Indische Letteren. Jaargang 16

[p. 131]

Tropisch avontuur
Indische Letteren en het KITLV, 2001
Gerard Termorshuizen

De mooiste aller bibliotheken

Voor wie veel wil weten over het koloniale en postkoloniale Indonesië, is de bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde de mooiste aller bibliotheken. Je kunt er ieder of in elk geval bijna ieder boek of tijdschrift in vinden over de taal-, land- en volkenkunde, de geschiedenis en literatuur met betrekking tot de archipel. Als vooraanstaand internationaal centrum van Indonesische studiën streeft het Instituut er immers naar om alles wat er op die terreinen het licht ziet, waar ook op deze aardbol gepubliceerd, op te nemen in zijn collectie. De Indonesië-boekerij kon daardoor uitgroeien tot de grootste ter wereld.

Inderdaad: ‘uitgroeien tot’, want zo is het niet altijd geweest. Vooral in de laatste drie decennia is de instroom van nieuwe titels enorm toegenomen: van zo'n 4.500 per jaar omstreeks 1970 tot gemiddeld 10.000 elk jaar vanaf 1990. Telde de bibliotheek in 1908 - dan verschijnt de eerste gedrukte catalogus - ongeveer 14.500 titels, en was dat getal in 1970 zo'n 63.000, in 2001 hebben we het over 275.000 titels en meer dan een half miljoen banden: 65% daarvan heeft betrekking op Indonesië.

Achtergronden

Hoe valt deze explosieve groei te verklaren? Ten eerste is het aantal publicaties met betrekking tot Indonesië in de laatste veertig jaar sterk gestegen, en ten tweede - van doorslaggevend belang natuurlijk - is het KITLV financieel in staat zich die toevloed van ‘gedrukten’ aan te schaffen. Dit dankzij een - in 1955 begonnen - structurele en zich in de loop der jaren verruimende subsidiëring van rijkswege. Die aanschaf betrof (en betreft) niet alléén nieuwe titels, maar ook oude (tot uit de VOC-tijd toe), geschriften die het KITLV in het verleden niet kon kopen vanwege een chronisch geldgebrek.

[p. 132]

Het KITLV in de Van Galenstraat, onder de hanenbalken. Rechts: dr. J. Noorduyn (collectie KITLV).

[p. 133]

Ik heb tot nu toe steeds gesproken van de bibliotheek van het KITLV, maar eigenlijk is dit wat de eerste zestig jaar van zijn bestaan betreft onjuist. In die periode had het Instituut geen bibliotheek. Dat was volgens zijn statuten ook helemaal niet de bedoeling. Zijn activiteiten beperkten zich in hoofdzaak tot de uitgave van wetenschappelijke publicaties en van zijn tijdschrift, de Bijdragen. Het eerste boek dat het - twaalf jaar na zijn oprichting - kocht, was een kasboek. Bezat het KITLV dus zelf vrijwel niets, het kon echter wel beschikken over de voor die tijd rijk voorziene boekerij van een andere op Indonesië gerichte instelling. Ik doel op het in 1854 opgerichte Indisch Genootschap, een politiek georiënteerde liberale vereniging die zich onder andere tot taak stelde ‘mede te werken tot de verbreiding van de kennis betreffende de Nederlandsche koloniën’, en die zich uit dien hoofde boeken over die koloniën verwierf. Om een lang verhaal kort te houden: sedert 1868 zaten het Instituut en het Genootschap in één pand (aan de Lange Pooten in Den Haag); veertig jaar later, in 1908, kwam het tot een samensmelting van Genootschap en KITLV. Vanaf dat moment beheerde het Instituut de boekencollectie, en diende het die uit te bouwen.

Die uitbouw kostte vanzelfsprekend geld. En dat was er maar weinig. De schaarse donaties die het Instituut jaarlijks van het bedrijfsleven kreeg (van de Nederlandsen Handelsmaatschappij, de Bataafsche Petroleummaatschappij en bepaalde suikerfabrieken op Java bijvoorbeeld), gaven weinig armslag. En echt noodlijdend - men leze de notulen van de maandelijkse bestuursvergaderingen er maar op na - was het KITLV vanaf de jaren dertig, toen het zakenleven het door de crisis steeds meer liet afweten en het aantal individuele leden bovendien afnam. De behuizing van het Instituut - toen in de Van Galenstraat in Den Haag - raakte in verval, de aanschaf van een broodnodige nieuwe kachel moest jaar op jaar worden uitgesteld en zelfs het geld voor hier en daar een nieuw verfje ontbrak. En nog meer dan voorheen werd het Instituut wat zijn boekenbezit betreft afhankelijk van schenkingen. Een vast punt uitmakend op de agenda werden ze in elke bestuursvergadering met dankbaarheid gememoreerd.

