Indische Letteren. Jaargang 14

[p. 105]

Tjalie Robinson over Indische letterkunde
Olf Praamstra

Eind 1963 of begin 1964 zocht Johan van der Woude contact met Tjalie Robinson, die toen in Whittier in de Verenigde Staten woonde. Van der Woude had net een begin gemaakt met zijn studie voor een biografie over Maria Dermoût - die in 1973 zou verschijnen onder de titel Maria Dermoût, de vrouw en de schrijfster - en hij was als beheerder van haar letterkundige nalatenschap nauw betrokken bij de uitgave van haar werk. In zijn eerste brief vroeg Van der Woude of Tjalie Robinson misschien nog brieven bezat van Maria Dermoût. Het antwoord was teleurstellend: ‘hoe jammer dat ik je niet kan geven wat je vraagt om de doodeenvoudige reden dat Maria en ik te dicht bij elkaar woonden om mekaar te schrijven’, schreef Tjalie Robinson op 18 januari 1964. Van der Woude was door dit antwoord ook enigszins verrast: ‘Overigens heb jij MD wèl geschreven, want in haar nalatenschap zijn van jou twaalf brieven (waarvan één ongedateerd) en 1 briefkaart gevonden tussen 12 mei 1955 en 16 oktober 1958.’ Aan brieven kon Tjalie hem niet helpen, maar wel aan inlichtingen. Uitvoerig gaf Tjalie zijn mening over Maria Dermoût, waarin hij vooral de Oosterse visie benadrukte die zij met elkaar gemeen hadden. Zozeer legde hij de nadruk op haar Indische achtergrond, dat Van der Woude in zijn antwoordbrief van 1 februari openlijk twijfelt aan zijn geschiktheid om haar biografie te schrijven. Die brief is voor Tjalie aanleiding om Van der Woude erop te wijzen, dat er een hemelsbreed verschil bestaat tussen de Indische en de Nederlandse letterkunde. Deze brief van Tjalie Robinson bevindt zich in het archief van Johan van der Woude in het Rijksarchief Gelderland te Arnhem en wordt hier in zijn geheel afgedrukt.

Whittier, 7 Febr. 1964
Beste Johan,

Ik beklaag je nu je zo eerlijk en juist contateert wat je eigenlijk mist om een studie over MD te schrijven die haar persooonlijkheid en werk méér recht doen. Je zou veel sterker gestaan hebben als we gedaan hadden wat we al lang

[p. 106]

Tjalie Robinson in 1964 (overgenomen uit: Uit Indië geboren. Zwolle, 1997, p. 201).

[p. 107]

hadden moeten doen: vaststellen dat Indische literatuur een genre is op zichzelf, dat als elke regionale literatuur een aparte plaats nodig heeft in onze literatuur en literatuurgeschiedenis. Elk jaar tegen examentijd word ik letterlijk van alle kanten gebombardeerd door HBS-ers, Lyceisten, kweekscholieren en a.s. Doctoren in de letteren, die de Indische belletrie of een Indisch schrijver gekozen hebben als speciaalstudie en dan opeens merken dat alle bestaande studieboeken tekort schieten. Meestal verwijs ik ze naar Rob Nieuwenhuys, maar die heeft het natuurlijk ook te druk. Een jaar of wat geleden schreef ik een dringend verzoek aan de minister van onderwijs om te vragen of er door het ministerie wat aan gedaan kon worden, door b.v. een Indisch deskundige aan te wijzen om zo'n studie te schrijven, maar ik kreeg koeltjes te horen dat dit niet op het terrein lag van de minister maar van uitgeverijen (die het natuurlijk nooit doen).

Pas wanneer men alle Indische schrijvers en dichters bij elkaar brengt en komt tot een vergelijkende studie, ontdekt men ze. Men zal dan merken dat Couperus en MD resp. niet behoren bij de na-tachtigers en bij de contemporainen, maar bij elkaar in een haast ‘tijdloos’ vak. In samenwerking met kenners van Aziatische cultuurgeschiedenis zal men gemakkelijker ontdekken welke niet-Europese motieven en levensbeschouwingen vele Indische schrijvers (vaak volkomen onbewust) karakteriseren. En men kan thema's ontdekken waarop stories geschreven zijn. Dat domweg plakken van Indische schrijvers tussen hun Hollandse tijdgenoten is doodgewoon een verschijnsel van botte annexatiezucht en ‘cultuur-kolonialisme’. Het spijt me als ik je hiermee op de tenen trap, maar men doet in de Nederlandse literatuur niets anders dan Indische schrijvers constant op de tenen trappen door botte negeringen van basisqualiteiten of volslagen scheefgetrokken beoordelingen. Maar het ergst is, dat een belangrijk brok NEDERLANDSE literatuur er gemutileerd bij ligt.

