

Het door u ingezondene heeft zeer veel aantrekkelijks, maar verraadt, zoals u zelf zegt, nog sterk de beginnelinge. Intussen is deze zelfkennis al heel veel waard. Wanneer u wist hoevele schrijvende dames in Indië ons hardnekkig met ‘kopij’ vervolgen, omdat het huishouden beneden haar waardigheid wordt geacht, en die nooit leren beseffen dat haar geschrijf kladwerk is, dat wij maar het liefst in de prullemand verfrommelen, dan zou het u duidelijk zijn, waarom wij uw blijk van zelfkennis zo appreciëren. Uw stijl heeft inderdaad iets origineels en het gevoel in uw woorden is oprecht. Stuurt u ons nog maar iets meer van uw hand. Onze kritiek zal onpartijdig zijn.⁵

* Dit was de reden voor Peter van Zonneveld en mij om met een achttal doctoraalstudenten (UL) in een werkgroep een stuk of wat van deze tijdschriften te bestuderen, waarbij in het bijzonder werd gelet op de algemeen culturele en literaire bijdragen daarin. Dat gebeurde het afgelopen semester. Onder begeleiding van Bert Paasman schreef Mecheline Raaymakers aan de UvA een doctoraal-scriptie over het Indisch weekblad De Revue (gereed jan. 2005). Het ligt in de bedoeling om op een van de volgende lezingenmiddagen van de Werkgroep Indisch-Nederlandse letterkunde aandacht te geven aan de resultaten van een en ander.

4 Met dank aan Chantal Maschke die onderzoek deed naar dit Weekblad.

5 Weekblad voor Indië, jrg. 14, nr. 17 (5 augustus 1917).

[p. 38]

Handschrift van een ‘causerie voor dames’ van Beata van Helsdingen-Schoevers.

[p. 39]

Niet alléén voor de ‘dames’

Beata hoorde tot de uitverkorenen. Zij schreef behalve voor het Damesweekblad voor Indië in gerenommeerde kranten als De Locomotief, het Soerabaiasch Handelsblad en de Soerabaia-Courant. Zij richtte zich in haar stukken overwegend tot de ‘dames’, tot die groep vrouwen die in Indië meer ‘beschaving’ moest brengen, bijvoorbeeld door ‘de conversatie in de kolonie op een hoger peil’ te brengen, door ‘het zedelijk verheffen van ruwe planters’ en door ‘het beoefenen van schone kunsten’. ‘Beschaving’, Europese beschaving wel te verstaan, met alle connotaties die Beata daaraan hechtte, is een en misschien wel hét leidmotief in haar journalistiek. Ik kom er daarom dadelijk nog op terug. Maar eerst dit: Beata mocht dan voornamelijk schrijven voor de ‘dames’, ook mannen hebben ongetwijfeld tot haar lezerspubliek behoord. Ik denk hierbij aan de openhartige causerieën die zij omstreeks 1907 schreef in zowel het Soerabaiasch Handelsblad als de Soerabaia-Courant vanuit Kertosono (Midden-Java) waar zij enige tijd woonde. Ik citeer een fragment:

Sinds enige tijd duiken hier weer de wonderlijke praatjes op over kinderdiefstallen, en het heet, dat zelfs volwassen personen betoverd en meegelokt worden. Volksoploopjes en standjes zijn er het gevolg van.
Wat is de kwestie? Koeliewervers zijn hier aan het werk, ronselen werkvolk voor de buitenbezittingen. Tot grote ontsteltenis van het dessavolk dat doodsbenauwd zijn biezen pakt als er maar sprake is van een koeliewerver. En heeft er een zich ‘met lijf en ziel aan de duivel verkocht’, dan komen de bloedverwanten van het slachtoffer en halen hem terug, proberen 't althans, zijn plotseling van het tederste medelijden vervuld jegens neef, zuster of man, de vrouwelijke familieleden huilen en snikken luidruchtig, maken misbaar, de mannelijke dito trachten het verdoolde schaap terug te brengen tot het pad der deugd, rukken en trekken hardhandig aan het arme slachtoffer. De koeliewervers, bang hun prooi te verliezen, trekken en rukken aan de andere kant, en daar is 't lieve leven gaande!
Meer toeschouwers komen het toneel door hun tegenwoordigheid verluchten, helpen een handje, schelden mee, willen de ronselaars te lijf... een half oproer, dat eindigt met een algemene ordeloze vlucht, een sauve qui peut, als de illustere politie aanrukt en een paar levenmakers het op een lopen zetten, met een angstvisioen voor ogen, schreeuwend: ‘de soldaten! De kompenie!’ In minder dan geen tijd is het veld ontruimd, de kampioen verdwenen, alles schoongeveegd...
Zulke toneeltjes worden hier bijna dagelijks afgespeeld. Wanneer, o grote Mars, zal Kertosono haar rust wederom

