Indische Letteren. Jaargang 14

[p. 173]

De Indische Humorist
Een ‘spectatoriaal geschrift’ uit 1864
Gerard Termorshuizen

In januari 1864 verscheen bij de Bataviase boekhandel en drukker Lange & Co de eerste aflevering van het maandblad De Indische Humorist.¹ Initiatiefneemster en uitgeefster was de in Insulindes hoofdstad residerende vrijmetselaarsloge ‘De ster in het Oosten’. De baten zouden ten goede komen aan de ‘Armenkas’ van de loge.² Met ‘armen’ werden vooral de talrijke in behoeftige omstandigheden levende Indo-Europeanen bedoeld. Het was in de eerste plaats aan dat bevolkingsdeel, dat de in Nederlands-Indië werkzame loges in de negentiende eeuw hulp boden, in velerlei vorm.³

De Indische Humorist was het eerste periodiek in dit genre in de kolonie en werd alleen al om die reden met belangstelling maar ook met enige scepsis gevolgd door de Indische pers. Die scepsis betrof de in de titel van het blad besloten pretenties. ‘Humor’ en wel speciaal ‘Indische humor’ zou het immers moeten geven. De roemruchte Henri Lion van het Bataviaasch Handelsblad was na de eerste drie nummers niet erg tevreden. ‘De brommende exotische Leeuw’, zoals hij ergens in De Indische Humorist wordt genoemd, bracht dat overigens op een uiterst elegante manier tot uiting:

pas op, heer Redacteur, bedenk, gij zijt in Indië! Humor!... Wie het al heeft meêgebragt naar Java, heeft het toch al spoedig door de eene of andere zonnesteek of baarstoot verloren... Humor... in Indië! Waar de lui elkander met bleeke, matte, ja krijtwitte gezigten zitten aan te gapen; waar de whist- of hombre-kaart alleen hunne gedachten kan boeijen; waar niets anders hen kan wakker houden!
Pas op, heer Redacteur! laat Van Effen en Fokke Simonsz. zich niet in hunne graven omkeeren, of er uit oprijzen om des nachts bij u te komen spoken en tusschen de reet van uw klamboe een gezigt tegen u te zetten, waarvan u de haren te berge rijzen. Laat Nicolaas Beets en de oude Heer Smits u niet van

1 De respectieve afleveringen werden doorgenummerd, zodat bij het geven van citaten in de noten simpelweg kan worden verwezen naar de desbetreffende pagina's.

2 Zie voor deze informatie het colofon van het eerste nummer (p. 8).

3 Th. Stevens, Vrijmetselarij en samenleving in Nederlands-Indië en Indonesië, 1764-1962. Hilversum 1994, p. 116 e.v.

[p. 174]

[p. 175]

uit de verte met de geesselroede hunner satire tuchtigen; en de Engelse authors u niet met hun: God damn! op het lijf vallen!
Wij willen No. 1, 2 en 3 van uw blad niet analiseren, maar roepen u alleen toe, geef... Humor!⁴

Toonde Lion zich dus weinig geamuseerd door wat het blad tot dusver had gebracht - en heel veel beter zou het daarna niet worden - hoeveel te minder nog de lezer van nu die - op uitzonderingen na - wordt getrakteerd op flauwiteiten die voor een aanzienlijk deel refereren aan een al zo'n 135 jaar achter ons liggend koloniaal verleden. En toch heeft juist dat laatste z'n charme voor de pers- of literair-historicus die zo'n periodiek z'n plaats weet te geven zowel binnen dat tijdsbeeld als binnen de Indische journalistiek van die dagen. Dat probeer ik dan nu te doen.

Ik haalde zojuist Lion aan. Dat citaat was, ik weet het, wat aan de lange kant. Maar die lengte laat zich verontschuldigen door de inhoud ervan. Wat Lion bedoelde te zeggen is duidelijk: Indië lijdt onder zwartgalligheid, en dus, redacteur van De Indische Humorist, maak je belofte waar en zorg ervoor dat de mensen wat te lachen krijgen: ‘geef... Humor!’

Inderdaad, de tijdsomstandigheden waren moeilijk in die jaren zestig: het de kolonie uitknijpende Cultuurstelsel trok ook op het leefklimaat een zware wissel, wat in de toch al neerdrukkende eentonigheid van het bestaan van alledag scherp werd gevoeld. Vanzelfsprekend werden er pogingen ondernomen wat kleur te brengen in die sfeer van apathie. De Indische pers speelde daarbij geen onbelangrijke rol. Zij zag zich, zoals een journalist dat uitdrukte, gesteld voor een ‘dubbele roeping’: de krant, zo wist elke Indische redacteur, moest naast nieuws en voorlichting óók afleiding en amusement verschaffen. Dat amusement zocht de krantenlezer bijvoorbeeld in de ‘Gemengde berichten’, in de zogenaamde (Indische en Europese) ‘correspondenties’ of in het feuilleton, maar eveneens, ja zelfs in de allereerste plaats, in de stilistische kwaliteiten van de man die de krant redigeerde. Had deze een ‘goede pen’, stond hij z'n mannetje in de polemiek en ging hij daarbij vinnige ‘personaliteiten’ niet uit de weg, was hij adrem en geestig, was hij kortom meester van de ‘tropenstijl’, dan kon hij rekenen op de dankbaarheid en de gunst van het publiek. Dat zo'n journalist misschien politiek aan de verkeerde kant stond, of dat hij weleens blijken gaf of had gegeven van ‘karakterloosheid’, namen velen op de koop toe.

Een prachtig voorbeeld van de laatste categorie uit die jaren zestig en even daarna was Conrad Busken Huet, redacteur van achtereenvolgens de Java-Bode en het Algemeen Dagblad van Nederlandsch Indië. Hoe groot de verontwaardiging ook kon zijn over het ‘verraad’ van zijn pen aan de conservatieven en hoe men zich ook kon ergeren aan zijn reactionaire, anti-democratisch gedachtegoed, men laafde zich aan zijn schrijf-

4 In Bataviaasch Handelsblad nr. 44, en geciteerd in De Indische Humorist, p. 37.

[p. 176]

talent en schonk zijn krant ruimschoots de klandizie. De verleiding is te groot om hier niet tenminste één staaltje van waartoe Huet in staat was ten beste te geven. Ter inleiding daarvan - helaas onoverkomelijk - zij opgemerkt dat Huets meest uitgesproken critici in de Indische dagbladjournalistiek Des Amorie van der Hoeven, Van der Does de Bye, Lion en Van Lier waren. Van der Hoeven was gerepatrieerd en katholiek geworden; De Bye, Lion en Van Lier waren in het harnas gestorven en begraven op het Bataviase Tanah Abang. U moet bovendien nog weten dat De Indiër en het Nieuw Bataviaasch Handelsblad twee bekende kranten waren, en dat Van Lier had gewerkt voor de krantenuitgever Bruining & Wijt, met wie Lion ruzie had. Huet nu publiceert de volgende ‘onderschepte telegrammen’:

- Mr. H. des Amorie van der Hoeven aan J.C. van Lier. -- Seminarie Warmond, 9 Mei. Rijmpje in Indiër van eergisteren: De Bye, Lion en Van der Hoeven Hangt ze op, dat drietal boeven kreupel en onhistorisch. Heb nooit kornuit van Lion willen zijn. Lees mijn Nieuw Bataviaasch Handelsblad. Verzoeke nog heden rektifikatie.
- Jkhr. Mr. van der Does de Bye aan J.C. van Lier. -- Kerkhof Tanah Abang, 7-8 Mei. Heb mij vannacht in graf omgekeerd. Wil niet in één adem met Lion genoemd worden. Ook niet met jou, of door jou. Wensch je de knokkelkoorts.
- H.J. Lion aan J.C. van Lier. -- Kerkhof Tanah Abang, 7-8 Mei. Kreeg daareven trap van De Bye, met groeten van Van der Hoeven. Jouw schuld. De Bye aristokraat tot onder den grond. [...] Van der Hoeven altijd kwast geweest. Anderhalf denkbeeld op duizend woorden. Jij mijn eenige erfgenaam. Maar gemeen van je, dat je bij Bruining & Wijt gegaan bent, die mij voet wilde ligten. Pluk op mijn graf rozekrans voor Van der Hoeven. Tot ziens.⁵

Prachtig was dit natuurlijk, voor een publiek dat elke naam en elk detail op hun waarde kon schatten en kon plaatsen in hun context.

Groot en intens was de behoefte van de Indischgast aan divertissement, aan een - als het zijn lectuur betrof - ‘gekruide stijl’, aan een ‘losse en humoristische voorstelling van dagelijkschen zaken’,⁶ zoals dat ergens wordt geformuleerd. En dus was er voor zoiets als De Indische Humorist natuurlijk plaats. Maar even natuurlijk was, dat daarvan het een ander werd verwacht, en dat in die verwachting het humor belovende maandblad onwillekeurig werd vergeleken met wat de dagbladjournalistiek aan amusement bood. Het is in dit verband interessant, maar niet op-

5 Zie de bloemlezing die Chatelin in zijn Sumatra-Courant van 31-5-1873 gaf van wat de ‘coryphéën der Bataviasche dagbladpers’ elkaar allemaal hadden toegebeten.

6 Uit weekblad Oosten West, geciteerd in Samarangsche Courant van 11-11-1878.

[p. 177]

zienbarend na wat al is gezegd, dat het blad heel regelmatig als humoristisch aangemerkte passages uit Indische kranten overnam.⁷

Ik keer terug naar de door Lion aan De Indische Humorist gewijde passages. En wel naar zijn laatste zinnen, waarin hij de - overigens anonieme - redacteur van het blad waarschuwt voor ontevreden gemor van de zijde van al dan niet onder de zoden liggende humoristen als Van Effen en Fokke Simonsz, Nicolaas Beets en de oude Heer Smits. Sprake is er ook van Engelse ‘authors’, met wie - lettend op de sporen die hij in De Indische Humorist trekt - vooral Joseph Addison wordt bedoeld, hij die met die andere achttiende-eeuwer Richard Steele de zo befaamd geworden The spectator had opgericht en geredigeerd. Met het noemen of aanduiden van juist die figuren gaf Lion heel precies het karakter van het blad aan, of in ieder geval dat wat het graag wilde zijn: een op de Indische actualiteit inhakend, de dwaasheden en gebreken van de koloniale samenleving aan de kaak stellend satirisch periodiek. Vandaar de verwijzingen, vooral in de eerste nummers, in het blad naar die ‘oude Heer Smits’, pseudoniem van Mark Prager Lindo die van Engelse afkomst was, sterk de invloed had ondergaan van William Thackeray, de schrijver van Vanity fair!, en die nog maar weinige jaren daarvoor in Nederland De Nederlandsche Spectator⁸ had gesticht (en trouwens na drie jaar ook weer ten onder had zien gaan). Vandaar ook het gepruttel van de redacteur van De Indische Humorist over de titel van zijn blad, die, vond hij achteraf, eigenlijk De Indische Humorist en Spectator had moeten luiden.⁹ ‘Hoofddoel’ van het blaadje was immers, en ik citeer hem:

de verbetering van Indische toestanden door eene humoristische beschouwing van die toestanden.¹⁰

De Indische Humorist kwam voort, dat mag nu wel duidelijk zijn, vanuit de traditie van het in de achttiende eeuw ontstane ‘spectatoriale geschrift’. In - doorgaans in het Nederlands maar soms ook in het Maleis (de ‘pantoen’-vorm) geschreven - proza en poëzie richtte het blad zich op Indië, op de daar spelende ‘questions brûlantes’, op de hebbelijkheden en (vooral) onhebbelijkheden binnen de (voornamelijk) Europese koloniale maatschappij. Wat kwam daarvan terecht?

Het grootste probleem voor de redacteur was, dat hij voor originele bijdragen afhankelijk was van wat anderen hem toestuurden. Dat nu viel tegen, zowel wat de kwantiteit als de kwaliteit betreft. Omdat hij al blij mocht zijn met wat hij in handen kreeg, kon van een schifting van het hem toegezondene nauwelijks sprake zijn. Rijp en groen, vooral veel van dat laatste, vindt men bijeengebracht. En dan nóg was er niet voldoende kopij. En dus moesten andere, Indische maar ook buitenlandse, periodieken worden nagevlooid op min of meer geschikte aanvullingen, of werden er vertalingen gegeven uit werk van bijvoorbeeld

7 Volgens een ‘ruilovereenkomst’ ontving De Indische Humorist de volgende kranten: Soerabaya Courant, De Locomotief, De Javaan, The Java Times, Sumatra-Courant en Makassaarsch Handels- en Advertentieblad (zie p. 71).

8 Het blad bestond tussen 1856 en 1859.

9 Zie b.v. ‘Bekendmaking’, p. 16.

10 ‘Retrospect’, p. 72.

[p. 178]

Molière, Sterne, Steele en Addison. Met het gevolg dat behoorlijk wat van het door het maandblad gebodene niets met Indië te maken had.

Kwam er steeds te weinig ‘Indische’ kopij binnen, ook met het niveau ervan was het in het algemeen maar matig gesteld. Met satirisch talent geschreven stukken of stukjes zijn er niet veel. En waar het talent ontbreekt, ontaardt zichzelf opgelegde humor of grappig willen zijn gemakkelijk in oubolligheid of erger. Maar zoals van de slechtste voetbalwedstrijd altijd nog wel een aardige samenvatting is te maken, kan uit de inhoud van De Indische Humorist zeker een lezenswaardige korte bloemlezing worden gedestilleerd. Die ik overigens niet zal geven. Enkele voorbeelden moeten hier volstaan. Eerst een grapje van het soort dat we veel tegenkomen. Uit ‘Luitenants-mijmeringen’:

(Bij het opgaan der zon) Laerze-ge-poest?!? -- Jawel, Luitenant!! Koffïj klaar?! -- Al klaar, Luitenant! A-a-a-h-ah! kassie Peit!!¹¹

Heel regelmatig - ook in de dagbladpers the topic of the day - is de exploitatie van de kolonie het onderwerp. Deze passage is de moeite waard, hoewel niet humoristisch:

In Neerlandsch Indië wordt veel gemord tegen dat Batig Saldo, dat beschouwd wordt als schraapsel, op Indischen grond bijeengegaard door Nederlandsch tuingereedschap, en met Neerland's schepen naar Nederland overgebragt tot veredeling van Neerlandsch grondgebied; dat schraapsel is de koepokstof waarmede Nederland wordt ingeënt, ten einde, door al deszelfs bloedvaten en levensaderen heenvloeijende, een' heilzamen invloed te bewerken op het gestel van Nederland, en het voor vele gevaarlijke ziekten te bewaren.

En de Algemene Rekenkamer zorgt ervoor dat er

van dat Batig Saldo geen greintje op Indischen bodem achterblijft [...]. Het schraapsel is bijeengeharkt, de Rekenkamer ziet toe, dat er geen stofje liggen blijft. De koepokstof is opgedaan en verzameld: de Rekenkamer behandelt ze in hare Apotheek, en neemt de leiding der vaccine op zich.¹²

Het aardigste, vind ik zelf, zijn de versjes. Sommige zijn geschreven à la Van Alphen, andere brengen ons een beetje in de buurt van Piet Paaltjens. Ik geef een viertal:

11 ‘Kleine Indische typen’, p. 14.

12 ‘De Algemeene Rekenkamer en het batig saldo’, p. 92.

[p. 179]

Protectie

 

Protectie is 'n groote schat

 

Om vergenoegd te leven.

 

Of men al hart en geest bezat

 

Wat voordeel zal het geven?

 

Krijgt men geen duw soms in zijn rug

 

Dan vordert men niet bijster vlug.

 

 

 

Wil lieve heertjes dan mijn raad

 

Niet onbedacht verachten;

 

Maar naar 'n flink protectoraat

 

Met allen ijver trachten.

 

Een duw, een ruk, een schop, een trap

 

Brengt ezels zelfs tot wetenschap.

Mijn liefje! ik zou u wel vragen,
Want ik weet wel dat gij mij bemint;
Maar we kunnen de kosten niet dragen,
En daarom maar soedah mijn kind!

In Godsnaam, ga nu maar trouwen
Met dien mooijen plaatsmajoor,
Al is het 'n tamelijke ouwe
En min of meer suf, naar ik hoor.

Ik zal mij zoo innig verheugen
Indien ik u rijk zie en blij;
Al sta ik ook diep ellendig
En levend gestorven er bij.

Ik loop in gedachten te droomen
Van de een in de andere laan.
De magere klapperboomen
Die zien mij verwonderd aan.

De kikkers die kwikken en kwaken
Die schimpen en schelden me uit.
Wat heb je hier te maken
Jij bleeke man, sliep uit

's Avonds lig ik slaperig neder
Als de vorige nacht,
Tot op morgen mij het oude
Leven weder wacht.

[p. 180]

 

Als ik denk aan al de droomen,

 

Weggegaan in rook,

 

Kan mij 't hart van weedom zeer doen,

 

Moet ik lagchen ook.¹³

Ik had het voortdurend over een ‘blad’, maar met z'n slechts acht bladzijden per nummer was het eerder een ‘blaadje’. Een wat onooglijk geval, en maar zo nu en dan enigszins onderhoudend. Dat vinden wij, en dat vond de Indische lezer uit 1864 kennelijk ook. Met de grootste moeite haalde De Indische Humorist het einde van het jaar, en telde toen alles bij elkaar twaalf nummers en zesennegentig bladzijden. Zo weinig aansprekend was het, dat zelfs de Bataviase vrijmetselaren - het was toch hun initiatief en het ging toch om een goed doel - het aan zich voorbij lieten gaan. In het oktobernummer lezen we:

De redactie heeft intusschen met leede oogen gezien, dat onder de broeders weinige, ja zeer weinige inteekenaren, zich hebben aangemeld, en wanhoopt derhalve ook aan de ontvangst van intellectueele bijdragen van hunnentwege.¹⁴

Zo onopgemerkt is het blaadje gebleven, dat het maar een haar had gescheeld of we hadden er nooit een blik in kunnen slaan. Het enige exemplaar dat er nog van bestaat, bevindt zich in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Hadden we er veel aan gemist, als het ook daar niet was terechtgekomen? Niet zo erg veel, zo zou de conclusie uit wat ik erover heb gezegd kunnen luiden. Maar ikzelf trek die conclusie niet. Ik ben blij dat het er is en dat ik het heb gezien. Zoals ik het heel vervelend vind, dat het in 1881 in de kolonie uitgegeven humoristische tijdschrift De vliegende bladen onvindbaar blijkt.

De Indische Humorist heeft in de verste verte niet de kwaliteiten van het elders door mij besproken satirische weekblad De Indische Polichinel,¹⁵ dat werd opgericht en geredigeerd door de begaafde Pieter Brooshooft en heeft bestaan tussen 1879 en 1882. Buitengewoon verhelderend is het zicht dat dit periodiek ons (onder andere) biedt op het dagelijkse bestaan van de Indischgasten. Maar dat doet, zij het op een veel bescheidener niveau, De Indische Humorist eveneens. Vanuit z'n specifieke invalshoek levert het een bijdrage aan onze kennis van de geestesgesteldheid van Indische mensen uit de jaren zestig van de negentiende eeuw: somber was dat tijdsgewricht maar evenzogoed een tijdperk van gisting, een decennium waarin de status quo en behoudzucht onder toenemende druk kwamen te staan van een zich steeds krachtiger uitend verlangen naar verandering, naar een ‘nieuwe tijd’ die maar weinige jaren later, vanaf het begin van de jaren zeventig, zich zou gaan manifesteren in de kolonie. Ook die spanning tussen oud en nieuw vindt men gereflecteerd in De Indische Humorist.

13 Alle vier versjes vindt men op p. 86.

14 ‘Retrospect’, p. 71.

15 Gerard Termorshuizen, ‘De Indische Polichinel: een satiricus over het Indië van omstreeks 1880’. In: A man of Indonesian letters. Essays in honour of professor A. Teeuw. Edited by C.M.S. Hellwig and S.O. Robson. Dordrecht/Cinnaminson 1986, p. 132-155 (Verhandelingen van het KITLV, 121).