Logo DBNL
Indische Letteren. Jaargang 15 (2000)

Indische Letteren. Jaargang 15

(2000)– [tijdschrift] Indische Letteren–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Tussen tekst en herinnering:
Maria Dermoûts Java's
Els Bogaerts

Inleiding

In een brief aan Johan van der Woude spreekt Tjalie Robinson de hoop uit dat men door een vergelijkende studie van Indische schrijvers en dichters en in ‘samenwerking met kenners van Aziatische cultuurgeschiedenis’ zal ‘ontdekken welke niet-Europese motieven en levensbeschouwingen vele Indische schrijvers (vaak volkomen onbewust) karakteriseren’.1 Het werk van Maria Dermoût is doordrenkt van ‘niet-Europese’ thema's en motieven, personages en gedachten. Maria Dermoût gebruikt deze elementen evenwel niet ‘vaak volkomen onbewust’, integendeel, zij is goed gedocumenteerd.

In dit artikel zullen enkele inspiratiebronnen van Maria Dermoût besproken worden. Gezien Dermoûts indrukwekkende belezenheid,2 kan hier slechts een beperkt aantal voorbeelden gegeven worden. Aan de hand van korte fragmenten uit een paar verhalen zal worden verduidelijkt op welke wijze de auteur de bronnen behandelt.

Herinnering

[...] ik wil vertellen, vertellen wat ik zie, of hoor, of voel, [...].3

Uit de accurate beschrijvingen van bepaalde voorwerpen, van het maken van een sirihpruim (MD 14),4 van een landschap op Java of het leven aan het hof blijkt het scherpe observatievermogen van de auteur-verteller. In een toelichting bij de verhalen ‘De Heer Bi-Tjak’5 en ‘De Nieuwe Heer’ schrijft Dermoût aan haar uitgever:

Zoals ik het eens zag worden door het te zien. Twee lage gouden taboeretten op een verhoging; op een de zeer oude Javaanse sultan van toen met zijn schoon aangezicht, op de ander de Hollandse resident van toen, erg lang, en zeker ook niet onknap! [...] Maar achter hen op een verhoging, hoger, zeer zeker hoger dan die van hen beiden, die oudere of die jongere broer, de Speer. Stil, rechtop, in een zijden hoes omhuld, vastgehouden
door een van allerhoogste geboorte links een speer, rechts een speer die hem bewaken; en alles wat er zo bij hoort: van bloemen en wierook, een zonnescherm, en goud en pracht en praal en gamelanklanken, vele mensen - oosterlingen, westerlingen. En in dat alles is het alleen de Speer, ‘the grand old man’ Plèrèd.6

Soms wordt een foto gebruikt om een personage duidelijk af te tekenen. Zo stond Tuan Ratu Prinses Maduretno, dochter van Z.H. Sultan van Yogyakarta, model voor de moeder van R.M. Soeprapto in ‘De tienduizend dingen’. (MD 256)7

Veel van Dermoûts literatuur is echter gebaseerd op herinneringen. Nog pas gisteren bevat herinneringen aan de jeugdjaren van de auteur.8 Sommige verhalen zijn ‘uit het geheugen’ geschreven.9

In de verhalen zelf treffen we een andere vorm van herinneringen aan: herinneringen aan oude Hindoerijken uit een ver verleden en herinneringen aan de werkelijkheid uit de Javaanse verhalen. Er spreekt een verlangen uit naar een realiteit die de schrijfster nooit heeft gekend, anders dan uit orale en geschreven bronnen, ‘a nostalgia without memory’.10 Aangezien veel verhalen pas na haar terugkeer in Nederland zijn opgeschreven, is de afstand naar het verleden - Dermoûts verleden in Indië én het verleden uit de oude geschiedenis - en daarmee ook de nostalgie wellicht nog groter.

Meer concrete inspiratiebronnen vormen de teksten, de verhalen, de werken die de auteur gelezen en gebruikt heeft.

Literatuur: boeken en verhalen

In de verhalen van Maria Dermoût spelen boeken en verhalen een belangrijke rol.

De professor uit De tienduizend dingen had ‘een extra hut aangeboden gekregen voor al zijn paperassen en boeken, hij had kisten vol boeken bij zich: niet alleen vakliteratuur en dan vooral het Kruydboek van Rumphius (twaalf delen) met alle bijbehorende studies en commentaren, ook geschiedenisboeken, taal-, land- en volkenkunde, oude reisverhalen, waar hij maar de hand op had kunnen leggen - een kapitaal aan boeken: De doorluchte zee- en landreizen van de Portugezen, Valentijns Nieuwen Oud Oost-Indiën in een prachtuitgave, en niet te vergeten van mijnheer Rumphius de Rariteitkamer.’ (MD 258)

‘De goede slang’ begint als volgt: ‘Wij wonen in Ambon, en ik heb Valentijn cadeau gekregen, drie dikke delen in een geel papieren omslag met zwarte ouderwetse letters en krullen bedrukt, Oud en Nieuw Oost Indiën. Ik lees er veel in, vooral Beschrijving der Molucco's, en Moluksche zaken, en leg het weg omdat hij me zo ergert, zo eigengereid, huichelachtig, zoveel van Rumphius gestolen; ik neem het weer op omdat hij goed opgelet heeft en vertellen kan.’ (MD 447-448)

