Indische Letteren. Jaargang 14

[p. 234]

A. Alberts, 1990 (foto A. Adriaanssen).

[p. 235]

Ernst en humor in het werk van A. Alberts
Huub de Jonge

De schrijver A. Alberts (1911-1995) heeft een klein, maar groots oeuvre nagelaten.^* Het heeft nooit een groot publiek gehad, maar wel een enthousiast onthaal. Over bijna al zijn boeken is in superlatieven geschreven. Zo wordt hij een writers' writer genoemd, een schrijver die vooral door schrijvers wordt geapprecieerd, een rasverteller, een grootmeester in het verzwijgen (‘onze meest zuinige auteur’), een schepper van afstand, maar ook de grootste humorist in de naoorlogse literatuur. Critici vergelijken hem in sommige opzichten met Gogol, Pinter en Modiano. Een van hen noemde hem ooit de Charlie Chaplin van de Nederlandse letteren.

In dit artikel wil ik ingaan op de humoristische kenmerken van Alberts' werk, al ben ik me ervan bewust dat er, vooral bij deze schrijver, een zeker gevaar schuilt in het losmaken van deze facetten uit hun context. Er is echter een rechtvaardiging voor. Humor vormt een constante in al zijn geschriften, ondanks het feit dat Alberts zichzelf nooit als een humoristisch schrijver heeft gezien. Een ontleding van zijn specifieke humor draagt, mijns inziens, dan ook bij tot een beter inzicht in de leidmotieven van zijn werk.

Humor komt in het hele werk van Alberts voor, zowel in zijn scheppend proza, zijn historische en documentaire geschriften, als in zijn op schrift gestelde herinneringen. De plaats en de functie van humor verschillen echter per genre. In zijn essays illustreert of verlevendigt een humoristische uitdrukking of passage de ontwikkeling van zijn argument. In zijn novellen en korte verhalen is er gewoonlijk sprake van zwaarmoedigheid en een daarmee samenhangende, soms ondraaglijke, spanning die nu en dan door een humoristische ondertoon wordt versterkt of onderuitgehaald. Humor heeft er een onheilspellend of een bevrijdend karakter. In zijn memoires overheerst een luchtige, haast vrolijke toon waarachter zich evenwel voor de goede verstaander voortdurend een ander, om niet te zeggen een somber, geluid bevindt. Deze gelaagdheid komt ook naar voren in zijn ‘Indische werk’, met name in

* Voor commentaar op een eerdere versie van dit artikel dank ik Liesbeth Dolk.

[p. 236]

zijn novellenbundel De eilanden (1952), in zijn terugblik op zijn loopbaan als bestuursambtenaar in Nederlands-Indië, dat eerst onder de titel Namen noemen (1962) en later onder de titel In en uit het paradijs getild (1974) verscheen, en in zijn essayistische Een kolonie is ook maar een mens (1989) en Twee jaargetijden minder (1992). De eilanden wordt gekenmerkt door wat Robert Anker zeer toepasselijk een ‘ingetogen melancholie’ heeft genoemd, terwijl Namen noemen gekarakteriseerd wordt door een overdreven, soms zelfs geforceerde vrolijkheid.¹ Beide uitingsvormen, die ook in zijn essays niet ontbreken, zijn in feite twee kanten van dezelfde medaille. Ze laten zich terugbrengen tot de emoties die zijn verblijf in Indië bij hem opriepen, tot de invloed die Indië op zijn gemoed, zijn neigingen, hartstochten en stemmingen, heeft gehad.

