Indische Letteren. Jaargang 19

[p. 75]

De moraal van het verhaal
Goed en fout, toen en nu in Mangunwijaya's roman De wevervogels
Edwin Wieringa

Het officiële geschiedverhaal over het koloniale verleden vervult in Indonesië een identiteitsvormende functie. Een moraliserende geschiedopvatting heeft een nationale mythe ontworpen over een eeuwenlange worsteling van ‘Indonesiërs’ met de vreemde onderdrukker. Vooral na 1970 ontwikkelde zich een ware ‘pahlawan-industrie’, waarin de verering van nationale helden, de pahlawan, gestalte kreeg in patriottische levensbeschrijvingen van prominente landgenoten.¹ De ‘held’ die geschiedenis gemaakt heeft, is steevast begiftigd met opofferingsgezindheid, dapperheid, rechtvaardigheid, vastberadenheid en andere bewonderenswaardige eigenschappen. Deze voorbeeldfiguur uit het verleden dient als inspiratiebron bij de ‘strijd’ (perjuangan) die in het heden gestreden moet worden ten dienste van de opbouw van het vaderland.

Tegen deze achtergrond getuigde het daarom van durf dat in 1981 de rooms-katholieke geestelijke en mensenrechtenactivist Yusuf Bilyarta Mangunwijaya (1929-1999) zijn roman De wevervogels (Burung-burung Manyar) het licht deed zien.² Zijn historische roman, waarin een Indonesische antiheld als hoofdpersonage figureert, staat namelijk haaks op de geijkte eenheidsproducten van de dominante pahlawan-industrie. Het grootste deel van De wevervogels bevat de ikvertelling van Setadewa of kortweg Teto, een ‘kazernekind’ (anak kolong) uit Magelang, eindigend als een fictieve autobiografie met de dagtekening ‘Magelang, 6 mei 1979’, gevolgd door diens handtekening. Teto is iemand die in de voetsporen van zijn vader als KNIL-officier is getreden en in de vrijheidsstrijd van Indonesië doelbewust voor de Nederlandse kant heeft gekozen.

Terecht hebben vele critici erop gewezen dat de opbouw van De wevervogels sterk verwant is aan een wajangverhaal, maar volgens mij past de structuur evengoed binnen het genre van contemporaine Indonesische politieke autobiografieën. De wevervogels kent een vergelijkbare geleding als deze populaire vorm van zelfverheerlijkende geschiedschrijving: het eerste deel beslaat de jaren 1934-1944, waarin de ik-

1 De term ‘pahlawan-industrie’ is ontleend aan Klooster 1985, p. 138-141.

2 Om praktische redenen gebruik ik de vijfde druk (Mangunwijaya 1988) en de Nederlandse vertaling van Van den Bosch (Mangunwijaya 1987).

[p. 76]

Wevervogels bij het nest; het mannetje bouwt, het wijfje ziet toe. Uit: H.C. Delsman, Dierenleven in Indonesië. 's-Gravenhage-Bandung 1951.

[p. 77]

figuur, in tegenspraak tot het voorbeeldige genre, bij de Nederlanders hoort. In het tweede gedeelte, de beslissende jaren 1945-1950, treedt hij op als ‘verrader’ van de Indonesische zaak en is daardoor een negatie van de archetypische held. Ten slotte, zoals het hoort, wordt geheel voorbijgegaan aan de jaren tot en met de coup en handelt het laatste deel over 1968-1978. Kenmerkend voor Indonesische autobiografieën is dat er nooit sprake is van zelfbezinning, maar wel van een politiek testament.³ In De wevervogels staat echter catharsis juist centraal. Het doel van Teto's levensbeschrijving is dat hij met zichzelf en zijn moederland in het reine wil komen.