In ‘Het kanon’ worden naast Valentijn ook andere werken vermeld: ‘in de avond, rustig, bij een lamp, met de ander, misschien Ridjali's kroniek tussen hen in, of het handschrift van koning Hamza, Valentijn en anderen’. (MD 116)

De verteller van ‘De kist’ treft in het huis van een Hollandse meneer een kist met waardevolle inhoud aan: ‘In de kist lagen kriskras door elkaar niets dan schrifturen: dikke schriften in geel karton gebonden of zwart linnen, kleine blauwe schoolcahiers, hele boeken van kwartovellen zelf ingenaaid, losse vellen papier: mooi geschept Oudhollands papier, de goedkope dunne rood of blauwgestreepte velletjes die in iedere Chinese kamp verkocht worden - alles door elkaar, en alles was beschreven met dezelfde hand, een zorgvuldige hand.’ (MD 389) De geschriften en aantekeningen gaan alle over Java: plantkunde, de geschiedenis, de godsdiensten, de Hindoerijken, Ramayana en Mahabharata, bezweringen, enzovoort. (MD 389-390)

Ook het vertellen van verhalen speelt een belangrijke rol in Dermoûts werk. Zo vertelt de oude meneer in Nog pas gisteren over de oude weg naar het Dièng-plateau en de heilige stad (MD 44); de blinde zanger in ‘De heer Bi-Tjak’ zingt ‘het lied van de gelukzalige bossen’, begeleid door de gamelan, ‘en daar bovenuit zijn stem die zong of reciterende de verzen sprak’. (MD 400) Ook in ‘De goede slang’ wordt een verhaal genoemd: ‘Louisa heeft van de Slang met de Karbonkelsteen verteld’, zegt de jongen. (MD 456)

De vertellers gunnen ons als het ware een blik in de schatkist van de auteur, in haar aantekeningen in schriften en op losse vellen papier. Net zoals haar personages laat Maria Dermoût zich inspireren door de verhalen, door de literatuur...

‘Oosterse literatuur’ en De kist

Het grote punt van overeenkomst was ons beider kennis van Oosterse literatuur. Het is jammer dat de doorsnee Nederlandse letterkundige zo weinig af weet van de Aziatische ‘klassieken’. Maria was er gewoonweg van doordrenkt, al bleef zij goed thuis in de westerse letteren.11

Babad Janah Jawi

De verhalenbundel De kist bevat aanwijzingen over de door de auteur gebruikte bronnen. Zo refereren de ‘schrifturen’ in de kist van de meneer die op het Dièng-plateau woonde aan bestaande werken. De ‘schriften vol plantkunde of eigenlijk kruidkunde’ en het ‘schrift over “hokuspokus”, die ingewikkelde Javaanse tellingen om de “goede dag” uit te rekenen’ (MD 390) bijvoorbeeld, verwijzen naar werken van Van Hien.12

Tegelijkertijd refereert het verhaal ‘De kist’ aan de andere verhalen

in deze bundel: ‘Sommige van deze verhalen waren verwerkt in een kratonverhaal, alsof daar in zo'n afgesloten vorstenverblijf de tijden in al hun schakeringen, ook de overgangen ertussen, het langst bewaard bleven.’ (MD 390) Voor de lezer wordt een bepaalde werkelijkheid gecreëerd. Dat deze werkelijkheid slechts een literaire werkelijkheid is, tekstueel en intertekstueel, wordt des te duidelijker uit een brief van de auteur waarin ze een tipje van de sluier oplicht over haar werkwijze:

Mijn bedoeling was I De Kist, en dan II Bi-tjak en III Nieuwe heer (om als het ware de indruk te wekken dat die (verhalen over Mataram) in die Kist hadden kunnen liggen, (wat ze niet deden).13

De zogenaamde kratonverhalen zijn deels gebaseerd op stof uit de Babad Tanah Jawi. Deze Javaanse rijkskronieken, waarvan er vele versies bestaan, behandelen de geschiedenis van de Javaanse vorsten, vanaf Adam en de goden, en het ontstaan van de eerste Javaanse dynastie, tot de ontwikkeling van de vorstenhoven in later tijden. Het is niet duidelijk of Maria Dermoût de Babad Tanah Jawi in het Javaans heeft gelezen. Ze moet de taal wel gesproken hebben, getuige het volgende:

Ik heb nu aan de meid gezegd Javaans tegen me te spreken, 't is zo'n verbazend gemak en de enige manier om een beetje respect in te boezemen als je 't kunt spreken.14

In 1941 verschijnt een Latijnse transcriptie van de ‘Babad Meinsma’, een prozaversie van de Babad Tanah Jawi, met een Nederlandse vertaling. De bundel De kist werd in 1958 gepubliceerd. Dat Maria Dermoût de vertaling van de ‘Babad Meinsma’ uitvoerig heeft geraadpleegd, blijkt uit ‘Dit is het verhaal van Oji’, dat ze in 194815 schreef. Als motto gebruikt ze een citaat uit de Babad Tanah Jawi. Op verschillende niveaus in het verhaal zijn er treffende overeenkomsten met de Javaanse rijkskroniek: de thema's zijn hetzelfde, de narratieve structuren lopen parallel aan elkaar en zelfs op het niveau van de zin en het woord vinden we gelijkenissen. Qua focus en functie verschillen de verhalen echter van elkaar. De schrijfster gebruikt een fragment uit de Javaanse literatuur maar verwerkt de stof dusdanig dat het haar eigen verhaal is geworden, literair hoogstaand en toegankelijk voor de moderne lezer.16

 

Net als in de Babad-verhalen begint ‘De Heer Bi-Tjak’ met een stamboom. Maria Dermoût concentreert zich daarbij op de belangrijkste voorouders van ‘de latere sultans van Mataram’ (MD 396-397), terwijl de Javaanse rijkskroniek alle voorouders vermeldt.