Omstreeks 1960 werd zoals gezegd alles anders. De periode van de grote expansie brak aan, een periode die mede in het teken stond van een omvangrijke inhaalslag. Nu het geld er was, kon óók uitvoering worden gegeven aan een in feite al in 1937 uitgesproken intentie - ik kom er dadelijk op terug - om de Indisch-Nederlandse letterkunde een plaats te geven binnen de collectie. Hoe ruimhartig dit beleid ten slotte werd gerealiseerd, laat zich afmeten aan de formidabele verzameling koloniale letteren die het Instituut heden ten dage in huis heeft.

Die rijkdom van duizenden titels is dus van vrij recente datum. In 1908, toen het Instituut de bibliotheek van het Indisch Genootschap overnam, was de deelcollectie Indische letteren (aangeduid als ‘In-

[p. 134]

dische schetsen’ met hun cc-signatuur) ongeveer honderd titels groot. Aardig is overigens op te merken dat Multatuli's Max Havelaar (een roman toch) níet als literair werk werd aangemerkt, maar een plaats kreeg toegewezen in de categorie ‘Biografiën. Personalia’ (met een aasignatuur). Hoe dan ook: in 1908 was de verzameling Indische literatuur nog uiterst bescheiden. Het werk van de na Multatuli belangrijkste romancier van de negentiende eeuw, P.A. Daum, hoorde er bijvoorbeeld niet bij. Het werd pas veel later, na 1950, aangeschaft.

Zo'n honderd titels Indische literatuur dus in 1908. Ook in de jaren daarna kreeg die afdeling weinig uitbreiding. Om precies te zijn: in 1937 (er verschijnt dan weer een aanvulling op de catalogus) waren die 100 aangegroeid tot 175 titels. Daar had het dan dertig jaar over gedaan!

Maar dan, in datzelfde jaar 1937, worden er op een van de maandelijkse bestuursvergaderingem van het KITLV woorden gesproken, die voor het eerst de schijnwerper zetten op de koloniale literatuur; woorden die laten doorschemeren dat de erkenning van het belang van de literatuur óók voor de wetenschap ten langen leste weerklank begon te vinden in deze geleerde kring van antropologen, javanici, oudheidkundigen, adat- en islamkenners en andere koloniale specialiteiten. Het betrof een mededeling van de secretaris (qualitate qua de bibliothecaris van het Instituut), de historicus dr. F.W. Stapel, die (en ik citeer de notulen)

er op wijst dat er een hernieuwde belangstelling bestaat voor Indische romans, of liever voor ‘De Indische Roman als literair verschijnsel’. In dit verband voelt hij er iets voor om voor onze bibliotheek niet meer zoo afwijzend te staan tegenover romans, als dat veelal het geval is geweest. De meerderheid [van de vergadering] gaat hiermede accoord.

De opmerking is alleen al daarom zo interessant, omdat ze expliciet onthult hoe er binnen het Instituut tot dusver werd gedacht over literatuur, of beter gezegd: niet werd gedacht; ze speelde simpelweg geen rol. Maar veel belangrijker is natuurlijk, dat het goede nieuws dat Stapel had voor de Indische letteren in daden werd omgezet. Zij het dan niet direct of op de korte termijn - het KITLV bleef voorlopig doodarm en kort daarop brak de oorlog uit - maar wel op de langere, toen, in de jaren vijftig, de financiële situatie verbeterde. De cijfers tonen het voluit aan. Hadden, zoals gezegd, in 1937 slechts 175 titels betrekking op de Indische literatuur, ruim twintig jaar later, in 1959, waren dat er al bijna vijfhonderd méér.