Ik heb beoordelingen van MD gelezen en ook van mezelf, die letterlijk kant noch wal raken, zich schijngeleerd verdiepen in ondergeschikte oppervlakkigheden en daverende blunders verkopen, die toch maar als zoete koek gesavoureerd worden door serieuze studenten, die daardoor nóg verder van hun goede richting afwijken. De hele Nederlandse conceptie van Indische belletrie is één farce en het wordt elk jaar weer erger. Hoe gemakkelijk wordt het woord ‘koloniale literatuur’ in de mond genomen, maar wat IS koloniaal en wat is EEN koloniaal? Onderzoek je die mening, dan vind je alleen een verwrongen anti-legende, gebaseerd op soldatenpraatjes. Ik weet niet of je in het kerstnummer van Tong-Tong mijn ‘Tienduizend Dingen’ gelezen hebt;¹ misschien vind je het ook nonsens maar als je de brieven leest van abonnees, die het artikel ‘uit het hart gegrepen’ vinden, moet je toch nuchter vaststellen dat ergens iets gezegd is, dat juist móet zijn, al wordt het niet begrepen door de niet-Indischman. Curieus is ook dat ik met Amerikaanse en Engelse schrijvers van naam veel beter spreken kan. D.w.z.: mensen die Aziatische ervaring hebben. Maar ook zij die die ervaring niet hebben, hebben belangstelling voor het verborgene en onbekende. N.a.v. de verschijning van Tjies noemde een recensent mij ‘vitalist’, want in mijn stories vond hij ‘élan vital’. Nonsens: het is gewoon een Aziatische levensbeschouwing van practische aard, helemaal niet élan-achtig. Als de recensent waarheid spreekt, moet de enige conclusie zijn dat Nederlandse schrijvers níet leven. Dat is toch onzin?

Er zijn MD en mij (en menig ander schrijver) veren op de hoed gestoken, waardoor we gewoon lachwekkend zijn geworden, en in veroordelingen zijn

1 Tjalie Robinson, ‘De tienduizend dingen, Tao Teh King, Maria Dermoût, Tong Tong’. In: Tong-Tong, 8 (1963) 12 (dec), p. 10 en 29.

[p. 108]

onbillijkheden en grove onjuistheden gezegd, die uitermate schadelijk zijn. Aan de andere kant is de basiskennis van Indische literatuur geen millimeter ruimer geworden - en daar ondervind je nu zelf de onprettige gevolgen van. Nochtans - en ik weet niet hoe je je studie opzet en introduceert - kan een ‘Europees portret’ boeiend en juist zijn, mits de lezer weet dat dit één zijde is van de medaille, één kant van de maan. Al bij al blijf ik dankbaar dat dit werk gedaan wordt en dat - zoals uit je brieven blijkt - dit werk consciëntieus gedaan wordt. Een houding als: ‘Dat zie ik goed en dat varkentje zal ik wel effe wasse’ is zeer zeker t.a.v. Indische schrijvers fataal.