De beschrijving van de kraton die hierna volgt, is zeer realistisch, alsof de verteller in het paleis aanwezig is. Vooral de details maken dit

gedeelte levendig en sfeervol: een olifant met een rotan om zijn poot aan een paal gebonden, de oliepitten 's nachts in de omgekeerde kristallen stolpen, het koeren van de duiven. De auteur was erg goed op de hoogte van de situatie in de kraton van Yogyakarta, die zij herhaaldelijk moet hebben bezocht. Het beeld van de herinnering staat scherp in haar geheugen gegrift. Dat zij zich ook goed documenteerde, bewijst haar schrift met aantekeningen over Mataramse verhalen, gamelaninstrumenten, de heilige bekkens, een Garebeg-optocht, de rijkssieraden en de pieken, mét aan het eind de vermelding ‘boeken nalezen’.17

Sélô, de overgrootvader van de eerste sultan van Mataram, slijt zijn jonge jaren met het luisteren naar de liederen en verhalen van ‘de blinde zanger achter zijn gamelan, aan de andere kant de grote bronzen trom, en tegenover hem de vrouw in haar sluier’. (MD 399) De liederen brengen Sélô in vervoering. In gedachten dwaalt hij rond in de gelukzalige bossen waar hij gelukzalige momenten meemaakt. Na verloop van tijd maant Lèpèn, Sélô's oude leermeester, hem aan te kiezen voor de trom, de Heer Bi-Tjak genaamd, zodat hij opnieuw ten strijde kan trekken en zijn vijanden kan verslaan. De zanger begraaft zijn gamelan en vertrekt, en ook de vrouw gaat weg. Sélô ‘was niet langer jong meer: de verbeeldingen hadden hem verlaten’. (MD 404)

De Babad Tanah Jawi geeft een totaal andere versie van de wijze waarop Séla ki Bitjak, hier geen trom maar een bekken, verwerft:

Er wordt verteld, dat er in Demak een vertooner van de wajang poerwa was, geheten ki Bitjak. Zijn vrouw was buitengewoon mooi. Deze Bitjak werd door ki ageng Séla gehuurd om een wajangvoorstelling te geven. Toen kjai ageng de vrouw van den dhalang zag, werd hij hevig verliefd op haar. Hij doodde den dhalang ki Bitjak en eigende zich de wajangpoppen, het bekken en de vrouw van ki Bitjak toe.
Toen ki ageng het bekken in bezit had, hield hij niet meer van de vrouw van dhalang ki Bitjak, doch was hij zeer bekoord door het bekken. Hij noemde het bekken kjai Bitjak en kreeg toestemming van Zijne Hoogheid soenan Kali-Djaga om dit bekken tot erfstuk van het rijk te maken, terwijl het het sein tot den strijd zou geven. Wanneer op dat bekken geslagen werd en het gaf een volle klank, dan zou de strijd gewonnen worden. Als erop geslagen zou worden en het zou geen geluid geven, dan was dat een teeken, dat de strijd verloren zou worden.18

Volgens Van der Woude is ‘De Heer Bi-Tjak’ geen verhaal ‘van eigen vinding’.19 Maar dat het louter een ‘navertelde’ overlevering zou zijn en dat ‘de stof min of meer voor haar klaar’ lag,20 bewijst te weinig eer aan Dermoûts interpretatie van de bron en haar persoonlijke weergave van het verhaal.

De auteur heeft zich weliswaar laten inspireren door de Babad Tanah

Jawi, maar werkt het thema, namelijk het verwerven van de Heer Bi-Tjak, op geheel andere wijze uit. Zij romantiseert het gegeven en de personages en geeft de Javaanse context een Indiase dimensie. Zo draagt de vrouw sluiers en rinkelende enkelbellen. Tijdens zijn wandeling in het bos ontmoet Sélô de godin Oema en de Noordpoolster. Hierdoor wordt het verhaal naar nog ouder tijden getransponeerd.

Het is overigens niet uitgesloten dat Dermoôt een andere versie van dit verhaal gehoord of gelezen heeft. In de orale Javaanse literatuur is ki ageng Sela immers een populaire figuur.

Skeat

Ook voor ‘Sélô en de vogels’ bewerkt de auteur haar bronnenmateriaal voordat ze het in haar verhaal gebruikt. De aantekeningen hiervoor én voor de vogelbezwering uit ‘De twee jade reigers’21 laten duidelijk zien hoe de bron aangepast wordt. De Engelstalige en Nederlandstalige aantekeningen bevatten o.m. verklaringen van vogels en hun Maleise namen.

Hoogstwaarschijnlijk heeft Maria Dermoût zich gebaseerd op Malay magic van Skeat, dat in 1900 voor het eerst werd uitgegeven.22

Ter illustratie volgen enkele citaten uit ‘Sélô en de vogels’, naast Dermoûts aantekeningen over de vogels23 en daaronder de overeenkomstige citaten uit Skeat.