[p. 40]

genieten; wanneer zal aan onze haardsteden de vredige kalmte weerkeren?⁶

Wat een openbaring zo'n passage; ik bedoel: voor óns, de lezers van nu. Natuurlijk weten we van die koeliewervingen voor Deli, maar hoe dat in z'n werk ging, daarover lees je nooit. Voor Beata was zoiets gewoon, stof voor een een jolig schetsje, het ging toch immers maar om ‘inlanders’; maar objectief en vanuit ónze invalshoek gezien, wat een drama's moeten zich daarbij hebben afgespeeld!

Ik heb het over ‘ons’, de lezers van nu: wat hebben die stukken die Beata vanaf omstreeks 1906 tot aan haar dood in 1920 schreef, ongeacht voor welk publiek zìj ze schreef, òns nog te zeggen? Nogal wat, zowel in feitelijk opzicht als als spiegeling van de mentaliteit van een koloniale samenleving. Ik moet mij beperken tot slechts een paar voorbeelden. Allereerst een citaat betreffende de ‘leestrommel’, aanwezig in vrijwel elk Europees huishouden, zo doodgewoon dat er - óók in de literatuur - bijna nooit over wordt gerept. Lezen we Beata's voortreffelijke karakteristiek:

Wij lezen hier in Indië heel veel... Die reputatie hebben wij tenminste. Wij blijven daardoor erg op beschavingspeil... zeggen zij, die een tourneetje over het eilandenrijk maakten en overal vriendelijk te logeren werden gevraagd. En zij wijzen op de ‘trommel’ in de hoek van de eetkamer, die pa en ma 's avonds als de kinderen naar bed zijn tussen zich in nemen. In dit eigenaardig Indisch meubel bevinden zich hooggebergten van literatuur. En alle weken krijgen we er een thuis, maar de meeste weken is men in deze bestaansomstandigheden niet geporteerd tot bergtochten. In het lage land kan het immers ook amusant wezen - en wij zijn het stijgen zo ontwend: hoogten maken ons duizelig en kortademig - ook is het lastig, dat van bovenaf proporties anders zijn dan waaraan wij gewoon zijn geworden.
Wij blijven dus genoeglijk picnicken op de begane grond, en plukken wat grasbloempjes, maar die vergeten we weer ergens of zetten ze wel thuis in een vaasje, maar dan duren ze toch maar heel kort - eigenlijk de moeite niet waard. Maar de koude kip met mosterd en de paté de foie gras, getruffeerd, herinneren we ons nog lang - die waren goed, hè? [...]
Maar onze reputatie danken wij haar dan toch maar, de bastaard van onze portefeuille: de Indische leestrommel. Tegen iedere vreemdeling moet zij immers zeggen: ‘Wat een hoeveelheid lectuur... belezen lui moeten zij wezen, die kolonie-mensen!’ Maar wij, die meer eigen zijn, wij weten van onze knusse grasduinerij in de vlakte...
De Indische trommel, als alle bastaarden, heeft zich prachtig

6 Van de Loo 2004, dl. 2 (Bloemlezing), p. 18-19.

[p. 41]

aangepast aan de omstandigheden. Van zwarigheden houden wij niet! Goed, zij houdt ons plaatjes voor de vakerige ogen, en een enkel moppig verhaaltje, 'n licht novelletje, stevig prikkelende whiskey-soda om weer wakker te blijven krijgen we ook wel.
Maar haar goede naam houdt zij óók op. Serieuze maandschriften en wel eens een goed boek. 't is haar schuld niet, dat [...] zij zelfs nog onopengesneden bij de laatste lezer aankomen.⁷