De openingszinnen van Teto's vertelling laten er geen misverstand over bestaan wie hij is:

Ooit gehoord van een ‘kazernekind’? Nou, ik hier was er een voorbeeld van. Een hele echte. Mijn garnizoen was de tweede divisie te Magelang (spreek uit: Machelang). Geen TNI-divisie hoor. Ik zei toch al: een echte. Dus KNIL. Dus koloniaal, hoe zou het anders kunnen?⁴

Identificatie, volgens vele literatuurwetenschappers de basis van lezen, is hierdoor meteen al problematisch. Hoe kan een rechtgeaarde Indonesische lezer, opgevoed met nationalistische retoriek, zich inleven in deze ikfiguur die al vanaf het allereerste begin aan de verkeerde kant staat? Hoe kan Teto dienen als voorbeeld voor nu?

Naar mijn mening gebruikt Mangunwijaya in De wevervogels een ogenschijnlijk individuele geschiedenis van een buitenstaander en outcast om het grotere relaas van de jonge Indonesische staat te doorgronden. Literatuur wordt door de denker Mangunwijaya gebruikt om morele dilemma's ter discussie te stellen. In Indonesië, waar de Revolutie van '45 allengs mythische proporties heeft aangenomen, prikt hij de politiek correcte beeldvorming door. Mangunwijaya is geïnteresseerd in de diepere betekenis van ‘winnen’ en ‘verliezen’, van ‘goed’ en ‘fout’. Is een winnende partij per definitie ‘goed’? Zelf heeft Mangunwijaya ooit eens verklaard dat hij met De wevervogels de vraag wilde opwerpen naar ‘de herkomst en bestemming’ van de Revolutie.⁵

Over de oorsprong brengt hij in zijn roman het delicate punt naar voren van de nauwe banden tussen de Indonesische nationalisten en de Japanse fascisten. Voor de hoofdpersoon Teto in De wevervogels is dit een van de redenen om bij het KNIL te gaan:

En uit de grond van mijn hart verfoeide ik, nu meer dan ooit tevoren, alles wat stonk naar Japan. Daarbij inbegrepen die verraders, dat stelletje Soekarno-Hatta. En dat hele volk dat zich ‘Indonesia’ noemde en dat maar stond te buigen voor die Jappen en, opgeruid door Soekarno, op de alun-alun stond te schreeuwen: ‘Inggris kita linggis! Amerika kita strika! Dai Nippon,

3 Over het genre van contemporaine Indonesische politieke autobiografieën, zie Maier 1991.

4 Mangunwijaya 1988, p. 3. Mijn vertaling wijkt enigszins af van Mangunwijaya 1987, p. 19.

5 Mangunwijaya 1999, p. 135.

[p. 78]

banzai!’ - Engeland ontwrichten wij! Amerika strijken wij plat! Leve Groot-Japan! En ik zwoer dat ik in Pappies voetsporen zou treden en soldaat zou worden bij het KNIL, en dit mooie land zou bevrijden, en dit domme volk dat zo laf en toch zo goedhartig was.⁶

In een essay over zijn eigen roman heeft Mangunwijaya geschreven dat hij de vanzelfsprekendheid van beladen begrippen als ‘vijand’ of ‘verraad’ aan de orde wilde stellen.⁷ Wat is eigenlijk Teto's ‘verraad’? Teto wilde bewijzen dat hij de juiste keuze maakte door zich aan de zijde van de geallieerden te scharen die over de fascisten hadden gezegevierd.⁸ Zoals bekend, behoort Teto uiteindelijk tot de verliezers, maar daarmee dringt zich de ongemakkelijke conclusie op dat de fascisten dus gewonnen hebben. Zo scherp en direct laat Mangunwijaya zich niet uit in zijn roman, maar het wordt de lezer wel duidelijk gemaakt dat behalve Teto ook de door Mangunwijaya bewonderde antifascistische politicus Sjahrir als verliezer uit de strijd komt en dat de gewonnen vrijheid geen daadwerkelijke bevrijding inhoudt. De nieuwe Indonesische machthebbers, zo verwoordt Teto de kritiek van de auteur, waren niet alleen voorbeeldige leerlingen, maar tevens consequente voortzetters van het Japanse fascisme.⁹

Om eventuele misverstanden te vermijden: De wevervogels poogt geen revisionistische geschiedschrijving te zijn, waarin het KNIL door Mangunwijaya in een positief daglicht komt te staan. Teto noemt het KNIL onder meer een ‘achterlijke gehuurde bende gauwdieven’, ‘struikrovers’ en ‘bandieten’. Hij beschouwt zichzelf uitdrukkelijk niet als een knecht van de Nederlanders. Voor hem was het KNIL niet meer dan een noodzakelijk middel om een hoger doel te bereiken, namelijk een daadwerkelijke bevrijding van Indonesië.

Na de onafhankelijkheid vertrekt Teto uit Indonesië en keert pas vele jaren later als doctor in de informatica terug in de functie van topman van een internationale oliemaatschappij. Het stuit hem tegen de borst dat de Indonesiërs nog steeds een volk van koelies zijn gebleven:

Ik was een soldatenkind, een schoffie van de Kompeni, en wis en drie een beulsknecht van het KNIL, toegegeven. Maar ik was geen bedelaar, geen koelie, zoals zij. Het ergerde mij dat ik mee moest lopen in een maatschappij die die taxi-jongens hier had opgevoed tot koelies die er geen benul van hadden hoe ze zich moesten gedragen als vrije burgers in een vrij land.¹⁰

Teto beseft inmiddels dat hij tijdens de onafhankelijkheidsstrijd een foute keuze had gemaakt, maar in de spiegeltekst over het gedrag van de wevervogels wordt duidelijk dat een fout in het verleden niet allesbepalend en richtinggevend hoeft te zijn voor een verdere levensloop. Mangunwijaya gebruikt het principe van natura docet. Bij de wever-

6 Mangunwijaya 1987, p. 52.

7 Mangunwijaya 1999, p. 134-135.

8 Zie Mangunwijaya 1987, p. 100.

9 Zie Mangunwijaya 1987, p. 270.

10 Mangunwijaya 1987, p. 208.

[p. 79]

vogels trachten de mannetjes kunstige nesten te maken, terwijl de wijfjes aandachtig toezien. De wijfjes taxeren de bouwsels en kiezen het nest dat hun bevalt. De ongelukkige mededingers, van wie het bouwwerk is afgekeurd, geven de hoop echter niet op. Zij trekken hun nest uit elkaar, gooien het tegen de grond en beginnen opnieuw, in de verwachting dat zij nu wél in hun opzet zullen slagen.

In het hoofdstuk getiteld ‘De aula der wijsheid’ laat de auteur Teto's geliefde, de hoofdrolspeelster Larasati, in de verdediging van haar proefschrift over het gedrag van de wevervogels de volgende levensles voor de mens trekken:

Kunnen kiezen veronderstelt een vermogen tot oordelen, een vermogen om de teugels van het lot in eigen hand te nemen en creatief te zijn. Want wie vermag te kiezen, die verheft zich boven zijn lot, die is soeverein en heerst over regel en de sleur van alledag. Aan de andere kant, waar komt het gevoel van verdriet en teleurstelling en ergernis vandaan, dat maakt dat onttakeld wordt en uit elkaar gerukt wat wordt beschouwd als mislukt? En waarvandaan dan het besluit om opnieuw creatief te zijn? Veronderstelt dat niet een ziel die hoopt, die zich niet gewonnen geeft, maar zich inzet en uitziet naar een nieuwe dageraad?¹¹

Voor Teto doet zich de kans voor zich te revancheren. Als hooggeplaatst functionaris van een multinational heeft hij weet van manipulaties die de Indonesische natie groot financieel nadeel kunnen berokkenen. Wanneer hij met deze informatie naar buiten zal treden, weet hij dat zijn carrière voorbij zal zijn. Is hij bereid dit persoonlijke offer voor zijn geboorteland te brengen? In een gesprek met Larasati en haar man vertelt Teto dat hij zijn les heeft geleerd:

Ik ben indertijd bij het KNIL gegaan, niet omwille van de soldij, ook niet om het blote avontuur dat een huurleger biedt. Ik heb jullie de oorlog aangedaan als wreker van de moeder die mij gedragen heeft en die de Japanners hebben gemold. [...] Ik was fout in de keuze van mijn doelwit, maar niet in mijn motivatie. En mijn motivatie is nog dezelfde. Ik wil geen bedrijf dienen dat in de grond van de zaak óók fascistisch is van mentaliteit, dat bedriegt en plundert en dat mijn land zijn formules en modellen opdringt. Ja, dit land is mijn moeder, in een andere vorm. Nú, nú zal ik mij wreken, nu mijn land door de formules van de computer wordt gemold.¹²

Teto besluit om opnieuw ‘verraad’ te plegen voor een hoger doel. Hij laat de vertrouwelijke gegevens van zijn werkgever uitlekken en door zijn toedoen wordt de toepassing van een computermodel voorkomen dat opzettelijk de productiecijfers van ruwe olie in het nadeel van Indo-

11 Mangunwijaya 1987, p. 229.

12 Mangunwijaya 1987, p. 269-270.

[p. 80]

nesië berekent. Daarvoor wil hij ook de consequenties voor hem persoonlijk aanvaarden. Hij deinst voor dit gevecht niet terug, evenmin als hij vroeger voor de strijd terugdeinsde. Wanneer Larasati hem op dramatische wijze vraagt of hij bereid is te sterven, antwoordt hij: ‘Ik ga niet sterven. Ik ga een ander leven leiden. Uit de oude mens komt een nieuwe mens.’¹³

Mangunwijaya is een schrijver met een boodschap. Als rooms-katholiek priester was hij verkondiger van de Blijde Boodschap. Ik moet mij sterk vergissen als Teto's uitspraak, dat uit de oude mens een nieuwe mens komt, geen echo is van de woorden van Paulus over de wedergeboorte, waarin de apostel oproept een nieuw leven te beginnen (Efeziërs 4:21-24). Mangunwijaya schreef gelukkig geen zondagsschoolliteratuur. Zijn roman De wevervogels zal een moderne klassieker blijven door het vermogen uiteenlopende en steeds nieuwe lezingen toe te laten. Naar mijn mening is zijn verhaal over ‘toen’ nog steeds van belang voor ‘nu’. Het is ten diepste een parabel, dat wil zeggen een moralistische gelijkenis. Teto's fictionele autobiografie over een Indonesische ‘antiheld’, of beter gezegd een alternatieve held of een atypische pahlawan, die voor de goede zaak strijdt, drukt een ethische waarheid uit.

Edwin Wieringa (1964) studeerde geschiedenis en Indonesische talen en culturen in Leiden, waar hij in 1994 promoveerde op een studie over Javaanse teksten betreffende de ballingschap van Pakubuwana VI in Ambon. Sinds 2004 is hij hoogleraar in de Indonesische filologie en islamwetenschap aan de Universiteit van Keulen.

13 Mangunwijaya 1987, p. 269.

[p. 81]

Bibliografie

Klooster, H.A.J. Indonesiërs schrijven hun geschiedenis. De ontwikkeling van de Indonesische geschiedbeoefening in theorie en praktijk, 1900-1980. Dordrecht 1 Cinnaminson: Foris Publication, 1985 (diss. UL).

Maier, Henk, ‘Politieke autobiografieën in het Indonesisch’. In: Mineke Schipper en Peter Schmitz (red.). Ik is anders. Autobiografieën in verschillende culturen. Baarn: Ambo, 1991, p. 244-256.

Mangunwijaya, Y.B. Het boek van de wevervogel. Een Indonesische roman. Vertaling en nawoord F. van den Bosch. Amsterdam: Meulenhoff, 1987.

Mangunwijaya, Y.B. Burung-Burung Manyar. Jakarta: Djambatan, 1988 (5e druk).

Mangunwijaya, Y.B. ‘Pengakuan seorang amatir’. In: Sindhunata (ed.). Menjadi generasi Pasca-Indonesia. Kegelisahan Y.B. Mangunwijaya. Yogyakarta: Kanisius, 1999, p. 121-148.