Op een tak ernaast de paartjes pasgehuwde kleine helgele wevervogels, vlak naast elkaar. Alle vrouwtjes hielden een grote gouden naainaald vast, die hadden zij nodig om de kunstige nesten in elkaar te zetten, eerst netjes rijgen en dan pas naaien, daarna verstopten zij hun naalden voor de volgende keer. Wanneer het een sterveling lukt een leeg weversnest uit elkaar te halen zonder een enkel strootje te breken, kan hij de naald nog wel eens vinden. (MD 405) Ze noteerde: ‘De wevervogel, er moet een gouden naald in zijn nest zitten, maar er mag geen helmpje gebroken worden. Met het nest worden schilden opgepoetst. Het wordt ook verbrand en een huilend kind driemaal berookt, waarbij de ouders zeggen: “Zoals de jongen van de wevervogel in zijn nest rust zul jij ook, en huil niet”.’ (Van der Woude: 147-148)

The weaver-bird, which makes the long hanging bottle-shaped nests occasionally seen hanging from the branches of a low tree, is said to use a golden needle in the work; and it is affirmed that if the nest is carefully picked to pieces, without breaking any part of it, the needle will be found; but if it is pulled ruthlessly apart, or if even a single piece of the grass of which it is made is broken in unravelling it, the golden needle will disappear. The makers of these curious and beautiful nests are said to always choose trees that are infested with red ants or wasps, or which grow in impassable swamps.
The Weaver-bird (Ploccus Baya, Blyth) is called (in Selangor) Burong Têmpua of Chiak raya. It is said to use only the long jungle grass called lalang for making its nest, which latter is called buah rabun, and is used by the Malays


illustratie
Tekening van Doeve bij het verhaal ‘Sélô en de vogels’. Uit: Elseviers Weekblad, 19 december 1953.


for polishing sheaths and scabbards. When an infant keeps crying, one of the parents takes the weaver-bird's nest, reduces it to ashes, and fumigates the child by thrice moving it round in a circle over the smoke. Whilst doing so, the parent either stands up with the right toe resting upon the toe of the left foot, or else squats upon the left heel, bending the right knee, and saying, ‘As the weaver-bird's young in its nest, so rest and weep not’ [...]. (Skeat: 127-128)

Op een tak daarnaast de sierlijke pikzwarte vogeltjes met twee ellenlange omgekrulde staartveren, daar werden zij bij vastgepakt en gebonden - helaas - helaas. Zij waren de slaafjes van de apen; wie zou hen loskopen? (MD 405) Zij noteerde: ‘Het slaafje van de apen, een mooi sierlijk zwart vogeltje met twee lange staartveren. Heeft hij ze beiden dan is hij vrij, anders is hij nog in slavernij.’ (Van der Woude: 148)

The King crow is called by the Malays the Slave of the Monkeys (Burong hamba kra). It is a pretty, active, noisy little bird, incessantly flying about with its two long racquet-shaped tail feathers fluttering after it. They say that when it has both of these feathers it has paid off its debt and is free, but when it is either destitute of these appendages, or has only one, it is still in bondage. (Skeat: 128)

De witte vogeltjes van het Geluk vinden we als volgt beschreven:

Op de tak in het midden de witte vogeltjes, de blinkend witte kleine vogels van het Geluk. Alles van hen was wit, zo was er aan het kind Sélô verteld: witte nestjes, witte eitjes, die zagen eruit als witgekalkte koffieboontjes, witte jongen, en zij wilden alleen gestampte spierwitte rijst eten! Geen sterveling zal ze ooit zien! Nu zag Séló ze, een hele rij op een groene tak boven zijn hoofd. (MD 405) The ‘Luckbird’ (Burong untong) is a very small white bird about the size of a canary. It builds a very small white nest, which if found and placed in a rice-bin possesses the valuable property of securing a good harvest to its owner. As, however, the nest is built on branches in places difficult of access it is but rarely found, and Malays will give $10 for a genuine specimen, while sellers are known to ask as much as $25. (Skeat: 124)

Ook de karakterisering van de andere vogels is gebaseerd op Skeats werk, zelfs de Walimana die bij Skeat in een voetnoot voorkomt.24 De combinatie van de Javaanse hoofdpersoon en achtergrond met de vogels uit een Maleise legende zijn bijzonder. Vermoedelijk heeft Dermoût zélf het verband gelegd en opnieuw, gebruikmakend van geschreven en wellicht ook orale bronnen, een nieuw verhaal gecreëerd.