Ik denk niet dat Querido mij zal vragen het opstel te schrijven.² We hebben nogal scherp uiteenlopende meningen over Ind. literatuur. Naar mijn mening ziet zelfs Querido Indische literatuur in de Nederlandse als ‘een exotisch sarong aan de Hollandse huiskamermuur’ en als je je alleen al realiseert dat een sarong een kledingstuk is (en verbeeld je dat ze in Indonesië broeken, onderjurken en mantelpakjes aan de muur hingen als versiering!), voel je al direct dat hier iets basisch fout is. MD's gedachten zijn voor ons excentriek, maar voor haar functioneel in een lang leven. In één van haar verhalen (helaas zijn al haar boeken in mijn Hollandse boekenkast) treedt een geest op uit het verleden. Ik weet niet hoe men het in Europa ziet: als een soort goena-goena, parapsychologische rariteit of Shakespeareaans verschijnsel, maar in Indonesië is de geest de tijdloze mens, die toen leefde en nu nog leeft, en een functie heeft. Het is een bijzonder subtiele aangelegenheid, waarover eigenlijk niet redelijk te praten valt. Je moet Indonesië kennen om het te WETEN (and she is a woman who knows!). Zelfs de vurige socialist Jan Eijkelboom³ die vroeger zo secuur zijn weetje wist over Indonesië, schrijft in één van zijn laatste artikelen, dat veel in Indonesië niet zo 1-2-3 te begrijpen en beoordelen is, maar dat alles gezien hoort te worden in een moeilijk te omschrijven atmosfeer, die men kennen moet voor een juister oordeel. Elders schrijft hij ook dat menig Hollander in Indonesië een nieuw en ruim terrein vond voor zijn ‘verschrompelde calvinistische ziel’. Ik verzeker je dat MD met haar heldere en penetrante geest geleefd heeft in gebieden, waar nooit een Europeaan is doorgedrongen en vermoedelijk mist de Europese geest zelfs de kennis, althans de lexicon, om te kunnen weergeven wat in MD omging. Nee, nou is het heus genoeg. Streep eronder en verder kijk ik alleen nog reikhalzend uit naar je werk, waarvoor ik je veel ‘redjeki’ toewens en dat is ‘geluk van buiten’, goedgezindheid van het Lot, waardoor je krijgen kan wat je eigenlijk zelf niet opbrengen kan. Saluut!

Tjalie

In het artikel in het kerstnummer van Tong-Tong, waarnaar Tjalie Robinson in zijn brief verwijst, benadrukt hij hoezeer de Indische letterkunde van de Nederlandse verschilt: ‘Als u mij vraagt: de Indische literatuur is Aziatischer dan de meeste mensen wel denken (en de chrijvers zelf wel weten).’ En iets verderop stelt hij vast, dat wie afwisselend Indische en Aziatische schrijvers leest, met verbazing zal constateren dat veel ideeën en uitgangspunten soms bijna letterlijk overeenkomen. Daarentegen is er volgens hem bij veel Indische schrijvers en hun Nederlandse en Europese tijdgenoten vaak geen spoor van overeenkomst: ‘Neem drie voorbeelden: Multatuli, Couperus, Maria Dermoût. Deze drie staan

2 Querido had Johan van der Woude gevraagd om een artikel van 1000 woorden te schrijven over Maria Dermoûts recent verschenen verhalenbundel De Sirenen (1963) en het te verschijnen Donker van uiterlijk (1964). Van der Woude had dat geweigerd en Querido o.a. verwezen naar Tjalie Robinson. Zie brief van Johan van der Woude gevraagd aan Tjalie Robinson, dd. 1 februari 1964, in: Archief Johan van der Woude in Rijksarchief Gelderland, Arnhem.

3 De journalist en dichter Jan Eijkelboom (1928), die van 1956 tot 1964 redacteur was van Vrij Nederland. Als militair had hij tussen 1945 en 1950 deelgenomen aan de politionele acties in Indonesië.

[p. 109]

zeer duidelijk volslagen apart van niet alleen hun tijdgenoten, maar van de hele literatuur. Vergelijk Maria Dermoût en Rini Carpentier Alting. Op slag herkent men wèl de overeenkomst tussen die twee: het mijmerende element, dat ik bij Maria Dermoût “dongèng” heb genoemd.’ Ook Multatuli's ‘Japanse Steenhouwer’ is volgens Robinson een goed voorbeeld van de verwantschap van Indische en Aziatische auteurs. En het is juist die verwantschap, die er de oorzaak van is dat al deze auteurs in de Nederlandse letterkunde niet tot hun recht komen. Voor Rini Carpentier Alting en Maria Dermoût betekent dit, dat in Nederland ‘beide schrijfsters misschien wel nooit populair zullen worden’; en ‘na honderd jaren is een eindeloos bewierookte Multatuli geen deel geworden van het Nederlandse gedachtenleven’.⁴

4 Tjalie Robinson, ‘De tienduizend dingen, Tao Teh King, Maria Dermoût, Tong Tong’. In: Tong-Tong 8 (1963) 12 (dec.), p. 10 en 29.