7 Idem, p. 115.

‘Europese beschaving’

‘Europese beschaving’, ik duidde het zojuist al als het leidmotief in Beata's journalistiek. Het obsedeerde haar. Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat er een rechtstreeks verband bestaat tussen die obsessie en haar in haar stukken zo hartgrondig beleden hekel aan Indië waar zij geboren en getogen was, in dat Indië waar zij - het is goed dat wij het weten, zélf verdrong ze het naar de uithoeken van haar bestaan - als lichtgetinte nonna door het leven ging. Europa was haar droombeeld. Indië vond zij een oord vol ‘bekrompenheid’; om zich heen zag zij, zoals ze zegt, ‘de ontaarding der Indische kringen’. Dat ‘allerberoerdste Indië’, schrijft ze ergens anders. ‘India is ruining me always’, schrijft ze aan iemand in Amerika.

‘Europees beschaafd’, dat betekende het voor iedere prijs waken tegen vreemde smetten. Over haar man, de bestuursambtenaar Jacques van Helsdingen, zoals zij opgegroeid in de kolonie, schrijft ze aan haar vader, dat hij - Jacques - ‘nog steeds met h's en g's haspelt, een crime, hij geneert zich gewoon ervoor. [...] Nu daar zullen we Eddy voor trachten te behoeden hoor! 't Staat zo vreselijk mal en echt Indisch.’⁸ Eddy was hun zoontje. ‘U’, vervolgt ze haar brief aan haar vader, die

mijn volkomen afkeer weet tegen de omgang, hoe gering ook, van kinderen met inlanders. [...] Eddy is geen minuut, geen seconde in aanraking met de bediendes. Ik doe álles zelf! Hij heeft niets met ze uitstaande, ze spreken zelfs niet tegen hem. U weet toch hoe streng ik er op ben! [...] Neen, ik zal zo verstandig zijn om mijn stelregel te blijven toepassen: Hollandse kinderen nooit met inlandse bedienden in aanraking. 't Is groot verderf [...]. En nu Eddy's omgang. Goddank ken ik geen enkele Indofamilie. Niets mee te maken! En Eddy zouden we voor geen geld zo'n omgang bezorgen, hoor.⁹

Inlanders hoorden voor haar - zoals voor het gros van de Indischgasten - tot een inferieur soort mensen. Ze voert ze regelmatig als zodanig ten tonele, vooral huisbedienden, voor vrijwel alle Europese

8 Van de Loo 2004, dl. 1 (Biografie), p. 105.

9 Idem, p. 105.

[p. 42]

‘dames’ de enige Indonesiërs met wie ze in contact kwamen. Zoals we dat zo goed uit de literatuur en pers kennen (de uitzonderingen niet te na gesproken), uitte Beata zich doorgaans over hen in clichés en stereotypen. Maar ook - en dat is onmiskenbaar haar kwaliteit - zijn er bij haar de passages die de verhoudingen tussen Europese vrouwen en hun bedienden in een verrassend helder licht zetten. Het was de tijd van het opkomende Indonesische nationalisme, met in 1912 de oprichting van de Sarekat Islam die een schok teweegbracht in de Europese samenleving. Veel vrouwen - de meesten volmaakt onwetend van wat er onder inheemsen al jaren gaande was - voelden zich bedreigd, door hun bedienden nota bene. Waarom? Beata geeft het antwoord: uit ‘een grote angst voor vergelding’. Want, schrijft ze, wat doet de doorsnee Hollandse vrouw die in Indië komt? Zij nivelleert zich spoedig met het gros in Indië. Zij heeft