Valentijn

In zijn biografie heeft Van der Woude herhaaldelijk aangegeven dat Valentijn ‘voor de schrijfster Maria Dermoût van evidente betekenis [is] geweest omdat ze in zijn werk de onderwerpen, de ontwikkeling van het verhaal, zelfs de compositie vond, die ze met enkele vrijheden in de tijd en volgorde heeft naverteld. [...] Behalve het onderwerp, de

historische gegevens kreeg ze uit 't boek van Valentijn als 't ware ook de vormgeving ervan cadeau en daarom kan de betekenis van Valentijn voor de ontwikkeling van de schrijfster Maria Dermoût nauwelijks hoog genoeg worden aangeslagen.’25 Van der Woude heeft alleen gewezen op de overeenkomsten tussen Valentijns werk en Dermoûts verhalen die zich op de Molukken afspelen. In ‘De Nieuwe Heer’ (MD 408) bijvoorbeeld, een van de ‘kratonverhalen’ maakt de Dermoût echter ook uitvoerig gebruik van Valentijns informatie, ditmaal over Java:

Hij bezit veel land, vele schatten, vele poesaka's, veel te vele vrouwen. Zijn eigen vrouwen, hoofdvrouwen, bijvrouwen, slavinnen; de dochters, de niet te tellen vele nichten en tantes, schoonmoeders, grootmoeders. Zij wonen voor korter of langer tijd in de kraton en eten alles op. Het verdiend de grootste verwondering dat de gansene binnen-wagt des Keizers niet dan uit vrouwen bestaat, en dat ‘er in dat groot Hof 's nachts geen een man, dan de Keizer alleen, onder zoo veel wyven is, die geoordeeld werden wel een getal van 1000 uit te maken.
  Deze zijn niet alle zyne wyven, ofte bywyven, maar werden meest tot dienst der zelve, om al het nodige tot hare en zyne Hof-houding te verzorgen, gebruikt. Van de zelve leggen ‘er 3000 rondom en langs de groote muur van 't Hof, om die te bewaken, en te beletten, dat geen vrouwen uit het Hof zich door list na buiten begeven, en ook geen mans, als op 's Keizers last, inkomen. Dit zyn meest oude vrouwen, die ook alle poorten, en de ingangen der afgeslotene vertrekken bewaren (IV, Eerste stuk: 59)
 
Er is een leger van werkende vrouwen die koken, naaien, weven, batikken, borduren, vegen en poetsen, die zijn eigen vrouwen verzorgen en bewaken, altijd bewaken. Behalven deze zyn 'er nog wel 4000, die maar alleen tot deze en gene handwerken van spinnen, weven, borduuren, naejen, schilderen, en ook in de combuizen, of keukens des Keizers, gebruikt werden; hoewel zy ook hare beurten en tyden hebben, om uit te mogen gaan. (IV, Eerste stuk: 59)
 
Zij die de schone kunsten beoefenen: gamelanspeelsters, vertelsters, danseressen. (MD 409) [...] waar benevens hy nog 150 of 200 maagden heeft, die hy dagelyks in 't behandelen van de wapenen, in 't dansen, zingen, speelen, enz. oeffenen doet, van welke hem, als hy uitgaat, altyd ten minsten 30 stuks vergezelschappen. (IV, Eerste stuk: 59)

Zowel de lijfwachten, de rijkssieraden als de kleding van de vorst en zijn volgelingen in ‘De Nieuwe Heer’ zijn door Valentijns verslag geïnspireerd. Bij lectuur van Valentijn valt op dat Maria Dermoût zeer selectief te werk is gegaan. Ze kiest de passages uit die ze kan gebruiken en verwerkt ze - gemoderniseerd, met weglatingen en toevoegingen en eventueel in een andere volgorde - in haar verhalen. De negatieve uitlatingen van Valentijn, over bijvoorbeeld de ‘doorgaans moorddadige’ mannen, die ‘de bloodste en lafhartigste guilen zyn, die den aardbodem draagt’,26 en de vrouwen die ‘'er egter veeltyds uit [zien], dat men haar met geen tang aantasten zou’,27 laat Maria Dermoût voor wat ze zijn. Het is een aardig detail dat Valentijn zelf uitvoerig uit het werk van Rijklof van Goens heeft geput, zonder bronvermelding, waardoor de intertekstualiteit een extra laag krijgt.28

‘Oosterse literatuur’ en ‘De boeddharing’

Groneman

Het eentonige en kleurloze leven van een eenvoudige tuinopzichter verandert ingrijpend wanneer hij in het bezit komt van ‘een zogenaamde tempelring, een boeddharing, een grote gouden ring, te groot eigenlijk om te dragen, meer om ergens neer te leggen, eens in de hand te nemen, er naar te kijken, dat deed hij dan ook.’ (MD 341)29

Omdat de ring eruit ziet als ‘een miniatuur tempeltje’ begint de man ‘met een briefje te schrijven naar een boekhandel in de grote stad om een boek over de Boroboedoer of een van de andere tempels; het mocht vooral niet te duur zijn. Zij zonden hem een boekje, de Tjandi Boroboedoer, zonder een enkele afbeelding, maar hij las er graag en altijd opnieuw in, al begreep hij 't niet alles.’ (MD 342)

Wanneer hij alleen thuis is, gaat de man het boekje lezen. De tekst van Dermoûts verhaal, als citaten tussen aanhalingstekens geplaatst, stemt vaak letterlijk overeen met de brontekst, Gronemans De Tjanḍi Båråboedoer op Midden-Java.30 Enkele voorbeelden:

Eén omgang ging over het leven van de historische boeddha, de prins Siddharta. De eerste tafereelen verhalen wat aan de geboorte van den Boeddha voorafging.
De legenden bij zijn geboorte bijvoorbeeld.  
‘Het vierde tafereel (no 1 na de eerste hoek) stelt mogelijk de aanstaande Boeddha voor zijn lotustroon aan de zijde der drie vroegere Boeddha's verlatende om uit den hemel naar de mensenwereld op aarde af te dalen. (MD 343) 't Vierde [.] of 1 na den eersten hoek, stelt mogelijk den Bodhisatwa of aanstaanden Boeddha voor, zijn lotustroon aan de zijde der drie vroegere Dhjâni-Boeddha's verlatende, om uit den hemel naar de menschenwereld op aarde af te dalen. (Groneman: 26)