Laat ik eens stil staan bij wat nu humoristisch is bij Alberts. Dat zijn zowel de komische situaties die hij beschrijft, de personages waarover hij schrijft, als zijn stijl, zijn toon en zijn dialogen. Vooral in Namen noemen staat de ene kostelijke passage na de andere, meestal rechtstreeks uit de werkelijkheid opgetekend (maar soms ook op de sociëteit gehoord). Alhoewel Alberts zegt geen komische effecten na te jagen, had hij een goed oog voor voorvallen met een komisch karakter. Ze staan evenwel niet op zich zelf, maar zeggen iets over de omgeving waarin hij zich bevond: een oosterse samenleving die door een handvol westerlingen werd bestuurd, een samenleving die hij nauwelijks kende en waar hij het op sommige terreinen, tegen zijn zin meestal, voor het zeggen had. De anekdotes vergemakkelijken het over deze gespleten wereld te praten en te schrijven. Illustratief zijn in dit verband de kleine beleefdheidswedstrijden die hij als aspirant-controleur telkens houdt wanneer hij met de patih of een andere inheemse grote door één deur moet en de een de ander wil laten voorgaan. Ze vormen een speels commentaar op de complexe verhouding tussen de lokale bestuursadel en de Hollandse autoriteiten. Maar niet alleen de alledaagse verhoudingen, ook ingrijpende gebeurtenissen en ontwikkelingen, zoals de opkomst van het nationalisme, de Japanse bezetting, de internering, en de naoorlogse situatie worden op een dergelijke anekdotische manier aan de orde gesteld. Een uitvoerig voorbeeld vormt het verhaal over de vier nonnen die Alberts bij het maken van evacuatieplannen in verband met de dreigende Japanse inval totaal was vergeten.

Jullie zullen er wel niet aan hebben gedacht, zei de pastoor. Nee, zei ik.
Dat laat zich verstaan, zei de pastoor. Je ziet ze ook nooit, hè? Maar ze zijn er heus. En de bisschop vindt, dat ze weg moeten. Ik dacht, dat jullie er misschien iets aan zouden kunnen doen. Ik zal de zaak onmiddelijk bespreken, zei ik. We zullen er wel wat op vinden. Dat zal best lukken. We zullen ze inpassen.
Dat is dan mooi, zei de pastoor. Ik zal wel zeggen als het zover

1 Zie Anker 1992, 6.

[p. 237]

is. Ik heb ze nog maar niets gezegd. Je moet de mensen niet zenuwachtig maken.
Ze moeten zeker alle vier tegelijk, zei ik.
Dat wel, zei de pastoor.²

Alberts besluit ze apart met een auto naar Java te laten brengen. Zijn bemoeienissen leidden er uiteindelijk toe dat er op het moment van vertrek van de zusters zes auto's beschikbaar waren. Geen van de lokale notabelen wilde in goedertierenheid voor de ander onderdoen.

Toen de auto's allemaal op het erf voor de kerk stonden klom de pastoor op de stoep en zei: Dank u wel. En dan zal ik ze maar eens gaan halen.
Hij kwam na een paar minuten terug met de vier, ondanks de omstandighden toch nog wel goedlachse zusters van het Bloedend Hart. Hij bracht ze naar de regent, die een sierlijke buiging maakte. Toen ging iedereen in een kring om hen heen staan en we riepen: Lang zullen ze leven! Toen ze waren ingestapt wilde de chauffeur de regentenstandaard, de kleine gouden pajong, van de motorkap halen, maar de regent zei: Laat maar.
Ze reden weg. Ze zwaaiden naar ons en naar een paar Chinese kindertjes, die ook waren komen kijken. En toen zei de havenmeester: Ja, die zijn weg. Daarna zeiden we allemaal een hele tijd niets.³

Over de dreigende oorlogssituatie wordt verder met geen woord gesproken. In deze vermakelijke herinnering is ze evenwel steeds voelbaar en op de achtergrond aanwezig. Ze blijft je ook bij door de ogenschijnlijke alledaagsheid van de gebeurtenis.

Ronduit absurdistisch is de scène waarin Alberts de crematie bijwoont van de piloot van een neergestort Japans verkenningsvliegtuig. De vliegenier wordt door inmiddels op Madura gearriveerde Japanse soldaten in een kuil verbrand en Alberts is gedwongen voor het benodigde brandhout te zorgen. Maar het lijk wil maar geen vlam vatten. Terwijl hij in het onzekere verkeert over wat er met hem en zijn collega's gaat gebeuren, ziet hij hoe met bamboestokken in het vuur wordt gewroet. ‘Het was,’ zo schrijft hij, ‘zo langzamerhand het waanzinnige gezicht geworden, dat een vrolijke hel ons zou moeten bieden. We zaten op de treeplank van onze auto, half van de zenuwen en half van echte pret te snikken van het lachen.’⁴

Ook de personen die in zijn memoires figureren en waar we nooit veel over te horen krijgen wekken de lachlust op, of het nu de patih is die tijdens een bezoek van de gouverneur aan Madura in de vastentijd zijn drankje niet durft door te slikken, de Raad van Indië die na de capitulatie de deur van een winkel openhoudt om Alberts en een kennis met een kinderwagen vol aankopen door te laten, of Hadji Agus Salim

2 Alberts 1962, 116-117.

3 Alberts 1962, 120-121.

4 Alberts 1962, 137.

[p. 238]

die liedjes van Speenhoff voor Nederlandse soldaten zong. Niet dat Alberts ze belachelijk maakt. Integendeel, het komische zit hem hem juist in het feit dat hij, zoals Hella Haasse heeft gezegd, over al deze mensen met een andere achtergrond of status schrijft alsof ze Jansen en Pietersen heten.⁵

Het ontbreekt Alberts niet aan ironie. Vooral de ambtenarij neemt hij graag op de hak. Zo gaat hij geen gelegenheid uit de weg om de draak te steken met de gewoonte om de positie van ambtenaren in Indië aan de hand van hun salarisklasse te verduidelijken. Vermakelijk is de passage over een collega die tijdens zijn internering op grond van zijn dienstjaren een bepaalde rang bereikt en er op staat als zodanig bejegend te worden. Maar Alberts is altijd mild in zijn oordeel over anderen. Als hij met iemand de spot drijft, dan is het met zichzelf. Zo schrijft hij naar aanleiding van de aankondiging van onverwachte bezoeken die hij tijdens tournees samen met de regent en de assistentresident aan districtshoofden bracht: ‘Ik ben altijd benieuwd geweest of de oppasser in zo'n geval ook de aspirant-controleur heeft vermeld.’⁶ Soms treedt hij op als nar of zelfs als anti-held, bijvoorbeeld wanneer hij op eigen houtje het Ministerie van Financiën, het paleis van Daendels, op de Republikeinen terugvordert.

Een van Alberts scherpste wapens is ongetwijfeld de understatement. Als geen ander weet hij door minder te zeggen dan hij eigenlijk wil zeggen, meer te zeggen. Zijn werk wemelt van dergelijke de werkelijkheid of waarheid ontwijkende maar tegelijk karakteriserende uitdrukkingen. Laat ik er een paar citeren. Naar aanleiding van een naam die hem ontschoten is: ‘Het is in Indië altijd moeilijk geweest de namen te onthouden van mensen, die niet in de Regeringsalmanak stonden.’⁷ Over zijn kamptijd: ‘Overigens is een kamp van tienduizend mensen niet aan te bevelen. Om maar iets te noemen: het is er te vol.⁸ En: ‘We hadden geleefd in een wereld, waarbinnen we [...] regelmatig werden overgeplaatst. Dat gebeurde nu ook, maar met een veel grotere frequentie’.⁹

Al deze geestige kwaliteiten worden versterkt door Alberts' wijze van uitdrukken en zijn taalgebruik. Kenners hebben zijn stijl gekarakteriseerd met uiteenlopende, maar niet ver uiteenliggende termen, als kaal, simpel, droog, koel, leeg, sober, eenvoudig, bescheiden, karig, zuinig, spaarzaam afstandelijk, gereserveerd, luchtig, achteloos en laconiek. Volgens Fens is er sprake van een falikante tegenstelling tussen de gebezigde taal en de beschreven gebeurtenissen en gevoelens.¹⁰ Wat het ook zij, juist het aanwenden van een dergelijke schrijfwijze bij het verslaan van alledaagse zaken (die nota bene voor iets belangrijkers staan), werkt op onze lachspieren.

Een hoofdstuk apart vormen de veelal tragikomische dialogen in Alberts novellen en verhalen. Het is alsof ze gevoerd worden door personen die elkaar niet verstaan, die langs elkaar heen praten. Elke

5 Haasse 1983, 34.

6 Alberts 1962, 50.

7 Alberts 1962, 12.

8 Alberts 1962, 149.

9 Alberts 1986, 115.

10 K. Fens in De Tijd/Maasbode van 8 oktober 1962.

[p. 239]

communicatie met anderen verloopt onhandig. Voorbeelden te over. In ‘Groen’ ontwijkt de ikfiguur zijn collega Peereboom, die twee dagen lopen van hem vandaan woont en naar gezelschap snakt, zoveel mogelijk. In ‘Het moeras’ voert hij een nietszeggend, maar daardoor veelzeggend, tafelgesprek met Naman en de niet lijfelijk aanwezige Maria. ‘Er was,’ zo staat er, ‘in het dorp niemand om mee te praten en daarom woonde Naman op een eiland in een moeras, waar helemaal niemand was om mee te praten, waar hij helemaal niemand zag. Misschien was dat nog niet eens zo gek. Misschien was het minder erg om alleen te zijn, dan te wonen in een dorp, waar niemand was om mee te praten.’¹¹ Veelzeggend zijn ook de conversaties die Europese en inheemse bestuursambtenaren op tournee of op hun standplaats met elkaar voeren. ‘Het onbekende eiland’ draait helemaal om het elkaar niet verstaan. Het effect van deze ‘lege’ gesprekken wordt nog verstrekt door de herhalingen, die ze een ritueel karakter geven.

De patih begon te praten. Hij zei iets tegen de vorst en de vorst gaf antwoord. De patih zei: De plukkers zijn al weer anderhalve maand weg. De assistent-resident zei: Vraagt u hem eens, of de oogst goed is geweest. De patih zei iets tegen de vorst en de vorst wenkte de bediende en de bediende zei iets tegen de vorst en de vorst iets tegen de patih en de patih zei: De oogst was goed. Goed, zei de assistent-resident en hij knikte tegen de vorst, die terugknikte.¹²

De vrolijke boventoon in Alberts' prozaïsche memoires en de zwaarmoedige boventoon in zijn fictieve werk zijn terug te voeren op dezelfde ervaringen en gevoelens. Ze drukken beide de vervreemding, de verlatenheid, de eenzaamheid, de nutteloosheid en overbodigheid van de ikfiguur uit in een niet altijd onvriendelijke, maar onbekende, mysterieuze en somtijds bedreigende omgeving. Terwijl de een het angstaanjagende accentueert, ligt bij de ander de nadruk op het lachwekkende. Maar de ondertoon, of wat Hermans toepasselijk het ‘ultrageluid’ heeft genoemd is dezelfde.¹³ Alberts toont ons de misplaatstheid van de Europeaan in Indië op een zowel komische als tragische manier of, zoals Kelk bij de zestigste verjaardag van de schrijver schreef ‘het verloren lopen van Europese gevoelens, begrippen en voorstellingen in het groene, hete, onherbergzame eilandenrijk.’¹⁴

11 Alberts 1952, 76.

12 Alberts 1962, 65-66.

13 Geciteerd in Nieuwenhuys 1973, 508.

14 C.J. Kelk in De Groene Amsterdammer van 25 september 1971.

[p. 240]

Literatuur

Alberts, A. De eilanden (Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1952).

Alberts, A. Namen noemen. Zo maar wat ongewone en openhartige herinneringen aan het leven in het verloren paradijs, dat Nederlands-Indië heette, 1939-1947. (Amsterdam: H.J. Paris, 1962).

Alberts, A. In en uit het paradijs getild (Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1974).

Alberts, A. Inleiding tot de kennis van de ambtenaar (Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1986).

Alberts, A. Een kolonie is ook maar een mens (Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1989).

Alberts, A. Twee jaargetijden minder (Amsterdam: G.A. van Oorschot, 1992).

Anker, R. ‘Wijkend centrum. Over de romans en verhalen van A. Alberts’. In: Een kennismaking met A. Alberts (Amsterdam, G.A. van Oorschot), 6-18.

Haasse, H. ‘Tussen de regels. Over het “Indische” proza van A. Alberts’. In: Bzzlletin 11 (1983), nr. 106, 33-36.

Nieuwenhuys, R. Oost-Indische spiegel. Wat Nederlandse schrijvers en dichters over Indonesië hebben geschreven, vanaf de eerste jaren der compagnie tot op heden (2e dr. Amsterdam, Querido, 1973).