Indische Letteren. Jaargang 16

[p. 124]

Indisch-Nederlandse literatuur uit 1951.

[p. 125]

Een jaar van her-oriëntatie
Indische Letteren en het KITLV, 1951
Bert Paasman

1951: het KITLV was nog gevestigd in een voormalige bewaarschool van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, aan de Van Galenstraat nummer 14 in Den Haag. De adatkundige prof. dr. V.E. Korn was voorzitter van het deftige en geleerde herenbestuur. Rob Nieuwenhuys werkte nog in Djakarta, onder andere als redactiesecretaris van het interculturele tijdschrift Oriëntatie. Aan dit tijdschrift werkten daar ook Beb Vuyk, Han Resink en Tjalie Robinson/Vincent Mahieu mee. Tjalie schreef bovendien zijn columns ‘Piekerans van een straatslijper’ voor De Nieuwsgier. Soekarno was sinds 1945 president van de jonge Republiek Indonesia. Juliana, sinds 1948 koningin der Nederlanden, was de Nederlands-Indische parel aan haar kroon kwijt, een pasar-steentje, de Nederlands-Indonesische Unie, was daarvoor in de plaats gekomen. Willem Drees was minister-president, leider van een rooms-rode coalitie, Lieftinck minister van Financiën. Nederland was nog steeds in de fase van de wederopbouw, dankzij de overdracht van de soevereiniteit over de Archipel had het de Marshall-hulp niet verloren.

Het was een jaar waarin Keesje van Kooten en Wimpie de Bie net als hun leeftijdgenootjes, onder wie ik, iedere zaterdagavond in een teil achter de warme kachel de wekelijkse wasbeurt kregen en waarin de gezinnen gezamenlijk naar de gezellige radio luisterden: programma's als de hersengymnastiek, het mastklimmen, de bonte dinsdagavondtrein, de klok heit negen en de showboot. In oktober werd het eerste televisieprogramma vanuit de NTS-studio in Bussum uitgezonden. In etalages van winkels en in horecagelegenheden konden nieuwsgierigen dit nieuwe wonder bewonderen. De KRO stelde de jeugdige Miesje Bouman aan als omroepster. De koffie was weliswaar nog op de bon, maar toch was het een jaar waarin geluk heel gewoon was.

Hoewel, misschien gold dat niet voor alle Nederlanders: niet voor de nabestaanden van de oorlogsslachtoffers, niet voor de uit de concentratiekampen teruggekeerde joden, niet voor de z.g. gerepatrieerden uit Indië/Indonesië en niet voor de Molukse ex-KNIL-militairen en hun gezinnen. Misschien nog wel voor veel meer mensen niet: de oorlog in Europa en Azië was amper voorbij (de definitieve vredesverdragen

[p. 126]

met Duitsland en Japan werden in 1951 gesloten) of de Koude Oorlog brak uit. En in Korea werd al weer een echte, hete oorlog gevoerd in de machtstrijd tussen communisme en kapitalisme. Ook Nederlandse militairen vochten daarin mee, aan zuidelijke zijde. Sommigen van hen hadden ook aan de militaire acties in Nederlands-Indië meegedaan. Er vielen opnieuw oorlogsdoden en gewonden.

Angst voor een nieuwe crisis in Europa was voor duizenden landgenoten reden om te emigreren naar Canada, de VS, Australië, Nieuw-Zeeland en Zuid-Afrika. In de woestijn bij Las Vegas werd een nieuwe atoomontploffing tot stand gebracht om dit wapen dat in 1945 zo effectief was gebleken tegen Japan, te vervolmaken om het desnoods ook tegen de communistische vijand in te zetten. De president van de Soviet-Unie heette nog steeds Jozef Stalin, die van de VS Harry Truman, in Engeland kwam Winston Churchill weer aan de regering, in Frankrijk was Vincent Auriol president en in West-Duitsland de toen al oude heer Konrad Adenauer bondskanselier. Generaal Dwight Eisenhower werd bevelhebber van de troepen van het Noord-Atlantisch bondgenootschap. Er was niet wat je noemt een jeugdige, pacifistische naoorlogse generatie aan de macht. Toch was er ook vernieuwing: in Europa werd door de Benelux-landen, Italië en de verzoende buren Frankrijk en West-Duitsland de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal opgericht, een eerste stap op weg naar een Verenigd Europa in de verre toekomst.

Nederland worstelde met twee trauma's: dat van de Tweede Wereldoorlog en dat van het verlies van Nederlands-Indië. En over de dekolonisatie van West-Indië werd intussen al nagedacht, het Koninkrijks Statuut (van 1954) was al in voorbereiding. Van een middelgrote macht dreigde het land gereduceerd te worden tot een landje als Denemarken (destijds het schrikbeeld), ‘een overvolle boerderij aan de Noordzee’. Wel leverde de dekolonisatie de Nederlandse boerderij veel fris bloed op: tussen 1945 en 1965 arriveerden circa 300.000 Indische Nederlanders, van wie 60% Indo was. En in 1951 kwamen ruim 12.000 Molukkers ‘tijdelijk’ naar ons land.

Het KITLV-bestuur kon na het einde van de Tweede Wereldoorlog de toekomstige relatie tussen Nederland en Indië/Indonesië niet echt inschatten. In de boezem van het bestuur bestonden, net als in de gehele samenleving, grote tegenstellingen over de soevereiniteitsoverdracht. We lezen er weinig over in de notulen van de bestuurs- en algemene ledenvergaderingen. In 1950 volstond men met de mededeling dat:

De namen van het Instituut en de Bibliotheek gewijzigd [zijn], teneinde ze niet in strijd te doen zijn met de nieuwe verhoudingen tussen Nederland en Indonesië. Mede als gevolg daarvan werden de reglementen aan een algehele herziening onderworpen. (dl. 106, p. XXII)

[p. 127]

Men hield zich eigenlijk krampachtig vast aan het uitgangspunt dat vanaf de oprichting in 1851 gegolden had: we doen aan wetenschap, niet aan politiek. De bekende oprichter, voormalig gouverneur-generaal Jean Chrétien Baud, had die eis uitgesproken en de voorzitter van 1951 herhaalde die in het bijzijn van jonkheer A.Th. Baud, kleinzoon van de stichter, in de herdenkingsrede bij het 100-jarig bestaan.

Op zaterdag 2 juni 1951 werd dat jubileum gevierd, des namiddags om drie uur. De voorzitter las met gepaste trots een telegram met de gelukwensen van de beschermvrouwe, koningin Juliana, voor; het bestuur zond een hoffelijk danktelegram terug. Daarna ging hij in op de nieuwe Nederlands-Indonesische relatie en de delicate positie van het KITLV. Het streven van het Instituut noemde hij in de feestrede:

Het zich onthouden van politiek, het naarstig dienen van de Oosterse wetenschappen. Ziedaar de beide gewichtige gedragsregels ons door Baud voorgeschreven, waaraan tot heden het Koninklijk Instituut trouw gebleven is en ook verder trouw moet blijven, zowel in zijn tijdschrift als in zijn bestuursbeleid. Het is dringend geboden dat ook de kortgeleden ingestelde redactiecommissie zich nauwgezet aan die gedragslijnen houdt. (dl. 107, p. 308)

En dat laatste klinkt bijna als een vermaning. Concluderend sprak prof. Korn:

Het Instituut blijft de zuivere beoefening der Oosterse wetenschappen trouw, tot heil van Indonesië en Nederland beide. (dl. 107, p. 309)

Opvallend is natuurlijk dat West-Indië, Suriname en de Nederlandse Antillen, nog geen grote plaats in de Instituutsactiviteiten inneemt. Aanvankelijk viel de West geheel buiten het aandachtsgebied van het KITLV, pas vanaf 1865 verschenen er zo nu en dan bijdragen in artikelen boekvorm op dat gebied. Mondjesmaat: in jaargang 1950 nul; in jaargang 1951 één (namelijk een artikel van Rudy van Lier over ‘De sociale wetenschappen van de neger in Amerika’, waarin hij ook op zijn geboorteland Suriname ingaat); in 1952 wederom nul. De artikelen gaan alle over Zuid-Oost-Azië, in het bijzonder Indonesië. De meeste bestuursleden en kernleden kenden dat land door en door als voormalig bestuursambtenaar of als onderzoeker. Het ‘verlies’ van Indië moet voor velen een uiterst gevoelige slag geweest zijn.

Toch zag men nog nieuwe wegen naar het Oosten. In de eerste plaats was Nieuw-Guinea niet aan het Soekarno-bewind overgedragen. Nog niet: belum. Een qua bodemschatten veelbelovend land, wachtend op exploitatie, een land waar Indo's goed zouden kunnen aarden, een land dat model ontwikkeld en gedekoloniseerd zou kunnen worden. Natuurlijk ook een luilekkerland voor antropologen en taalkundigen, en het

[p. 128]

Molukse kindertjes in woonoord Lunetten (april 1951).

[p. 129]

was dan ook niet verwonderlijk dat het KITLV er een aantrekkelijk onderzoeksgebied in zag. Voorzitter Korn sprak over Nieuw-Guinea in zijn feestrede: ‘het machtige eiland met zijn eigen ingewikkelde problemen, verdient evenzeer de bijzondere aandacht van ons Instituut’ (dl. 107, p. 312). Maar ook Indonesië zou via een omweg weer toegankelijk kunnen worden: de omweg van de ontwikkelingshulp van de Verenigde Naties. De recente geschiedschrijver van het Instituut, Maarten Kuitenbrouwer, merkt dan ook snaaks op: ‘Indië verloren, ontwikkelingshulp geboren’ (p. 180) Voorzitter Korn gaat zowel in een artikel in de Bijdragen als in de jubileum-toespraak op dit nieuwe perspectief in. Nederland hoeft niet zo neerslachtig te zijn, zegt hij, Nederland zal weer opveren. Nederland kan zijn bijdrage leveren aan de plannen van de VN en de grote Westerse mogendheden om de onderontwikkelde landen op alle vitale gebieden te steunen bij hun ontwikkeling, om te komen tot ‘integratie van de gehele wereld tot één welvarende samenleving’ (dl. 107, p. 108). Eigenbaat en imperialisme mogen daarbij niet worden nagejaagd. Ondanks het bestaan van een Nederlands-Indonesische Unie en van een cultureel akkoord speelt Nederland vrijwel geen rol meer bij de heropbouw en verdere ontwikkeling van Indonesië, terwijl Nederland dat beter dan wie dan ook zou kunnen, aldus Korn. Hij betreurt het overhaast afbreken van studies die opleidden voor werkzaamheden in Indonesië, zoals de Indologie en de Indische-rechtenstudie. Via de internationale hulpverlening zou Nederland toch weer een voet op Indonesische bodem kunnen zetten. Het KITLV heeft zijn deskundigheid dan ook aangeboden bij allerlei nationale en internationale instanties en organisaties, waaronder de UNESCO, aldus de voorzitter. Hij hoopt te hebben aangetoond ‘dat er voor ons Koninklijk Instituut voor de toekomst nog een schone werkkring is weggelegd’. En hij zoekt bescherming bij de beschermvrouwe die in haar kersttoespraak opgewekt heeft zich niet buiten de gemeenschap te plaatsen (dl. 107, p. 115, 116). Zo idealistisch en gezagsgetrouw waren de beginjaren vijftig. Korn gaf ook de gebieden aan waarop het Instituut Indonesië zou kunnen steunen:

Noemen we voorbeeldshalve slechts dat van de bahasa Indonesia. In een eilandenrijk, met naar schatting 250 streektalen, poogt de regering der republiek een algemene staatstaal tot leven te brengen. De problematiek van dit taalexperiment dient te worden bezien in het licht van de nieuwe studiemethoden betreffende vergelijkende structuuranalyse, taalevolutie en taalhistorie, waarmede verschillende deskundigen in ons midden zich bezig houden. Soortgelijke hervormingsverlangen is te ontdekken op het gebied van de geschiedbeoefening, de anthropologie, het recht, de economie enz. [...] Aan het helpen volbrengen van deze taak hoopt ons Instituut te kunnen blijven werken.

[p. 130]

Even onvermoeid en onbaatzuchtig als in de dagen van Van Vollenhoven en Snouck Hurgronje. (dl. 107, p. 311-312)

Aldus professor Korn.

Van de studie van de Indisch-Nederlandse letteren, tenslotte, zijn in 1951 nog steeds weinig sporen te vinden - dat veranderde pas ruim tien jaar later toen de gerepatrieerde Rob Nieuwenhuys in dienst van het Instituut trad, onder meer om te werken aan de Oost-Indische spiegel. In het Vierde supplement van de Catalogus van de bibliotheek van het KITLV vinden we onder de rubriek ‘Indische belletrie’ over 1951 slechts vier titels: een vertaling van Joseph Conrad, twee werkjes van Charles Olke van der Plas en Nog pas gisteren van Maria Dermoût. Buiten deze roman was er eigenlijk in 1951 niet veel belangwekkends verschenen op het gebied van de Indische literatuur. Eigenlijk waren de essays, verhalen en gedichten die door Han Resink, Muus Jacobse, Maria Dermoût en Beb Vuyk bijgedragen werden aan het in Djakarta verschijnende tijdschrift Oriëntatie de enige verdere hoogtepunten. Dermoût publiceerde hier het verhaal ‘De Buddha-ring’. In dezelfde jaargang vinden we vertalingen van verhalen van Pramoedya Ananta Toer en Mochtar Lubis - een vorm van terughoudende, passieve medewerking van deze Indonesische auteurs. Han Resink en Beb Vuyk, die voor de Indonesische nationaliteit kozen, namen toch duidelijk een andere positie in.

Als verder letterkundig nieuws vermeld ik nog dat in Solo Raden Mas Noto Soeroto in isolement overleed, de Nederlandstalige Indonesische dichter van de Fluisteringen in den avondwind en de Wayang liederen. In Den Haag werd Alfred Birney geboren, kind van een gerepatrieerde vader en een Nederlandse moeder. Adriaan van Dis, Nicolette Smabers en Ernst Jansz leefden al; Marion Bloem, Jill Stolk, Ralph Boekholt, Glen Pennock en Theodor Holman zouden spoedig geboren worden. Hun ouders kwamen grotendeels als repatriarit naar Nederland. En toen op een gure dag in maart de ‘Kota Inten’ in Rotterdam arriveerde met de eerste groep Molukse ex-KNIL-militairen en hun gezinnen, bevonden zich onder hen de ouders van Frans Lopulalan. Eddie Supusepa was toen al een jaar oud, ook hij kwam in 1951 ‘tijdelijk’ naar Nederland en werd in kamp Vught woonoord Lunetten gehuisvest.

Hoe volstrekt onwetenschappelijk het ook moge klinken: in en rond 1951 werd het fundament gelegd voor de Tweede Generatie Indisch-Nederlandse en Moluks-Nederlandse literatuur en cultuur. Het KITLV had daar geen bemoeienis mee. Dat zou Baud ook niet goedgekeurd hebben. Voor het jubilerend Koninklijk Instituut was 1951 vooral een jaar waarin nieuwe wegen naar het Oosten gezocht werden, een jaar dus van her-oriëntatie.