Het dertiende tafereel (vierde hoek no 2) teekent de Boeddha in de gestalte van den door lotuskussens gedragen jonge witte olifant tot zijn aanstaande aardse moeder afdalend, die slapend door dienaressen bewaakt wordt (de droom van koningin Maya).’ (MD 343) 't Dertiende (25 W.L. vierde hoek 2) teekent den Boeddha, in de gestalte van den door lotuskussens gedragen olifant tot zijn aanstaande aardsche moeder nederdalend, die slapend door dienaressen bewaakt wordt.
Volgens koning Chula Longkorn was die nederdaling een droom van Mâjâ. (Groneman: 27)
 
Het acht en twintigste tafereel (hoek 9 no 1) zegt ons hoe in den lusthof Loembini de Boeddha geboren wordt, en hoe deze onmiddellijk daarna zeven schreden naar elk der vier windstreken, en naar het zenith deed, een regen van lotusbloemen daalt op hem neder, lotusplanten ontluiken onder zijn voeten, de maansikkel aan zijn achterhoofd [...]’ 't Zeven-en-twintigste (53 W.L., achtste hoek 1) geeft ons Mâjâ te zien op reis naar de ouderlijke woning, om volgens landsgebruik dáár haar bevalling af te wachten. Zij brengt het echter niet verder dan tot den lusthof Loembini, en 't volgende beeld [55 W.L. hoek negen 1] zegt ons hoe zijn dáár, staande onder een boom, den Boeddha uit haar zijde geboren heeft zien worden, en hoe deze onmiddelijk daarna zeven schreden naar elk der vier windstreken en naar 't zenith deed, als een teeken van zijn aanstaande heerschappij over alle (vijf) werelden.
Een regen van lotusloemen daalt op hem neder en lotusplanten ontluiken onder zijn voeten bij eiken tred. De maansikkel aan zijn achterhoofd wijst vermoedelijk op zijn hemelschen of vorstelijken oorsprong. (Groneman: 27-28)



illustratie
‘[...] de Boeddha in de gestalte van den door lotuskussens gedragen jonge witte olifant tot zijn aanstaande aardse moeder afdalend, die slapend door dienaressen bewaakt wordt’. Foto uit: John Miksic, Marcello and Anita Tranchini, Borobudur (1991).


‘Hij begreep het niet erg goed.’ (MD 343) Tussen de citaten door haalt de verteller de lezer terug naar de realiteit van de tuinopzichter die het boek over de Boroboedoer aan het lezen is, ‘alleen in de slaapkamer’ [...], ‘het boekje op tafel, zijn vinger erbij (hij las niet zo makkelijk), de boeddharing naast het boekje.’ (MD 242-243)

De volgende twaalf bladzijden uit Groneman worden door de verteller in enkele regels samengevat: ‘Het verdere leven van de prins Siddharta, zijn ontmoetingen in de wereld, het afstand doen, zijn dienen als bedelmonnik, als boeteling, het verwerpen daarna van alle “versterving”, boeddha-wording, prediking, zijn dood - alles bij elkaar honderdtwintig taferelen. Of uit zijn vroegere levens.’ (MD 343)

De man gaat zo in op zijn lectuur dat hij af en toe de ring aan een van zijn vingers schuift. Hierdoor wordt hij een ander persoon en komen de tempelfiguren die in Gronemans boek beschreven worden tot leven in zijn gedachten. De verteller citeert hier niet meer, maar interpreteert: ‘Een oud zeeman in ruste’ (MD 344), bij Groneman ‘bijna blind’, ‘ziende door de oogen van de andere schepelingen’ (Groneman: 39) wordt bij Dermoût: ‘Hij keek in de ogen van een zeeman, die een levenlang over alle zeeën getuurd hebben, en die er moe van zijn. Hij? Hij had nooit een zeeman gezien, nooit één zee.’

Een brahmaan met zes broeders en een zuster in een oerwoud levend, die iedere dag ieder een bosje lotusstengels aten, en anders helemaal niets! (MD 344) Eens leefde de Heer als brahmaan met zes broeders en een zuster in 't oerwoud in strenge boetedoening. Slechts éenmaal in de vijf dagen kwamen zij in zijn hut bijeen om hem de wet te hooren verkondigen. Overigens zagen zij elkander niet. Hun beide dienaren zetten elken dag de 8 porties lotusstengels op lotusbladeren gereed, en allen kwamen op hun beurt volgens hun ouderdom hun sober maal weghalen om dat, ieder in zijn eigen hut, te gebruiken. (Groneman: 40)

‘Hij zag de kluizenaars, zeven stuks en een vrouw, en hoe mager en verstorven en heilig zij wel waren.’ (MD 344) Groneman vertelt immers hoe de Bodhisatwa door de god Indra op de proef wordt gesteld. Indra dwingt de Heer tot onthouding door gedurende vijf dagen de eerste portie lotusstengels weg te nemen.31

Dermoûts verteller haalt ook Gronemans ‘stem’ aan:

‘Volgen wij den weg, dien de pelgrim insloeg,’ zo stond er in dat boekje. (MD 345) Volgen wij den weg, dien de pelgrim vermoedelijk insloeg, den heuvel op, die den zwarten steenklomp draagt. (Groneman: 18)

Door het dragen van de ring komt de man tot inzicht. Als vanzelf begrijpt hij de Boeddhistische leer. Hij spaart om naar de Boroboedoer te gaan en beeldt zich in hoe de tocht zou verlopen. ‘Totdat op een dag de ring weg was, weg uit zijn kast!’, voor een riks verkocht door de huishoudster. De droomwereld van de man stort in, tragisch en onherroepelijk. De man is weer ‘die sukkel’, maar zijn rechterhand, de hand die de ring gedragen heeft, balt zich tot een dreigende vuist. De vrouw vlucht weg om nooit meer terug te komen. (MD 347)

De citaten uit Groneman liggen ingebed in Dermoûts verhaal. Op het niveau van de verteller gaat het vaak om letterlijke citaten; zelfs de oude spelling blijft deels gehandhaafd.32 De auteur neemt voornamelijk de essentie van de reliëfbeschrijvingen over. Uitwijdingen die er voor het verhaal misschien niet toe doen of namen die de lezer zouden afschrikken laat ze bijvoorbeeld weg. Een enkele maal wordt er iets toegevoegd. Zo is de olifant uit het dertiende tafereel bij Dermoût jong en wit. Opvallend is het gedeelte waarin de verteller de tempelfiguren uit Gronemans boek tot leven brengt in de geest van de man wanneer hij de ring draagt. Ook op het niveau van het personage wordt er geciteerd: als flarden herinneringen uit een nooit gekende wereld ziet de man wat hij nog nooit heeft gezien. Hoewel Gronemans boek als basis is gebruikt, komt de verbeelding van de man voort uit de verbeelding van de auteur-verteller.

Besluit: navertellen, citeren, interpreteren?

Uit de aard van de bronnen in bovenstaande voorbeelden blijkt Dermoûts grote belangstelling voor de culturen waarmee zij tijdens haar verblijf in Indië geconfronteerd werd. Veelvuldig las ze - vermoedelijk voornamelijk in vertaling - inheemse literatuur, zoals de Babad Tanah Jawi, Ramayana en Mahabharata, en nam ze orale volksverhalen in zich op. Ze gebruikte echter niet alleen literatuur als bron. Ook verhandelingen over geschiedenis, godsdienst, archeologie en magie bijvoorbeeld, opgetekend door Europeanen, fungeerden als inspiratiebron. Valentijn en Rumphius zijn duidelijk in de verhalen aanwezig, maar ook andere teksten dienden als basis voor haar werk. Een grondige studie van bijvoorbeeld de Indische tijdschriften die de auteur zou hebben gelezen, kan tot interessante inzichten leiden. Voor de lezer is de kennis van de bronteksten niet noodzakelijk; het geeft wel een extra dimensie wanneer men de referenties kan duiden.

 

Maria Dermoût maakt selectief gebruik van het bronnenmateriaal. Motieven en thema's worden uitgewerkt en in haar eigen verhalen ingebed, zodat ze deel gaan uitmaken van het vertelde. Vakliteratuur wordt ingebed in de fictionele wereld van de narratie en fungeert op het niveau van de verteller of de personages. Bij citaten worden de bronnen

vermeld, weliswaar soms zonder de auteur te noemen. Af en toe wordt een citaat opgenomen in een titel van een verhaal of als motto. Vaak dient de bron louter als inspiratie. Het gegeven wordt gemoderniseerd en in andere bewoordingen, in een andere volgorde of context, of zelfs in een totaal andere versie in Dermoûts literatuur verwerkt. Voor de lezer worden bepaalde passages vergemakkelijkt of toegelicht. Een enkele keer worden de narratieve structuur en de verhaalontwikkeling van het voorbeeld nauwkeurig gevolgd. De nadruk wordt meestal niet zozeer op de (bron)tekst gelegd; eerder besteedt de auteur veel aandacht aan de personages uit de bronnen. In de verhalen krijgen ze meer reliëf en komen ze tot leven. De mens staat op de voorgrond, niet de tekst.

 

Dermoûts creatieve vermogen is vaak onderschat, zelfs door haar eerste biograaf, Johan van der Woude. Zij zou bestaande verhalen hebben naverteld en in een ander kader hebben geplaatst. De bronnen hebben Maria Dermoût echter geïnspireerd tot het creëren van vaak geheel nieuwe verhalen, gesitueerd in een andere ruimte en een andere tijd. De auteur schept haar eigen werkelijkheid, haar eigen beelden van Java, vaak een Java dat nooit in werkelijkheid bestaan heeft. Ze actualiseert en romantiseert een historisch Java, het Java van de koningen uit de Hindoerijken. Ook de Java's uit haar kindertijd en haar volwassen leven zijn aanwezig in de verhalen. Daarnaast put ze uit de literatuur. Aldus stemt de representatie van Java in Dermoûts werk overeen met zowel bestaande als verbeelde Java's, met tekst en herinnering. Als niet-Javaanse is zij er in geslaagd, mede dank zij haar grote belangstelling voor en betrokkenheid bij de cultuur waarbinnen zij leefde, deze cultuur zowel qua inhoud als qua sfeer op boeiende wijze tot leven te roepen. Haar werk geeft de indruk vanuit het gevoel voort te komen.33 Hopelijk maken de voorbeelden duidelijk dat de schrijfster echter ook goed over inhoud, vormgeving en stijl nadacht en zich bovendien intellectueel grondig voorbereidde op het schrijven.