De Indische letterkunde was in het zicht gekomen en zou er nadien niet meer uit verdwijnen. Alles wat er op het gebied van de Indische letteren verschijnt, primaire en secondaire teksten, zowel Nederlandsals anderstalige, en dat alles in zo ruim mogelijke zin, wordt (voor

[p. 135]

zover uiteraard binnen bereik) aangekocht. Bedacht blijven de bibliothecaris en zijn staf er bovendien op de hiaten uit het verleden op te vullen. Wie wil weten wat er sinds ongeveer 1970 aan Indische letterkunde en daarover handelende secondaire literatuur is aangeschaft, die raadplege de aanvankelijk door Frits Jaquet en later door Herman Kemp, bibliograaf van het KITLV, samengestelde ‘lijsten Indische letteren’, die sinds 1986 in vervolgen worden afgedrukt in het tijdschrift Indische Letteren.

Het KITLV, Rob Nieuwenhuys en onze Werkgroep

De Indonesië-boekerij van het KITLV, de daarin geïncorporeerde collectie Indische letteren in het bijzonder, vormt het werkkapitaal van de Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde. Die bibliotheek vormt het fundament van de relatie tussen het Instituut en onze Werkgroep. Maar die relatie gaat om heel wat meer. Het aanleggen van zo'n unieke verzameling is prachtig en een eerste voorwaarde, maar er vervolgens mee aan de slag te gaan is natuurlijk het uiteindelijke doel. Welnu, wat de exploratie en de bestudering van de Indische letteren betreft heeft het KITLV een opvallende en zelfs initiërende rol vervuld, namelijk door een kenner van die letteren in de gelegenheid te stellen de eerste samenvattende studie daarover te schrijven. Dat was Rob Nieuwenhuys. Werkzaam in Amsterdam als leraar, kreeg hij in 1959 een tweejarig studieverlof om een Indisch fotoboek te maken. Het resulteerde in 1961 in het bekende, onder het pseudoniem E. Breton de Nijs verschenen, Tempo doeloe. Een deel van de daarin afgedrukte foto's is afkomstig van het KITLV dat toen al een prachtige verzameling bezat.

Het door die foto's gelegde contact kreeg een opmerkelijk vervolg: in 1963 kwam Nieuwenhuys in dienst van het KITLV, aan het hoofd van wat later de afdeling Documentatie Geschiedenis Indonesië is gaan heten. In de tien jaar die volgden - in 1973 ging Nieuwenhuys met pensioen - werden enkele belangrijke bibliografische naslagwerken samengesteld (zoals Dorothée Buurs Persoonlijke documenten), maar die periode heeft toch in de eerste plaats betekenis gekregen door de totstandkoming van de Oost-Indische Spiegel, een uitvoerige geschiedenis van de Indisch-Nederlandse letterkunde, die in 1972 uitkwam. Grote stimulansen zijn van dit boek uitgegaan: dissertaties zagen en zien het licht en tal van andere publicaties verschijnen in tijdschriften en bundels; in Leiden en Amsterdam worden colleges koloniale en postkoloniale literatuur verzorgd, waarbij ook anderstalige koloniale literaturen in beeld komen. Een coördinerende functie bij dit alles vervult de eind 1985 opgerichte Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde: een forum voor hen die zich bezighouden met en zich interesseren voor de koloniale literatuur. Nieuwenhuys hoorde tot de eerste redacteuren van het door de Werkgroep uitgegeven tijdschrift Indische Letteren.

[p. 136]

Rob Nieuwenhuys in Solo, tijdens zijn bezoek aan Indonesië in 1971 (collectie Gerard Termorshuizen).

[p. 137]

Een tot aan het eind van de jaren zestig in de schaduw gebleven gebied werd in de lichtkring getrokken; het tropische avontuur in de Nederlandse literatuur kon voortaan volop worden meebeleefd. Die ontwikkeling is ondenkbaar zonder de Oost-Indische Spiegel. Dat werk ontstond zoals gezegd binnen het KITLV, zoals het KITLV sedertdien betrokken is geweest bij alle hierboven gememoreerde activiteiten.

Tussen 1965 en 1991 werd het Instituut geleid door dr. Koos Noorduyn, een knap en consciëntieus geleerde, maar ook een introverte en in sociaal opzicht stug overkomende persoonlijkheid. Zichzelf kennend, en ook in die zelfkennis eerlijk en integer, bewonderde hij in Nieuwenhuys wat hijzelf niet bezat, diens enthousiasmerende creativiteit en bevlogen schrijverschap bijvoorbeeld. Vanuit de achtergrond heeft hij naar zijn beste weten ervoor gezorgd dat Nieuwenhuys, een ‘vrije vogel’ op een instituut met ‘regels’ en traditie, z'n ambities op zijn eigen manier kon uitleven. Het is jammer dat Nieuwenhuys - ambivalent als hij stond tegenover de wetenschap en nogal vooringenomen ten opzichte van een bepaald type wetenschapper - deze warme aandacht onvoldoende naar waarde heeft geschat. Noorduyn heeft zich dat aangetrokken.

Het KITLV en de Indische letteren ná Nieuwenhuys

Noorduyn had ondertussen veel opgestoken van Nieuwenhuys' arbeid. De Indische letteren boeiden hem; hij hoorde tot de eersten die toetraden tot de Werkgroep Indisch-Nederlandse Letterkunde en toonde zich actief betrokken daarbij. En het deed hem deugd, dat met mijn aanstelling in Leiden - binnen een andere functie weliswaar, maar dat was bij Nieuwenhuys ook zo - de koloniale literatuur als vakgebied weer binnen het Instituut kwam.

Nieuwenhuys heb ik bijna veertig jaar gekend. Over mijn relatie tot hem heb ik geschreven, en ook in de toekomst zal ik dat nog wel eens doen. Hij bracht mij, lang geleden, op het terrein van de Indische letteren en introduceerde mij eveneens op het Instituut: op zoek naar materiaal voor mijn doctoraalscriptie vergezelde ik hem eind 1965 enkele keren naar het KITLV dat zich toen nog net in Den Haag bevond. Dit neerschrijvend realiseer ik me hoe merkwaardig de dingen kunnen gaan. Geen haar op mijn hoofd immers die er toen, zo'n 35 jaar geleden, aan dacht, dat de combine Indische letteren en KITLV ook mijn voorland zou worden.

De koloniale en postkoloniale literatuur alsook - sinds mijn aanwezigheid - de koloniale pers hebben zich een plek verworven binnen het door het Instituut verrichte onderzoek. En dat al zo'n veertig jaar. Het feit van die langdurige relatie is, denk ik, een indicatie van de appreciatie ervan door het Instituut. De omstandigheid bovendien dat

[p. 138]

het KITLV mij, bij het bereiken van een zekere leeftijd, niet met groot verlof stuurde, maar het integendeel geen onaantrekkelijke gedachte vond - ik trouwens evenmin - mij nog maar een poosje binnenboord te houden, wijst daar wellicht eveneens op. Een structureel verankerde positie hebben de Indische letteren echter nimmer gekregen binnen het Instituut, niet in Nieuwenhuys' jaren en niet daarna. Ik maak me daar weleens zorgen om. Als het tijdstip echt zal zijn aangebroken dat ik mag gaan nadenken over het runnen van een dierenasiel op Bali of - een suggestie van Bert Paasman, die dan graag mee wil doen - een plantage in de Preanger, dan reken ik erop dat mijn opvolging zal zijn geregeld. Wat met zoveel aandacht en zorg is opgebouwd, kan natuurlijk niet zomaar in het niet verdwijnen.

Honderdvijftig jaar bestaat het Instituut. Een van de tijdens de officiële viering uitgesproken intenties voor de toekomst is dat het veel meer dan voorheen naar buiten treedt, zich bekendheid verwerft in wijdere kring. De KITLV Uitgeverij kan daarbij een voorname rol spelen: door meer ruimte te geven aan publicaties die interessant zijn voor een algemeen publiek. Daar is trouwens al mee begonnen. Met de uitgave van een paar schitterende fotoboeken (‘Woodbury & Page’ en ‘Cephas’) bijvoorbeeld én van enkele teksten - zoals recentelijk de plantageroman Doekoen van Madeion Székely-Lulofs - uit de Indische letteren. Aan het hoofd van die uitgeverij staat dr. Harry Poeze die de Indische letteren een warm hart toedraagt en zich al menigmaal ontvankelijk heeft getoond voor goede ideeën op dit terrein. We zullen niet verzuimen ze van tijd tot tijd aan te dragen.

✧✧✧