al spoedig een reusachtige minachting voor ‘inlanders’, vooral voor de ‘inlandse bedienden’. Aan deze onderwerpen van Indische vrouwengesprekken deugt niet veel. (Mag ik, bescheiden eventjes, in gedachte brengen dat er, in de Hollandse vrouwengesprekken, onder de meiden óók geen een deugt?) De Indische bedienden zijn evenwel veel gedweeër, veel zwijgzamer... bij wijze van compensatie zeker is de Indische mevrouw veel heftiger en kijfachtiger.
Dat behoort mede onder de dingen, die in Indië vreemd zijn, als gij pas uit een andere maatschappij komt. Men kijft er zo, men tiert en schreeuwt; men betoogt alles met een onmatige stemverheffing... Waar zou het van komen? In den beginne denkt ge telkens getuige te zijn van een hooglopende woordenwisseling, de tierende betoogtrant.
In het binnenland vooral. Is men daar de maat en verhouding kwijt? De toon, vooral tegenover inlanders, klinkt rauw en onbeschaafd. En mét die toon gaat gelijk de handelwijze. Een inlander is zo kalm, zo ingetogen. Hij is zo beleefd om u uw grofheden terug te geven. Noem dit ‘gebrek aan fut’, ‘lamlendigheid’ of welke parlementarismen ge in Indië er maar voor hebt, noem het wàt ge wilt, de feiten kunt ge niet ontkennen.
Maar gij, die dan wél durft uw huishoudhulpen uit te maken voor al wat slecht en lelijk is, gij toont al heel weinig geestkracht, zodra gij meent, reden te hebben om te geloven, dat die mensen zich niet maar zo meer alles zullen laten zeggen. Dan vreest ge de vergelding. Dan zijt ge bang, dat dezelfde meid die ge daarstraks op de meest onbeschaafde wijze hebt uitgescholden, u vergiftigen zal... Dat uw tuinman u door de S[arekat] I[slam] zal doen lynchen...¹⁰

10 Idem, dl. 2 (Bloemlezing), p. 78.

[p. 43]

Tot slot

Zich verantwoordend voor haar werkwijze bij het schrijven van haar biografie stelt Vilan van de Loo in haar ‘Nawoord’: ‘via de studie van een individueel leven moet de historische context waarin dat leven zich afspeelde, duidelijker in beeld komen.’ Voor mij is het gemakkelijker die stelling om te draaien, kortweg gezegd: Beata's denken en gedrag, haar opvattingen en mentale instelling laten zich, althans in essentie, verklaren vanuit de historische en sociale realiteit van haar dagen. Welnu, uitgerekend in de periode waarin zich haar journalistieke carrière afspeelt, de jaren tussen 1906 en 1920, verandert er ontzaglijk veel in Indië. Het zijn de jaren van de ‘ethische politiek’, waarin meer dan ooit tevoren de materiële en intellectuele behoeften van de inheemse bevolking officiële aandacht krijgen, het resultaat van wat in de troonrede van 1901 een zedelijke roeping tegenover de bevolking van Nederlands-Indië werd genoemd. Twee streng van elkaar gescheiden werelden worden zich wat meer bewust van elkaars nabijheid. De onderwijsmogelijkheden voor Indonesiërs worden verruimd, en daarmee is, vanuit Nederlands perspectief althans, het paard van Troje binnengehaald: de inheemse pers wordt een factor van betekenis, en de nationalistische beweging gaat zich - vanaf omstreeks 1910 al - organiseren. Het zal het breekpunt blijken te zijn. In de volgende jaren dooft de associatiegedachte uit en maakt plaats voor confrontatie. Vanaf 1920 staat de ethische richting onder voortdurend toenemende druk. Was er zo'n tien jaar daarvoor nog sprake van een zekere toenadering, nu overheerst de reactie.

Het is dit tijdsbeeld - in essentie - dat we in velerlei facetten gespiegeld vinden in Beata's werk. Het voor mij boeiende is dat waar het diehard-conservatisme in de dagbladpers, dag in dag uit, altijd weer door mannen werd geformuleerd, hier een vrouw zich uitspreekt. En dat maakt aanzienlijk verschil, zoals ik met mijn kennis van die pers uit die jaren bij de lectuur van Beata's journalistiek heb ervaren. Dat geldt evenzeer voor haar inkijkjes in de Europese samenleving. Ze keek anders, raapte elementen en details op die haar collega's bewust of onbewust lieten liggen of gewoonweg niet opmerkten. De passages die ik citeerde, dienden daartoe als illustratie.

Beata van Helsdingen-Schoevers is het lezen en overwegen meer dan waard. We kunnen ons daarom gelukkig prijzen dat Vilan van de Loo haar bestaan en schrijverschap een nieuw leven heeft gegeven.