Bibliografie

Appadurai, Arjun, Modernity at large. Cultural dimensions of globalization. Minneapolis - London: University of Minnesota Press, 1998.
Babad Janah Jawi. Javaanse Rijkskroniek. W.L. Olthofs vertaling van de prozaversie van J.J. Meinsma lopende tot het jaar 1721. Tweede herziene druk verzorgd en ingeleid door J.J. Ras. Dordrecht-Holland/Providence-U.S.A.: Foris Publications, 1987.
Beekman, E.M., Troubled pleasures. Dutch colonial literature from the East Indies, 1600-1950. Oxford: Clarendon Press, 1996.
Bogaerts, Els, ‘De invloed van de Javaanse literatuur op het werk van Maria Dermoût. De Babad Tanah Jawi, het verhaal van Oji en de Zuidzee’. In: Darmojuwono, Setiawati; Lilie Suratminto dan Kees Groeneboer (eds.), Duapuluh lima tahun studi Belanda di Indonesia. Vijfentwintig jaar studie Nederlands in Indonesië. Jakarta: Fakultas Sastra, Universitas Indonesia, 1996, pp. 275-292.
Bosch, F.D.K., ‘Gouden vingerringen uit het Hindoe-Javaansche tijdperk’. In: Djåwå 7 (1927), pp. 305-320.
Bosch, F.D.K., De gouden kiem. Inleiding in de Indische symboliek. Amsterdam - Brussel: Uitgeversmaatschappij Elsevier, 1948.
Bruyn Ouboter-Kist, Marie de, ‘“Hart van mij.” Brieven en teksten van Maria Dermoût (1950-1960)’. In: Bzzlletin 127 (1985), pp. 22-35.
Dermoût, Maria, Verzameld werk. Amsterdam: Querido, 1990.
Goens, Rijklof van, Javaense reyse. De bezoeken van een VOC-gezant aan het hof van Mataram, 1648-1654. Ingeleid en van commentaar voorzien door Darja de Wever. Amsterdam: Terra Incognita, 1995.
Groneman, J., De Tjandi Båråboedoer op Midden-Java. Vierden, nieuw bijgewerkte uitgaaf. Semarang-Soerabaia: G.C.T. van Dorp, 1902.
Hien, H.A. van, De Javaansche geestenwereld en de betrekking, die tusschen de geesten en de zinnelijke wereld bestaat, verduidelijkt door petangan's of tellingen bij de Javanen in gebruik. 4 delen. Semarang: C.G.T. van Dorp & Co, 1896.
Hien, H.A. van, Het Javaansch receptenboek afkomstig van Soerakarta. bevattende 797 recepten, voor genezing van ziekten, van den volwassen mensch, het kind, het viervoetig dier, den vogel en het hoen, met vermelding tevens van de meest bekende Javaansche vergiften, geheime middelen en van de Latijnse namen der in dit boek vermelde planten. Vertaald door H.A. Van Hien met medewerking van vele inlandsche hoofden te Soerakarta en Djokjakarta. Weltevreden: Visser & Co, 1924.
Hinloopen Labberton, D. van, De opkomst van het Mataramsche huis door een Mataramschen bril bekeken. Bijeengelezen uit de Javaansche kronieken (Babad tanah djawi). Overgedrukt uit ‘Het Daghet’, een Blad voor Kunst en Leven, januarijuni 1906.
Houtzager, G., ‘Maria Dermoûts De tienduizend dingen: Technisch raffinement, tovenarij, taoïsme’. In: Indische Letteren 1, nr. 2 (1986), pp. 66-88.
Miksic, John N., Old Javanese gold. Singapore: Ideation, 1990.
Nieuwenhuys, Rob, Oost-Indische spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der Compagnie tot op heden. Amsterdam: Querido, 1978.
Skeat, Walter William, Malay Magic. An introduction to the folklore and popular religion of the Malay Peninsular. London: Frank Cass & Co. Ltd., 1965.
Valentyn, Fr., Beschryving van Groot Djava, ofte Java Major, Behelzende een zeer fraaje landbeschryving van dit magtig eyland, [...]. Dordrecht/Amsterdam: J. van Braam en G. onder de Linden, 1726. 4de deel (1 & 2).
Wilkinson, R.J., A Malay-English dictionary (Romanised). London: Macmillan & Co. Ltd., 1959.
Woude, Johan van der, Maria Dermoût. De vrouw en de schrijfster. 's-Gravenhage/Rotterdam: Nijgh en van Ditmar, 1973.

Els Bogaerts studeerde Germaanse Filologie (Engels, Duits en Theaterwetenschap) aan de Universiteit Antwerpen, België, klassieke Javaanse dans en muziek aan de Akademi Seni Tari Indonesia en Pamulangan Beksa Ngayogyakarta te Yogyakarta, Indonesië, en Indonesische Talen en Culturen aan de Universiteit Leiden. Sinds 1986 is zij verbonden aan de Opleiding Talen en Culturen van Zuidoost-Azië en Oceanië van de Universiteit Leiden, waar zij o.m. Javaanse taal, literatuur en theater doceert.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen


Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs